ΠΕΡΣΑ ΑΠΟΣΤΟΛΗ
Το πικαρικό μυθιστόρημα και η παρουσία του στον ελληνικό 19ο αιώνα
εκδ. Αρτεμις, σελ. 461
Χωρίς να αποτελεί τον πρόδρομο του ρεαλισμού, το πικαρικό μυθιστόρημα άνοιξε τον δρόμο για την καλλιέργεια της ευρωπαϊκής ρεαλιστικής πεζογραφίας. Γεννήθηκε στην Ισπανία στα μέσα του 16ου αιώνα με τον «Λαζαρίλιος ντε Τόρμες» ανώνυμου συγγραφέα χλευάζοντας τις «ανώτερες» ιδεαλιστικές αξίες των ευγενών, αφήνοντας αιχμές κατά της Εκκλησίας της Ιεράς Εξέτασης και φέρνοντας στο προσκήνιο τις πιο πιεστικές ανάγκες επιβίωσης σ’ έναν κόσμο φτώχειας, απάτης και κινδύνων. Και κατόπιν εξαπλώθηκε στην Ευρώπη με σημαντικά έργα όπως «Η ιστορία του Ζιλ Μπλας» (1715) του Α.-Ρ. Λεσάζ, το «Μολ Φλάντερς» (1722) του Ντάνιελ Ντεφόε ή «Η Ιστορία του Τομ Τζόουνς ενός έκθετου» (1749) του Χένρι Φίλντινγκ. Ηρωα του είδους αποτελεί ο «πίκαρο», ένας κατεργάρης, αλήτης και αγύρτης, απαράδεκτος και συγχρόνως συμπαθής, που μετακινείται διαρκώς προσφεύγοντας σε κάθε νόμιμο ή άνομο μέσον προκειμένου να επιζήσει και να ευδοκιμήσει.
Λόγω των καθυστερημένων απαρχών της, η καλλιέργεια της ελληνικής πεζογραφίας δεν συνέπεσε με την περίοδο δόξας της πικαρικής λογοτεχνίας από τον 17ο ώς τα μέσα του 19ου αιώνα. Δεν έλειψαν ωστόσο δείγματά της με πλέον λαμπρό ανάμεσά τους την «Πάπισσα Ιωάννα» (1866) του Εμμανουήλ Ροΐδη. Η μελέτη της Πέρσας Αποστολή αναλαμβάνει να γνωρίσει στο ελληνικό κοινό την ιστορία του σημαντικού αυτού ρεύματος της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας, να μεταφέρει τους προβληματισμούς σύγχρονων ερευνητών γύρω από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματά του και να εξετάσει αναλυτικά τα πέντε ελληνικά έργα που θεωρεί πως εντάσσονται στην παράδοσή του: «Ο πολυπαθής» (1839) του Γρηγορίου Παλαιολόγου και «Ο πίθηκος του Ξουθ» (1848) του Ιάκωβου Γ. Πιτσιπιού, που δίπλα στη δημοφιλέστατη «Πάπισσα Ιωάννα» διαβάστηκαν αρκετά τα τελευταία χρόνια καθώς περιελήφθησαν στη σειρά «Η πεζογραφική μας παράδοση» των Μανόλη Αναγνωστάκη και Νάσου Βαγενά. Κι ακόμη ο «Ερμήλος» (1817) του Μιχαήλου Περδικάρη και «Ο Στράτης Καλοπίχειρος» (1851) του Στέφανου Α. Κουμανούδη που έχουν απασχολήσει κυρίως τους φιλολόγους.
Ο κλασικός πίκαρο είναι ένας περιπλανώμενος αντιήρωας που στις πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις του αναμειγνύει, σύμφωνα με το καρναβαλικό πνεύμα, το «υψηλό» με το «χαμηλό». Μορφή πρωτεϊκή υπενθυμίζει στον «πολιτισμένο» άνθρωπο τη ζωική προέλευσή του και ταυτόχρονα στηλιτεύει την κοινωνία φέρνοντας στο φως τα αμαρτήματά της. Το πικαρικό λογοτεχνικό ρεύμα έστρεψε, κατά την Πέρσα Αποστολή, το ενδιαφέρον του πολυπληθέστατου αναγνωστικού κοινού του από το εξωπραγματικό περιβάλλον των ιδεαλιστικών μυθιστοριών της εποχής, στη δυσχερέστατη κοινωνική πραγματικότητα – όπως άλλωστε το έκανε και ο «Δον Κιχώτης» με άλλο τρόπο. Ορισε με ακρίβεια τους χώρους και τον χρόνο και περιέγραψε με λεπτομέρειες την καθημερινότητα στην πιο σκληρή μορφή της. Η πικαρική ωστόσο τεχνική δεν είναι, κατά την μελετήτρια, δυνατόν να χαρακτηριστεί ρεαλιστική διότι πολύ συχνά διογκώνει τα προβλήματα, με αποτέλεσμα να οδηγείται στο παραμορφωτικό κωμικό γκροτέσκο. Ως γέννημα του θετικισμού του 19ου αιώνα, ο ρεαλισμός αντιλήφθηκε τον κόσμο ως μια αμετακίνητη πραγματικότητα με την οποία οι ήρωες έρχονταν σε σύγκρουση – και ή προσαρμόζονταν ή εξαφανίζονταν. Στα πικαρικά αντιθέτως κείμενα, τα πάντα παρουσιάζονται από την ανάποδη, το ψέμα δεν διαφέρει από την αλήθεια, η πραγματικότητα δηλαδή εμφανίζεται ασαφής, απατηλή και χωρίς έρμα.
Διερευνώντας το ελληνικό πικαρικό μυθιστόρημα της πεντηκονταετίας 1817-1866, η μελετήτρια εξετάζει τον καθοριστικό ρόλο που έπαιξαν οι μεταφράσεις στη διάδοσή του, τις συγγένειες και τις αποκλίσεις του από τα κλασικά πικαρικά έργα, καθώς και τον βαθμό συνειδητότητας των Ελλήνων δημιουργών πως ανήκουν (ή δεν ανήκουν) στην παράδοσή του.