ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΤΕΛΑΚΗΣ
Ο εμφύλιος πόλεμος και οι πολιτικοί πρόσφυγες στη Ρουμανία
εκδ. Επίκεντρο, 2019, σελ. 394
ΚΩΣΤΑΣ ΤΣΙΒΟΣ
Ο μεγάλος καϋμός της ξενητειάς –
Ελληνες πολιτικοί πρόσφυγες
στην Τσεχοσλοβακία 1948-1989
εκδ. Αλεξάνδρεια, 2019, σελ. 276
Πενήντα πέντε με εξήντα χιλιάδες ενήλικοι αλλά και είκοσι πέντε με τριάντα χιλιάδες παιδιά βρέθηκαν στο τέλος του Εμφυλίου στην άλλη πλευρά των συνόρων, στην «υπερορία» όπως την αποκαλούσαν οι κομμουνιστές, στο «σιδηρούν παραπέτασμα» όπως το ονόμασε ο Ουίνστον Τσώρτσιλ. Γι’ αυτούς και τις συνθήκες της ζωής τους εκεί επικράτησε παρατεταμένη σιωπή. Οι πολιτικοί πρόσφυγες, όπως ο όρος έμεινε για να ξεχωρίσουν από τους πρόσφυγες της μικρασιατικής καταστροφής, άργησαν να απασχολήσουν την ιστοριογραφία.
Οι πρώτες συμβολές στην εξερεύνηση αυτού του τραυματικού παρελθόντος ξεκίνησαν μεταπολιτευτικά, μέσω δημοσιευμένων μαρτυριών στελεχών του ΚΚΕ. Οι μαρτυρίες αυτές, αν και εντάσσονταν μέσα στο κλίμα της ενδοκομμουνιστικής αντιπαράθεσης μεταξύ ΚΚΕ και ΚΚΕ Εσωτερικού, παρείχαν ωστόσο ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τη ζωή των Ελλήνων στην Ανατολική Ευρώπη και στην ΕΣΣΔ.
Το πρώτο κύμα επιστημονικών μελετών του φαινομένου αναδύθηκε στα τέλη του 1980 και στις αρχές του 1990. Στη συνέχεια, ένα δεύτερο κύμα μελετών εμφανίστηκε μετά το 2000. Το κύριο χαρακτηριστικό αυτού του δεύτερου κύματος είναι πως βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στα αρχειακά τεκμήρια των χωρών υποδοχής, αποκαλύπτοντας άγνωστες πτυχές ενός άγνωστου εν πολλοίς κόσμου.
Σε αυτήν την κατηγορία μελετών εντάσσονται τα βιβλία του Απόστολου Πατελάκη και του Κώστα Τσίβου, που εκδόθηκαν και τα δύο το 2019 και που δυστυχώς λόγω της πανδημίας δεν τους δόθηκε η δέουσα προσοχή και προβολή.
Το πρώτο βιβλίο παρουσιάζει την άφιξη και τις συνθήκες ζωής των πολιτικών προσφύγων στη Ρουμανία. Το δεύτερο ασχολείται με την ελληνική κοινότητα στην Τσεχοσλοβακία. Αξιοποιώντας τα κρατικά αρχεία της Ρουμανίας και της Τσεχίας, αλλά και προφορικές μαρτυρίες προσφύγων, καθώς και αρχειακό υλικό από την Ελλάδα, κυρίως τα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ), ο Πατελάκης και ο Τσίβος μελετούν δύο κοινότητες πολιτικών προσφύγων για σχεδόν μισό αιώνα, δηλαδή από το 1948 μέχρι την πτώση του κομμουνισμού, που συνέπλευσε με τον επαναπατρισμό του μεγαλύτερου μέρους των προσφύγων. Μέσω των αρχειακών πηγών των δύο χωρών, οι δύο συγγραφείς αναδεικνύουν πτυχές της ζωής των Ελλήνων και της σχέσης τους με το ΚΚΕ και τους κρατικούς μηχανισμούς των χωρών υποδοχής.
Η «ανακαταγραφή» στο ΚΚΕ
Παρότι μας δίνουν πολλά στοιχεία γύρω από τη δομή των κοινοτήτων των πολιτικών προσφύγων, την προσπάθεια προσαρμογής στο νέο περιβάλλον, την εργασία, την εκπαίδευση και τον αγώνα των προσφύγων «να μείνουν Eλληνες», τα βιβλία δεν συνιστούν μια κοινωνιολογική ή ανθρωπολογική μελέτη των κοινοτήτων των πολιτικών προσφύγων στις δύο χώρες.
Το πιο αποκαλυπτικό τους κομμάτι βρίσκεται στην αφήγηση «στιγμών» της ιστορίας του ΚΚΕ υπό την οπτική της ζωής των προσφύγων. Οι συγγραφείς μελετούν, λοιπόν, τη ζωή στις κοινότητες των πολιτικών προσφύγων με σημείο αναφοράς το ΚΚΕ.
Οι κοινότητες των πολιτικών προσφύγων βίωσαν έντονα τις δραματικές εξελίξεις μέσα στο ΚΚΕ. Τέτοιο γεγονός, που εκτεταμένα αφηγούνται και τα δύο βιβλία, υπήρξε η εμπειρία της «ανακαταγραφής» του 1950 (δηλαδή η επανεξέταση της κομματικής ιδιότητας του συνόλου των μελών του ΚΚΕ). Ευθυγραμμισμένη στη σταλινική πρακτική των εκκαθαρίσεων και προκειμένου να εντοπιστούν οι «πράκτορες του εχθρού» μέσα στις γραμμές του κόμματος, η «ανακαταγραφή» υπήρξε η ελληνική εκδοχή των «τιτοϊκών» εκκαθαρίσεων που διαπέρασαν την Ανατολική Ευρώπη μετά τη ρήξη Τίτο – Στάλιν. Η διαδικασία της ανακαταγραφής, βαθιά εξευτελιστική και επώδυνη για τα περισσότερα μέλη του ΚΚΕ, οδήγησε στην εκκαθάριση εκατοντάδων στελεχών και μελών του κόμματος που θεωρήθηκαν «παρτσαλιδικοί», «καραγεωργικοί» ή «βαφειαδικοί». Κάθε κοινότητα πολιτικών προσφύγων είχε τις δικές της εμπειρίες, αλλά ουσιαστικά το βίωμα υπήρξε κοινό.
Στη συνέχεια, η καθαίρεση του Ζαχαριάδη το 1956, η διαγραφή του το 1957 ή η διάσπαση του ΚΚΕ το 1968 αποτέλεσαν σημαντικά γεγονότα που ταρακούνησαν και δίχασαν τις κοινότητες των προσφύγων, περισσότερο από ό,τι τους κομμουνιστές στην Ελλάδα την ίδια εποχή.
Η πτώση του Ζαχαριάδη, για παράδειγμα, προκάλεσε έντονες τριβές μέσα στις κοινότητες των προσφύγων. Τόσο ο Πατελάκης όσο και ο Τσίβος αναδεικνύουν όψεις αυτών των καταστάσεων στα βιβλία τους.
Ομως οι ελληνικές κοινότητες υπήρξαν μάρτυρες της ίδιας της κρίσης του κομμουνισμού στην Ανατολική Ευρώπη. Γεγονότα όπως το 20ό συνέδριο του ΚΚΣΕ, η σοβιετική εισβολή στην Ουγγαρία το 1956 ή στην Τσεχοσλοβακία το 1968 έφεραν αναστάτωση στους Ελληνες και σε άμεση επαφή με καταιγιστικές εξελίξεις.
Ετσι, οι πρόσφυγες απέκτησαν μια διπλή εμπειρία του κομμουνισμού: ως Ελληνες κομμουνιστές και ως κάτοικοι των ανατολικών κρατών. Αναμφίβολα, οι Ελληνες υπήρξαν η πιο διεθνοποιημένη όψη του ευρωπαϊκού κομμουνισμού και ίσως γι’ αυτό η πιο δραματική.
Οι δύο μελέτες δεν συνιστούν μόνο μια ιστορία του ΚΚΕ υπό το πρίσμα των πολιτικών προσφύγων. Δίνουν στον αναγνώστη πτυχές των κρατών υποδοχής. Κάπως έτσι, διαβάζοντας τις δύο ιστορίες, αντιλαμβανόμαστε τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ των κρατικών δομών της Τσεχοσλοβακίας και της Ρουμανίας κατά την κομμουνιστική περίοδο.
Εβδομήντα ένα χρόνια μετά το τέλος του εμφυλίου πολέμου, οι πολιτικοί πρόσφυγες πέρασαν στην Ιστορία. Το μεγαλύτερο μέρος της πρώτης γενιάς προσφύγων έχει φύγει πλέον από τη ζωή. Τα παιδιά τους είτε «γύρισαν» στην Ελλάδα είτε αφομοιώθηκαν στις χώρες υποδοχής. Η ιστορία τους όμως παραμένει ένα αντικείμενο προς διερεύνηση.
* Ο κ. Νίκος Μαραντζίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας.