«Πάμε λοιπόν, εσύ κι εγώ,/ όταν απλώνεται τ’ απόβραδο στον ουρανό/ σαν τον ναρκωμένο ασθενή·/ πάμε, μέσ’ από γνώριμες έρημες οδούς». Οι στίχοι ανήκουν στον Τ. Σ. Eλιοτ από το ποίημα «Ερωτικό τραγούδι του Τζ. Προύφροκ». «Στη μοναξιά», λέει ο εικαστικός Μιχάλης Αργυρού, «η αίσθηση της ερημίας στην οποία κατοικούμε εξαιτίας της αδιαφορίας του άλλου, και της απομόνωσης λόγω της διαφορετικότητας, εκεί βρίσκεται η αρχή της ιδέας για τη δημιουργία του “Wasteland”». Αναφέρεται στο δικό του έργο, τη διαδραστική εγκατάσταση που παρουσιάστηκε πρόσφατα στη νεοϋορκέζικη γκαλερί Undercurrent από τον εικαστικό και την ηθοποιό – περφόρμερ Ραφίκα Σαουίς, σε επιμέλεια της Σωζήτας Γκουντούνα. Στο «Wasteland» οι δύο καλλιτέχνες ερευνούν την έννοια της ταυτότητας όπως υφίσταται «εγκλωβισμένη» στο ομώνυμο έργο του Τ. Σ. Eλιοτ – στα ελληνικά «Ερημη Χώρα».
Το ίδιο το εικαστικό γεγονός αποτελεί επίσης μια υπενθύμιση για τα 100 χρόνια από την πρώτη έκδοση του ποιήματος, και επτά δεκαετίες από το εξώδικο του Τ. Σ. Eλιοτ στον Καναδό καθηγητή Τζον Πίτερ, ο οποίος σε άρθρο του υποστήριζε πως είναι μια ελεγεία για τον αγαπημένο του νεκρό. Στην εικαστική «μεταγραφή» του ποιήματος, η Ραφίκα Σαουίς και ο Μιχάλης Αργυρού αναζήτησαν τον κενό τόπο ανάμεσα στην επιθυμία και στην πραγματικότητα, «με άλλα λόγια την έννοια της μετάβασης κατά την οποία τα πάντα είναι δυνατά», όπως σχολιάζουν οι ίδιοι. «Ηθελα να μιλήσω για την καταπιεσμένη επιθυμία, τους καθημερινούς ακρωτηριασμούς που υφιστάμεθα προκειμένου να ζήσουμε σε μια σύγχρονη κοινωνία», λέει ο κ. Αργυρού. «Η σύλληψη του έργου προηγήθηκε της πανδημίας, δηλαδή του καταναγκασμού της απόστασης που υποχρεωτικά πλέον βιώνουμε. Αποτελεί στην ουσία τη συνέχεια της μέχρι τώρα δουλειάς μου, που έχει διαρκώς τον άνθρωπο στο επίκεντρο. Οχι το άτομο, αλλά τη συνύπαρξη στην ομάδα. Οχι τις προφανείς σχέσεις, αλλά την ανάγκη να εξωτερικεύσει ο καθένας μας την εσωτερική του πραγματικότητα, ώστε να γονιμοποιήσει την άγονη έκφραση».
Ετσι, στο «Wasteland», ένα άφυλο ομοίωμα ανθρώπινου σώματος εγκλωβίστηκε μέσα σε ένα μεγάλων διαστάσεων κομμάτι συμπαγούς πάγου. Το υλικό επέτρεπε στους επισκέπτες της έκθεσης να βλέπουν στην επιφάνεια του ομοιώματος το είδωλό τους, δημιουργώντας ένα πεδίο συνειρμών και σκέψεων σχετικών τόσο με τον εγκλεισμό όσο και με την ελευθερία. Παράλληλα, στην επιφάνεια του πάγου είχαν λαξευτεί μικρές εσοχές, στις οποίες οι επισκέπτες μπορούσαν να ακουμπήσουν ένα κερί, ώστε συμβολικά να συμβάλουν στην απελευθέρωση του εγκλείστου. Oσο ο πάγος έλιωνε, πότιζε το ειδικά διαμορφωμένο έδαφος τριγύρω, κι εκεί φύτρωναν μικροί σπόροι συμβολίζοντας την αναγέννηση της εγκλωβισμένης ύπαρξης. Την τελευταία ημέρα, η διαδραστική εγκατάσταση ολοκληρώθηκε με τη Ραφίκα Σαουίς να παίρνει τη θέση του ανθρώπινου ομοιώματος και να επιτελεί μια οκτάωρη περφόρμανς: στη διάρκειά της, η ηθοποιός ξέθαβε από το χώμα, ενώπιον των θεατών, διάφορα κρυμμένα αντικείμενα, φανερώνοντας την αξία της ταυτότητας και το δικαίωμα των πολλαπλών μεταμορφώσεων.
Στην εικαστική «μεταγραφή» του ποιήματος του Ελιοτ, η Ραφίκα Σαουίς και ο Μιχάλης Αργυρού αναζήτησαν τον κενό τόπο ανάμεσα στην επιθυμία και στην πραγματικότητα.
«Μένοντας μία ώρα μέσα σε μια παγωμένη κυψέλη», λέει η Ραφίκα Σαουίς, «αισθάνθηκα ανακούφιση. Ισως ο πάγος σταματάει τον χρόνο και τους πόνους. Ισως η θερμοκρασία συντήρησης που χρησιμοποιούμε στα τρόφιμα για να παρατείνουμε τη ζωή τους και να τα καταναλώσουμε σωστά δημιουργεί μια ψευδαίσθηση ηρεμίας, έστω και αν αναρωτιέσαι αν είσαι και εσύ ένα προϊόν κατανάλωσης. Ωστόσο, υπάρχουν τόσοι τρόποι να ξοδέψεις τον εαυτό σου, το σώμα σου, τον χρόνο σου, την ύπαρξή σου. Η έννοια της κατανάλωσης εμπεριέχεται στην αγγλική λέξη “waste”/”wasteland”, όπως ο Τ. Σ. Ελιοτ ονόμασε το ποίημα της ζωής του. Είναι συνεπώς παγίδα η συντήρηση, διότι σου παρέχει μια ψευδή ασφάλεια μέσα στην οποία ξοδεύεσαι, χωρίς να το κατανοείς. Οπως λειτουργεί και το καταναλωτικό σύστημα».
Ενας εσωτερικός εαυτός
Μέχρι το τέλος, η Ραφίκα Σαουίς είχε έρθει σε επαφή με έναν εσωτερικό εαυτό. «Βγαίνοντας από την κυψέλη πάγου με βήματα μωρού», καταλήγει η ηθοποιός, «έσκαβα και ανακάλυπτα αντικείμενα και ρούχα που σηματοδοτούν διαφορετικές προσωπικότητες και ταυτότητες. Το δικαίωμα της πολλαπλής μεταμόρφωσης, πότε μέσα σε σιωπή και πότε με ακρότητα, μπροστά στα μάτια των θεατών, βιώνοντας στιγμή προς στιγμή την έκπληξη και το απρόοπτο, με οδήγησαν στη συγκίνηση του να βρω το παιδί μέσα μου. Η απενοχοποιημένη μεταμόρφωση που χαρακτηρίζεται από μεταβλητότητα και δυναμικότητα είναι μια ανεξάντλητη πηγή ενέργειας. Μια αναγέννηση, μια νέα αρχή, ακριβώς όπως αισθάνεσαι στην εκκίνησή σου ως παιδί».