Οταν μιλάμε για κυκλαδίτικο τοπίο, συνήθως αναφερόμαστε σε λευκά σπίτια, ανεμόμυλους, φυσικά «μπαλκόνια» με θέα το απέραντο γαλάζιο. Ωστόσο, μια από τις πιο χαρακτηριστικές ανθρώπινες κατασκευές των Κυκλάδων –και όχι μόνο– είναι οι ξερολιθιές. Αυτές οι ατελείωτες λίθινες γραμμές, που διασχίζουν αγρούς ή απότομες πλαγιές, τέμνονται ή χάνονται στον ορίζοντα, σαν κάποιος νοικοκύρης θεός να θέλησε να οριοθετήσει την άνυδρη γη των νησιών για να κάνει καλύτερο λογαριασμό. Οπως είπαμε, βέβαια, οι ξερολιθιές είναι πέρα για πέρα ανθρώπινο έργο, αρχαιότατο μάλιστα, αφού ήδη από τα προϊστορικά χρόνια οι άνθρωποι, όχι μόνο στον ελλαδικό χώρο, τις έχτιζαν συστηματικά.
Σήμερα οι ξερολιθιές των Κυκλάδων είναι σε μεγάλο βαθμό αφημένες στο έλεος του χρόνου. Τα χωράφια ή τα βοσκοτόπια, που κάποτε οριοθετούσαν, μένουν πλέον αχρησιμοποίητα, επομένως σχεδόν κανείς δεν μπαίνει στον κόπο να τις συντηρήσει. Παρ’ όλα αυτά, η ξερολιθιά και κυρίως η τέχνη και η παράδοση της δημιουργίας της, αποτελεί κομμάτι της ταυτότητας των Κυκλάδων, γι’ αυτό άλλωστε και η UNESCO τη συμπεριλαμβάνει στη λίστα της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς από το 2018. Το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, από την πλευρά του, εντάσσει τη δράση με τίτλο «Εξιστορώντας και καταγράφοντας την τέχνη της ξερολιθιάς» στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας Cycladic Identity, η οποία έχει στόχο την προστασία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς των Κυκλάδων. Το περασμένο Σαββατοκύριακο είχαμε την ευκαιρία να παρακολουθήσουμε από κοντά το πρώτο «πιλοτικό σχολείο ξερολιθιάς», το οποίο έλαβε χώρα στο νησί της Μυκόνου.
Η ιδιαίτερη τεχνική, που χάνεται όσο περνούν τα χρόνια, είναι κομμάτι της ταυτότητας των Κυκλάδων και προστατεύεται από την UNESCO.
Η αρχή έγινε, ως συνήθως, με τη θεωρία. Οι καθηγητές του ΕΜΠ, Κωνσταντίνος Καραδήμας και Μιλτιάδης Κατσαρός, μας έδωσαν μια πλήρη εικόνα της οικοδομικής παράδοσης της ξερολιθιάς και του τρόπου που αυτή εφαρμόζεται στις Κυκλάδες, ενώ η δρ Ιουλία Παπαευτυχίου μίλησε συγκεκριμένα για το αναβαθμιζόμενο τοπίο των Κυκλάδων και τις ξερολιθικές κατασκευές που το συνοδεύουν. Διότι ξερολιθιά δεν είναι μόνο ο μαντρότοιχος, αλλά και ο στάβλος για τα ζώα, τα βοηθητικά κτίρια, η ίδια η ανθρώπινη κατοικία, όταν αυτή είναι χτισμένη με «ξηρή» δόμηση, δίχως δηλαδή συνεκτικό κονίαμα ανάμεσα στις πέτρες. Ακόμη όμως και ο ταπεινός τοίχος είχε –και έχει– τη σημασία του, αφού οι αναλημματικές του ιδιότητες προστατεύουν το έδαφος από τη διάβρωση, ειδικά στο απότομο κυκλαδικό τοπίο, όπως επισήμανε ο καθηγητής του ΕΜΠ και διευθυντής του Σπουδαστηρίου Πολεοδομικών Ερευνών, Κωνσταντίνος Σερράος. Ο τελευταίος μάς παρουσίασε και τον υπό διαμόρφωση ιστότοπο (kserolithies.gr), όπου συγκεντρώνονται όλα τα στοιχεία για την τέχνη της ξερολιθιάς στη Μύκονο.
Ως γνωστόν, βέβαια, οι τοίχοι δεν υψώνονται με… κουβέντες. Ετσι, την επόμενη μέρα μεταφερθήκαμε στις εξοχές της Μυκόνου, εκεί όπου μια ομάδα παραδοσιακών μαστόρων (από τους λίγους εναπομείναντες), μαζί και μερικοί νεότεροι τεχνίτες, ανέλαβαν να μας δείξουν στην πράξη πώς χτίζεται η ξερολιθιά. Πέτρες όλων των μεγεθών και των σχημάτων στοιβάζονται κατά μήκος της διαδρομής του τοίχου. Το έμπειρο μάτι του μάστορα τις ξεδιαλέγει γρήγορα, σχηματίζοντας τη βάση και κατόπιν προχωρώντας παραπάνω. Τα κενά συμπληρώνονται με μικρότερες πέτρες, στρατηγικά τοποθετημένες, ώστε να σφηνώνουν «και να γίνει στέρεο το ντουβάρι». Για να το πετύχουν αυτό, οι μάστορες δουλεύουν πάντα σε ζευγάρια, ένας από κάθε πλευρά του τοίχου και πρέπει, όπως λένε, να ταιριάζουν μεταξύ τους, «να ζευγαρώνουν καλά», προκειμένου και οι πέτρες να δέσουν μεταξύ τους σωστά.
Οι νεότεροι τεχνίτες κουβαλούν τις πιο βαριές πέτρες –μια πελώρια χρειάζονται τέσσερις για να τη σηκώσουν– και ζητούν την έγκριση του μάστορα για μια περίπλοκη «σφήνα». Ο Κώστας και ο Δημήτρης Κουκάς, πατέρας και γιος, δουλεύουν πλάι πλάι. Θεωρητικά η φιλοσοφία της ξερολιθιάς είναι σήμερα, στην εποχή του οπλισμένου σκυροδέματος και της προσεκτικά πελεκημένης (διακοσμητικής) πέτρας, μάλλον αχρείαστη. Παρ’ όλα αυτά, μάστορες σαν τον Νίκο Ζουγανέλη, τον Βαγγέλη Κουσαθανά, τον Αποστόλη και τον Θοδωρή Συριανό, που έχουμε μπροστά μας, μοιάζουν να θεωρούν πραγματική τέχνη μόνο την ξερολιθιά. Στην κορυφή του τοίχου τοποθετούν μεγάλες πέτρες «για να μπορούν να πατήσουν τα ζώα και να μη χαλάσει το ντουβάρι», ενώ όταν φτάνουμε στην κρίσιμη γωνία, γίνεται ολόκληρο «συμβούλιο» για να τοποθετηθεί η σωστή πέτρα. Κοιτάζω πίσω. Σχεδόν πενήντα μέτρα ξερολιθιάς έχουν υψωθεί μέσα σε δύο ώρες. Η τέχνη παραμένει ζωντανή.
Το πρόγραμμα «Εξιστορώντας και Καταγράφοντας την Τέχνη της Ξερολιθιάς» ξεκίνησε να υλοποιείται από την Κοινωφελή Δημοτική Επιχείρηση Περιβάλλοντος Παιδείας και Ανάπτυξης Μυκόνου (ΚΔΕΠΠΑΜ) και συνεχίζεται από τον Δήμο Μυκόνου σε συνεργασία με το Σπουδαστήριο Πολεοδομικών Ερευνών της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ).