ΟΡΧΑΝ ΠΑΜΟΥΚ
Χιόνι
μτφρ.: Στέλλα Βρετού
εκδ. Πατάκης, 2020, σελ. 654
Μια τοιχογραφία των πολιτικών και θρησκευτικών αντιλήψεων της Τουρκίας, με έναυσμα τη σύγκρουση των ισλαμιστών με το κεμαλικό κατεστημένο, καθρεφτίζει το μυθιστόρημα «Χιόνι» του βραβευμένου με Νομπέλ 2006 Ορχάν Παμούκ. Ο ίδιος, ως πρωτοπρόσωπος αφηγητής, συνθέτει την ιστορία του με κεντρικό ήρωα τον φίλο του ποιητή Κα. Τα δραματικά γεγονότα της αφήγησης προκύπτουν από τις ημερολογιακές καταγραφές στα προσωπικά τετράδια του ποιητή, κατά την παραμονή του στο αποκλεισμένο από τα χιόνια Καρς, ιστορική κωμόπολη Ρώσων και Αρμενίων αστών του 19ου αιώνα στα σύνορα Τουρκίας-Αρμενίας.
Τούρκος πολιτικός πρόσφυγας, πρώην αριστερός και χωρίς συγκεκριμένη ιδεολογική ταυτότητα, ο Κα διαμένει στη Φρανκφούρτη. Στα μέσα της δεκαετίας του ’90, αποφασίζει να καλύψει για λογαριασμό της εφημερίδας «Τζουμχουριέτ» της Κωνσταντινούπολης την υπόθεση αυτοκτονιών νεαρών γυναικών που τους απαγορεύθηκε να φορούν μαντίλα κατά την είσοδό τους στο πανεπιστήμιο. Καθώς πλησιάζουν οι δημοτικές εκλογές, τις οποίες επίσης θα καλύψει ο Κα, οι πολιτικοί παράγοντες της μικρής πόλης αντιμετωπίζουν καχύποπτα τον νεοφερμένο άθεο Τούρκο, με καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη και ευρωπαϊκό τόπο διαμονής. Παρατάξεις πολιτικών ισλαμιστών, κεμαλικών, μαρξιστών, Κούρδων και εθνικιστών βρίσκονται σε προεκλογικό αναβρασμό.
Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί ευρηματικά τον χώρο ενός θεάτρου προκειμένου να στήσει ένα σκηνικό ακραίων πολιτικών αντιθέσεων μπροστά στα μάτια του Κα. Κατά τη διάρκεια θεατρικής παράστασης που διοργανώνεται από την κεμαλική πλευρά και ταυτόχρονα μαγνητοσκοπείται από την τοπική τηλεόραση του Καρς, ηθοποιοί ντυμένοι με στολές στρατιωτικών ανοίγουν πυρ προς τη μεριά φωνών διαμαρτυρίας του κοινού. Νεκροί πέφτουν μαθητές της ιερατικής σχολής ισλαμιστών.
Αυτό το «θεατρικό πραξικόπημα» είχε οργανωθεί μυστικά από τρεις πράκτορες της κυβέρνησης με επικεφαλής τον πρώην κομμουνιστή δημοσιογράφο και συγγραφέα Ζ. Ντεμίρκολ, νυν ένοπλο εθνικιστή, υπερασπιστή της Τουρκικής Δημοκρατίας. Ο Ζ. Ντεμίρκολ φαίνεται να βρίσκεται πανταχού παρών, γνωρίζοντας προσωπικά μυστικά πολιτικών, ώς και ερωτικών σχέσεων μεταξύ των πρωταγωνιστών. Εκβιάζοντας με τη δύναμη των όπλων και των πληροφοριών καθορίζει μέχρι τέλους τη μοίρα τους. Το χιόνι καλύπτει τα εγκαταλελειμμένα παλιά αρμένικα αρχοντικά, όπου τώρα στεγάζονται στρατιωτικοί διαμορφώνοντας χώρους ανακρίσεων και ξυλοδαρμών.
Ο Κα, φέροντας μια διπλωματική πρόθεση, επιθυμεί να μεσολαβήσει ώστε οι αντιφρονούντες να συμμαχήσουν μεταξύ τους ενάντια στην υφιστάμενη καταπίεση που μπλοκάρει τη διεξαγωγή εκλογών. Το παλιό ξενοδοχείο «Ασία» γίνεται ο χώρος όπου οι συμμετέχοντες θα συνυπογράψουν ένα ενημερωτικό κείμενο με σκοπό να εκδοθεί στον γερμανικό Τύπο. Την ώρα κατά την οποία μαζεύονται όλοι μαζί, αρχίζει ένας-ένας να βγάζει συμπλέγματα μειονεξίας, παράπονα, αμφιβολίες και θυμό: ο εκσυγχρονιστής δημοκράτης αναρωτιέται αν θα έπρεπε να αποδεχθεί το πραξικόπημα σαν μια λύση, παρόλο που είναι άδικο για τον λαό, ο ριζοσπάστης ισλαμιστής αισθάνεται ότι οι δυτικοί υποτιμούν τους ανατολίτες και ο πάμφτωχος Κούρδος εθνικιστής δηλώνει ότι ακόμα και να του πρόσφεραν μια βίζα για Γερμανία, δεν θα τη δεχόταν για να μη γίνει κι αυτός μετανάστης-καθαριστής σαν έναν συγγενή που έχει εκεί. Το εγχείρημα αυτής της συνεργασίας ναυαγεί.
Η μαντίλα
Ενα ζήτημα που αναδεικνύει ο Παμούκ, επίσης, είναι ο ψυχικός καταναγκασμός των γυναικών σε σχέση με το πόσο συνεπείς είναι στις θρησκευτικές τους υποχρεώσεις με το να φοράνε τη μαντίλα. Το εύρημα του θεατρικού τελετουργικού επαναλαμβάνεται: η Καντιφέ, φοιτήτρια κεμαλικής οικογένειας, έχει καλύψει το κεφάλι της από συμπαράσταση προς τις αυτόχειρες συμφοιτήτριές της. Παρακινείται από τους πραξικοπηματίες να βγάλει δημοσίως τη μαντίλα πάνω στο θεατρικό σανίδι. Πείθεται, εφόσον πρόκειται να το κάνει στο πλαίσιο της παράστασης και όχι στην πραγματικότητα.
Το έργο, μια διασκευή της ελισαβετιανής «Ισπανικής τραγωδίας» του Τόμας Κιντ, περιέχει μια σκηνή εκδίκησης που θα ερμηνευθεί από έναν εκπρόσωπο του κοσμικού κράτους, τον συμπρωταγωνιστή της Σουνάι Χαΐμ και από την ίδια. Αφού αποκαλύψει τα όμορφα μαλλιά της, πυροβολεί τον Χαΐμ, που παίζει τον «κακό», με αληθινές σφαίρες. Η βούληση της γυναίκας για το αν θα φορέσει ή όχι τη μαντίλα εδώ συμβολικά αναιρεί το θρησκευτικό κατεστημένο. Σκοτώνοντας τον κυβερνητικό, απελευθερώνεται από το παλαιό πολιτικό καθεστώς. Ο συγγραφέας υπονοεί ότι καμιά από τις δύο οπτικές δεν είναι λύση για το μέλλον της χώρας του.
Ο Παμούκ ζητεί από τον αναγνώστη ν’ ακολουθήσει την ανατρεπτική ματιά του πάνω στον τρόπο κατανόησης ανθρώπων εγκλωβισμένων μέσα σε πολιτικά και θρησκευτικά στεγανά ενός φαύλου κύκλου.