Εκλεισαν φέτος δέκα χρόνια από τον θάνατο του Κωστή Παπαγιώργη (1947-2014) και τα αθησαύριστα σε βιβλίο κείμενά του είναι ακόμη πάρα πολλά. Η συγκέντρωσή τους πάντως έχει ξεκινήσει και συνεχίζεται καλά. Κυκλοφόρησε πριν από λίγο ένας ακόμη τόμος: «Τα βιβλία των άλλων, ΙΙ. Ελληνες στοχαστές» (Καστανιώτης), με επιμέλεια και εξαιρετική εισαγωγή του Δημήτρη Καράμπελα. Για την καλύτερη συνεννόηση πάνω σε όσα γράφω παρακάτω για τούτο το βιβλίο, θυμίζω ότι στο έργο του Παπαγιώργη υπάρχουν δύο σταθμοί, που ορίζονται με αντίστοιχα βιβλία: «Περί μέθης» (1987), «Αλέξανδρος Αδαμαντίου Εμμανουήλ» (1997). Το ένα ορίζει την οριστική εγκατάλειψη της ακαδημαϊκής φιλοσοφικής γραφής και την απαρχή της δοκιμιογραφίας του για τα ανθρώπινα πάθη –εξ ου και μπαίνει πρώτο, και ας μην είναι, στη σελίδα της εργογραφίας του που κατάρτισε ο ίδιος–, και το άλλο τη στροφή του ενδιαφέροντός του προς τη νεοελληνική ιστορία και πραγματικότητα.
Επτά στοχαστές
Οι σύγχρονοι Ελληνες στοχαστές που κέντρισαν το ενδιαφέρον του Κωστή Παπαγιώργη ήταν λίγοι, επτά όλοι κι όλοι: Λορεντζάτος, Μαλεβίτσης, Γιανναράς, Ράμφος, Καστοριάδης, Αξελός, Κονδύλης. Σε αυτούς τους επτά ο Καστοριάδης ανήκει καταχρηστικά, γιατί είναι στοχαστής της γαλλικής γλώσσας και επιπλέον δεν τον απασχόλησε το νεοελληνικό ζήτημα. Σχεδόν το ίδιο ισχύει και για τον Αξελό. Στον Μαλεβίτση ο Παπαγιώργης αφιερώνει ένα κείμενο το 1975 (για να μας πει ότι δεν έχει καταλάβει σωστά τον Χάιντεγκερ), και δεν θα επανέλθει ποτέ σε αυτόν, αγνοώντας όλα τα μεταγενέστερα βιβλία του. Μας μένουν λοιπόν τέσσερις, όσοι και οι ευαγγελιστές: Λορεντζάτος, Γιανναράς, Ράμφος, Κονδύλης. Μα και τα κείμενά του για τον Κονδύλη διαφέρουν από τα κείμενα για τους άλλους τρεις, όχι μόνο γιατί είναι όλα τους θαυμαστικά, αλλά και γιατί δεν υπάρχει για αυτόν εκτενές πρώιμο κείμενο, παρά μόνο ένα σύντομο για την «Κριτική της μεταφυσικής στη νεότερη σκέψη», το οποίο εξάλλου είναι απλή παράθεση του πίνακα περιεχομένων του βιβλίου. Αν θα συνέχιζα λοιπόν με το γνωστό ανέκδοτο για τους ευαγγελιστές, θα έλεγα ότι οι τέσσερις στοχαστές ήταν τρεις, οι εξής δύο: Ράμφος. Δέκα κείμενα του τόμου είναι αφιερωμένα σε αυτόν. Χωρίς αμφιβολία ο Στέλιος Ράμφος είναι ο στοχαστής που κεντρίζει περισσότερο τον Παπαγιώργη, για λόγους που μπορεί να συνδέονται με ιδιωτικά πάθη (τα οποία πρέπει να μας αφήνουν παντελώς αδιάφορους) αλλά και για λόγους ουσιαστικούς, που έχουν να κάνουν με το έργο του.
Για να χτίσεις τη δική σου καλύβα στα γράμματα χρειάζεσαι πολύ συχνά αντίπαλο, εχθρό. Ο Παπαγιώργης έκανε ό,τι και πολλοί άλλοι, μόνο που το έκανε ρητά και με οξύτητα.
Και για τους τρεις αυτούς συγγραφείς ισχύει το εξής: υπάρχει για όλους ένα εκτενές κείμενο πριν από την τομή του 1987 και περισσότερα συντομότερα κείμενα μετά από αυτήν και κυρίως μετά τη δεύτερη τομή του 1997. Το πρώτο κείμενο είναι αρνητικό, ενίοτε κατεδαφιστικό (ο Ράμφος δέχεται τη σφοδρότερη επίθεση, καθώς καταγγέλλεται ως λογοκλόπος, σ. 156), τα υπόλοιπα δεν είναι απλώς θετικά, είναι εγκωμιαστικά, ενίοτε υπερβολικά και άκριτα (όπως για το βιβλίο του Γιανναρά «Ορθοδοξία και Δύση στη Νεώτερη Ελλάδα», σ. 124). Είναι αξιοπαρατήρητο: ο Παπαγιώργης μετά το 1987 δεν αλλάζει προτίμηση, δεν αλλάζει βιβλιογραφία, επιμένει στους ίδιους, επιστρέφει στους ίδιους. Αυτοί οι ίδιοι τον απασχολούν, αλλά για διαφορετικούς λόγους πριν και μετά. Ας δούμε κατ’ αρχάς πού σημαδεύει η αρχική σφοδρή επίθεση εναντίον τους. Είναι φανερό ότι ο πολεμικός στόχος είναι ένας: ο χριστιανισμός και ειδικότερα ο ελληνοχριστιανισμός. Κατά τον Παπαγιώργη, ο Λορεντζάτος θεωρεί τη ρωμιοσύνη μέσα από το πνεύμα του χριστιανισμού (σ. 34), ο Γιανναράς εξελληνίζει τον χριστιανισμό και ο Ράμφος εκχριστιανίζει τον πλατωνισμό (σ. 159). Τελικά, τι (πλατωνικός) χριστιανισμός και τι (χριστιανικός) πλατωνισμός, διαφορά δεν έχει (σ. 50). Κοντολογίς, και οι τρεις τους είναι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, θιασώτες του ελληνοχριστιανισμού.
Τα κείμενα αυτά κατά της στοχαστικής τριάδας, παρ’ όλες τις σωστές παρατηρήσεις τους, περιέχουν πολλές άδικες κρίσεις, όσο και εξόφθαλμες παραναγνώσεις. Επί παραδείγματι, ο Παπαγιώργης προσάπτει στο «Χαμένο κέντρο» του Λορεντζάτου ελληνοκεντρισμό (σ. 49), κάτι εντελώς ξένο στο πνεύμα του κειμένου, το οποίο διαπνέεται από την ιδέα της philosophia perennis, ήγουν μιας ενιαίας και υπεριστορικής παράδοσης, μιας κοινής αλήθειας, η οποία σε κάθε τόπο και πολιτισμό εκφράζεται συγκεκριμένα και πρακτικά, στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, με διαφορετικό τρόπο. Στην Ελλάδα αυτός ο τρόπος είναι η Ορθοδοξία, αλλού άλλος, μα όλοι οδηγούν τελικά στο ίδιο. Η ιδέα αυτή είναι απολύτως ασύμβατη με κάθε -κεντρισμό, ελληνικό ή άλλο.
Τι είναι άραγε αυτό που οδηγεί έναν δεινό αναγνώστη και κριτικό νου όπως ο Παπαγιώργης σε τέτοιες παραναγνώσεις; Την απάντηση τη δίνει ο ίδιος στο «Περί μέθης»: «Είναι η ώρα που ψάχνουμε για εχθρούς. Και όποιος ψάχνει, βρίσκει» (σ. 20). Το 1975, όταν κλείνει ο παρισινός κύκλος και επιστρέφει στην Ελλάδα, είναι η ώρα που ο Παπαγιώργης ψάχνει εχθρούς. Για να χτίσεις τη δική σου καλύβα στα γράμματα χρειάζεσαι πολύ συχνά αντίπαλο, εχθρό. Ο Παπαγιώργης έκανε ό,τι και πολλοί άλλοι, μόνο που αυτός το έκανε ρητά και με οξύτητα. Ο νεαρός υπερόπτης μηδενιστής που θέλει να ξηλώσει σύνολη την πλατωνική και χριστιανική παράδοση(!) δεν είχε στην Ελλάδα μεγάλη γκάμα επιλογής εχθρών για τον πόλεμό του. Οι μαρξιστές και οι φροϋδιστές προφανώς δεν του έκαναν. Διάλεξε σωστά: βρήκε τους τρεις χριστιανούς ή χριστιανίζοντες που του χρειάζονταν. Οταν έχτισε το δικό του σπίτι, γερό σπίτι –ο Παπαγιώργης είναι ο καλύτερος δοκιμιογράφος της μεταπολιτευτικής Ελλάδος– δεν χρειαζόταν πια εχθρούς. «Καιρός του καθελείν και καιρός του οικοδομήσαι» (Εκκλησιαστής, 3:3) ή, αλλιώς και κατ’ αντιστοιχία, καιρός του μισήσαι και καιρός του φιλήσαι (3:8).
