Τα Δημήτρια και φέτος πρωτοπορούν. Η έναρξη του 53ου Φεστιβάλ του Δήμου Θεσσαλονίκης στα Συμμαχικά Στρατιωτικά Νεκροταφεία του Ζεϊτενλίκ, με μια συναυλία του προξενείου της Γαλλίας και του Γαλλικού Ινστιτούτου, συνδυάζει την ιστορία, την τοπιογραφία, τη μνήμη. Οι μελωδίες του Φιλίπ Φορζέ, του Γάλλου συνθέτη και μουσικού που εμπνεύστηκε και έγραψε ένα έργο ειδικά για την εκατονταετηρίδα από το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, θα πλημμυρίσουν τη μεγαλύτερη στρατιωτική νεκρόπολη της Ελλάδος, στις 29 Σεπτεμβρίου. Εναν αιώνα ακριβώς μετά την ανακωχή για τη λήξη του Μεγάλου Πολέμου.
Το «Ζεϊτενλίκ, η επαναφορά της ειρήνης» («Zeitenlick, La Paix Retrouvee») –σύνθεση για πιάνο, βιολοντσέλο και αφήγηση– είναι αφιερωμένο σε «όσους αναπαύονται κάτω από τον ουρανό της Θεσσαλονίκης, στην αιώνια παρουσία τους, στο τέλος των συγκρούσεων και στην επαναφορά της ειρήνης», όπως αναφέρει για το επετειακό του έργο ο Γάλλος συνθέτης. Είναι ένα έργο γραμμένο αποκλειστικά για τη Θεσσαλονίκη που υπήρξε η σκηνή μιας μεγάλης στρατιωτικής δράσης κατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο γνωστότερη με την ονομασία Ανατολικό Μέτωπο αλλά και ένα έργο που υπενθυμίζει ότι «οι αγώνες μας, οι σύγχρονοι πόλεμοι καθιστούν απαραίτητη τη συμφωνία που θα πρέπει να κυβερνά τις κοινωνίες μας».
Κάθε επίσκεψη στα Συμμαχικά Νεκροταφεία της Θεσσαλονίκης είναι μάθημα Ιστορίας. Για κάθε Eυρωπαίο. Είναι η μνήμη του Μεγάλου Πολέμου. Ζωντανή. Συγκλονιστική. Επιβλητική. Βαθιά ευρωπαϊκή. Η εκτενής νεκρόπολη δυτικά της πόλης –η μοναδική στην Ευρώπη για τη συνύπαρξη στρατιωτών από όλες τις δυνάμεις της Στρατιάς της Ανατολής– ένας τόπος φορτισμένος, σηματοδοτεί μια από τις πιο ταραγμένες περιόδους της νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας, το κοινό πολιτικό και στρατιωτικό παρελθόν των Βαλκανίων και της υπόλοιπης Ευρώπης. Μας το υπενθυμίζουν οι 20.000 στρατιώτες που είναι ενταφιασμένοι εδώ και έναν αιώνα: 8.310 Γάλλοι (208 σε οστεοφυλάκια), εκ των οποίων 6.347 από τη μητροπολιτική Γαλλία, και 1.963 από τις γαλλικές αποικίες (Σενεγάλη, Μαδαγασκάρη, Ινδοκίνα, βορειοαφρικανικές αποικίες), 8.000 Σέρβοι (οι 6.000 σε οστεοφυλάκιο), 500 Ρώσοι, 1.750 Bρετανοί και 3.500 Ιταλοί.
Ο τελευταίος φύλακας
Τρεις πύλες από την πολύβουη σύγχρονη οδό Λαγκαδά οδηγούν τους επισκέπτες στον κόσμο της σιωπής και της μνήμης. Τα πανύψηλα αιωνόβια κυπαρίσσια που έφεραν πριν από έναν αιώνα οι αγιορείτες μοναχοί της Μονής Χιλανδαρίου –σερβικό μοναστήρι– περιβάλλουν και οριοθετούν κάθε τομέα του Ζεϊτενλίκ (τουρκική λέξη που σημαίνει ελαιώνας). Από νωρίς το πρωί, δεκάδες Σέρβοι συρρέουν στο μαυσωλείο-μνημείο του σερβικού κοιμητηρίου. Οι επισκέπτες πίνουν σλιβοβίτσα (ρακή), κάποιοι ανάβουν άφιλτρο Ντρίνα – πρόσφορα συγγενών για την ψυχή των χαμένων στρατιωτών. Ο Γεώργιος Μιχαήλοβιτς, ο τελευταίος φύλακας του σερβικού τομέα, ακούραστος, παρά τα 90 του χρόνια, φορώντας πάντα δίκοχο και στρατιωτικό χιτώνιο, διηγείται ιστορίες πεσόντων, φωτογραφίζεται, περπατάει στους δαιδαλώδεις υπόγειους διαδρόμους του οστεοφυλάκιου και, σχεδόν με κλειστά μάτια, οδηγεί τους ενδιαφερόμενους στους προγόνους τους.
Στο γαλλικό τμήμα, το μεγαλύτερο του Ζεϊτενλίκ, οι εργάτες που φροντίζουν τον χώρο σπάνε τη σιωπή. «Η Γαλλία, παρούσα πάντα στη Σαλονίκη/Θεσσαλονίκη, παραμένει προσηλωμένη στη διατήρηση αυτού του τόπου», αναφέρει στην «Κ» ο πρόξενος της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη και διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου Φιλίπ Ρέι.
Το επίσημο έγγραφο του Δήμου Θεσσαλονίκης με το οποίο εγκρίνει την ανέγερση φυλακίου στην είσοδο του γαλλικού νεκροταφείου του Ζεϊτενλίκ (13 Ιουλίου 1922).
Οι εκτεταμένες εργασίες ανακαίνισης του γαλλικού κοιμητηρίου που ξεκίνησαν το 2011, η δημιουργία ενός μουσείου στο σπιτάκι του φύλακα με κειμήλια (στολές, οπλισμό, παράσημα), multimedia στα γαλλικά και σερβικά και ένα έντυπο που εξέδωσε πρόσφατα το γενικό προξενείο της Γαλλίας στη Θεσσαλονίκη με την υποστήριξη του υπουργείου Στρατού της Γαλλίας (θα κυκλοφορήσει στην εναρκτήρια τελετή) διηγούνται ιστορικά γεγονότα από τον Α΄ Π.Π., το Μακεδονικό Μέτωπο.
«Ακόμη και έναν αιώνα μετά το τέλος του πολέμου, το “έργο μνήμης” δεν έχει ολοκληρωθεί στη Γαλλία», λέει ο κ. Ρέι. «Τα αιτήματα που λαμβάνουμε από γαλλικές οικογένειες, δήμους ή συλλόγους βετεράνων είναι πολλά και διαρκώς αυξάνονται λόγω της εκατονταετηρίδας. Περίπου δέκα αιτήσεις, αρκετές με συγκινητικές επιστολές, για αποσιωπημένες ή ανεξήγητες ιστορίες, δέχεται κάθε μήνα. Προέρχονται κυρίως από απογόνους δεύτερης ή τρίτης γενιάς οι οποίοι ανακαλύπτουν επιστολές στρατιωτών της Στρατιάς της Ανατολής (Armée d’ Orient) στα οικογενειακά τους αρχεία. Κάποιοι θέλουν να πληροφορηθούν πού είναι θαμμένοι οι πρόγονοί τους, άλλοι να επιβεβαιώσουν αν πράγματι βρίσκονται στο Ζεϊτενλίκ, πολλοί ζητούν μια φωτογραφία του τάφου και κάποιοι να διορθώσουν το όνομα στον τάφο του προγόνου τους. Το γαλλικό προξενείο, διευκρινίζει ο Φιλίπ Ρέι, είναι σε θέση πλέον να ανταποκριθεί στα αιτήματα αυτά. Πρόσφατα ψηφιοποίησε τα μητρώα της Θεσσαλονίκης και πλέον ο κατάλογος με τα 8.300 ονόματα των Γάλλων στρατιωτών είναι διαθέσιμος στην ιστοσελίδα του.
Φόρος τιμής
Συγκινητικές στιγμές εκτυλίσσονται και στα συμμαχικά νεκροταφεία, όπου οι επισκέπτες συνεχώς αυξάνονται (175 πέρυσι και 190 φέτος, μέχρι τέλη Ιουλίου). Σε κάποιους τάφους Γάλλων στρατιωτών, μια μεγάλη λευκή πέτρα κάτω από τον σταυρό ξεχωρίζει ανάμεσα στα χαλίκια. Τις μετέφεραν από την πατρίδα τους 40 μαθητές ενός σχολείου από την πόλη Φουά της Γαλλίας για να αποτίσουν φόρο τιμής στους πεσόντες συμπατριώτες τους που κατάγονταν από το Φουά. «Memory college lkanal Foa 1918-2018» γράφει η αφιέρωση σε μια θήκη αντιασφυξιογόνου μάσκας γεμάτη με μηνύματα που άφησαν οι μαθητές της Φουά στον ναό του Γαλλικού Στρατιωτικού Κοιμητηρίου.
Ο ναός, κτισμένος το 1922 με κόκκινο τούβλο, είναι φορτωμένος με αναμνηστικές πλακέτες από γαλλικά πολεμικά πλοία – μεταξύ αυτών του Γάλλου πρωθυπουργού Ζορζ Κλεμανσό και του πρόεδρου Σαρλ Ντε Γκωλ. Ανάμεσα στα αφιερώματα από τις οικογένειες των νεκρών και ένα κλωναράκι με αποξηραμένα φύλλα. Το μετέφερε από τη Γαλλία ένας 75χρονος που ήρθε πρόσφατα στη Θεσσαλονίκη με τα παιδιά του και τα εγγόνια του για να εκπληρώσει την επιθυμία του παππού του – στρατιώτη της Στρατιάς της Ανατολής. Γλίτωσε, επέστρεψε στην πατρίδα, αλλά πριν πεθάνει πήρε την υπόσχεση από τον εγγονό του ότι θα προσκυνήσει στους τάφους των νεκρών φίλων του. Τα φύλλα ήταν από τα αγαπημένο δένδρο του παππού του. «Για όλους αυτούς τους εκατοντάδες χιλιάδες αγωνιστές, ο εορτασμός είναι καθήκον μνήμης, όχι μόνο για τον ηρωισμό αλλά για τον πόνο, τη διάλυση, τη βία».
Ο στρατηγός Σαρλ Ντε Γκωλ καταθέτει στεφάνι στο μνημείο-οστεοφυλάκιο των Γάλλων στρατιωτών της Στρατιάς της Ανατολής στο Ζεϊτενλίκ.
Οι εκδηλώσεις της εκατονταετηρίδας, με αποκορύφωμα μια μεγάλη έκθεση τον Μάρτιο του 2019 και σειρά διαλέξεων με «γαλλικές αφηγήσεις», θα υπενθυμίσουν «επεισόδια της κοινής μας Ιστορίας που δεν είναι πολύ γνωστά και δεν διδάσκονται στις δύο χώρες μας», επισημαίνει ο Φιλίπ Ρέι. «Ποιος γνωρίζει ότι περίπου 400.000 Γάλλοι στρατιώτες στρατοπέδευσαν στη Θεσσαλονίκη μεταξύ 1915-1918; Τις μάχες που έδωσαν πλάι πλάι Ελληνες και Γάλλοι στρατιώτες όπως στο Σκρα (Μάιος 1918) ή τη σημασία της ανακωχής της Θεσσαλονίκης που υπεγράφη στις 29 Σεπτεμβρίου 1918 και η οποία κατάφερε να επιταχύνει τη λήξη του πολέμου στις 11 Νοεμβρίου 1918; Ποιος διακρίνει σήμερα τα ίχνη από το πέρασμα των “Poilus” (σ.σ.: Γάλλων στρατιωτών); Αν τα αναζητήσουμε, ίσως ο χαρακτηρισμός “εκσκαφείς της Σαλονίκης” να ήταν καταλληλότερος από το παρατσούκλι που τους απέδωσαν “κηπουροί της Σαλονίκης”».
Ο πρώτος χειρόγραφος κατάλογος με τα στοιχεία των 8.310 Γάλλων πεσόντων στρατιωτών που βρίσκονται ενταφιασμένοι στα Συμμαχικά Νεκροταφεία της Θεσσαλονίκης.
Το «Ζεϊτενλίκ, η επαναφορά της ειρήνης» της εναρκτήριας εκδήλωσης προέκυψε μέσα από την πολυετή καλλιτεχνική σχέση του συνθέτη Φιλίπ Φορζέ με τη Θεσσαλονίκη. «Πόλη συνοριακή, βαλκανική, ιστορική, ευρωπαϊκή, η Θεσσαλονίκη με το περίφημο παρελθόν της έχει στραμμένο το βλέμμα στο μέλλον μέσα από ένα περίπλοκο παρόν, πλασμένο με δυνατές ανθρώπινες και καλλιτεχνικές συναντήσεις γεμάτες νόημα», αναφέρει ο Γάλλος δημιουργός. «Το έργο είναι η ενσάρκωση αυτής της επιθυμίας των συναντήσεων: ανδρών και γυναικών που χθες άφησαν τη ζωή τους σ’ ένα πεδίο μάχης κι αυτών που σήμερα αγωνίζονται ώστε το φάντασμα των πολέμων να εξαφανιστεί για πάντα».
Το μνημείο-οστεοφυλάκιο του Γαλλικού Στρατιωτικού Κοιμητηρίου στο Ζεϊτενλίκ κατά την επίσκεψη του Βαλερί Ζισκαρ ντ’ Εστέν το 1975.