Τις παρήγγειλε ένας στρατηγός της Ελληνικής Επανάστασης σε έναν λαϊκό καλλιτέχνη και αγωνιστή, με στόχο τη μνημόνευση και την καλύτερη κατανόηση των μαχών της. Δημιουργήθηκαν σε ξύλο με αυγοτέμπερα, έμοιαζαν με γκραβούρες σε στυλ υστεροβυζαντινό, ενώ συνοδεύονταν και από αναλυτικό υπόμνημα του ίδιου του εμπνευστή τους. Επειτα αναπαράχθηκαν σε χαρτόνι με ακουαρέλα για να δοθούν στους πρεσβευτές των Μεγάλων Δυνάμεων και στον Οθωνα, ενώ πολύ αργότερα, μια σειρά αντιγράφων τους θα αποτελούσε μέρος της δωρεάς του Ιωάννη Γενναδίου προς την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών και τη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη.
Ωστόσο, οι 24 υδατογραφίες που φιλοτέχνησε από το 1836 ώς το 1839 ο Δημήτριος Ζωγράφος υπό την επίβλεψη του Μακρυγιάννη, θα αποκτούσαν δύο αιώνες αργότερα και μια αξία πέραν της αμιγώς ιστορικής. Ο πλούτος των λεπτομερειών τους –τα πρόσωπα, η τοπογραφία και η στρατηγική των μαχών, ο οπλισμός και οι ενδυμασίες των πολεμιστών, αλλά και τα χρώματα και η τεχνική του ζωγράφου– θα αποτελούσαν βασικό υλικό μιας έκδοσης για παιδιά και εφήβους που ενόψει της 200ετηρίδας της Ελληνικής Επανάστασης ρίχνει φως σε πολλές μικρές και μεγάλες στιγμές του αγώνα των Ελλήνων για την ανεξαρτησία τους.
Το βιβλίο της Μαρίζας Ντεκάστρο «24 εικόνες για την Επανάσταση του 1821. Μακρυγιάννης και Ζωγράφος, ένας αγωνιστής και ένας καλλιτέχνης» (εκδ. Καπόν), που βασίζεται σε μιαν ιδέα της Ραχήλ Καπόν, ο εκδοτικός οίκος της οποίας φέρει και τη φροντίδα της εικονογράφησης, συνδυάζει μεν τη χρονική συγκυρία των εορτασμών με μια διαπιστωμένη ροπή των νέων προς τον οπτικό πολιτισμό, φαίνεται όμως να έχει ευρύτερους παιδαγωγικούς σκοπούς. Οπως λέει στην «Κ» η συγγραφέας του βιβλίου, «είναι φανερό πως η έκδοση ευδοκίμησε συμπίπτοντας με τον εορτασμό της επετείου των 200 χρόνων, αν και η σκέψη της αξιοποίησης των εικόνων του Μακρυγιάννη σε ένα βιβλίο για νέους προϋπήρχε στο μυαλό των εκδοτών, εξ ου και η συνεργασία μαζί τους. Η χρονική λοιπόν συγκυρία ήταν πρόσφορη. Οσον αφορά την έλξη των νέων για τις εικόνες, είναι γνωστή. Το θέμα όμως είναι πώς όλες αυτές οι πολύ γνωστές εικόνες του 1821, όχι απαραίτητα μόνο εκείνες του Μακρυγιάννη και του Ζωγράφου, που τις βλέπουν τα παιδιά επί 12 χρόνια στα σχολικά βιβλία, θα αποκτήσουν περιεχόμενο. Το θέμα είναι πώς θα τις δούνε με άλλο μάτι, ως ενδιαφέρουσες αναπαραστάσεις μιας εποχής και μιας συγκεκριμένης τεχνοτροπίας και όχι ως κάτι παγωμένο που έχει εντυπωθεί στη μνήμη».
Οι ίδιες οι υδατογραφίες βοηθούν προς αυτόν τον σκοπό. Ενώ είναι φαινομενικά απλοϊκές και ναΐφ, ενώ μοιάζουν σχεδόν απαράλλαχτες, διαθέτουν και προτερήματα που δεν διακρίνονται με την πρώτη ματιά. Θα έλεγε κανείς ότι όσα δεν χωρούν στην άνυδρη γεγονοτολογία ενός συμβατικού σχολικού εγχειριδίου –από τα ενδυματολογικά στοιχεία της εποχής και τα πολλαπλά τοπωνύμια της Ελλάδας του 19ου αιώνα, μέχρι τους ιδιωματισμούς του Μακρυγιάννη και τα ανεκδοτολογικά περιστατικά με πρωταγωνιστή τον Καραϊσκάκη– βρίσκουν εδώ τη θέση και την αξία τους. «Σημαντικές είναι οι απίστευτες λεπτομέρειες που περιέχουν αυτές οι εικόνες και σε οδηγούν να τις ψάξεις», συμπληρώνει η Μαρίζα Ντεκάστρο. «Ας αναφέρω για παράδειγμα τις εικόνες 10 και 19 που εικονογραφούν τις πολιορκίες της Ακρόπολης. Στην 1η πολιορκία του 1822, στην εικόνα 10, ο Παρθενώνας φαίνεται ακέραιος, ενώ έχει προηγηθεί η καταστροφή από τις βόμβες του Μοροζίνι το 1687. Στην εικόνα 19, της 2ης πολιορκίας, που έλαβε χώρα το 1826-27, εμφανίζεται ο ναός κατεστραμμένος και το τζαμί μέσα του. Μια μεγάλη απορία, που προκαλεί συνεπώς συζήτηση και υποθέσεις από προσεκτικούς παρατηρητές είναι η εξής: γιατί ο Ζωγράφος, ενώ έβλεπε το ίδιο κάστρο, ζωγραφίζει κάνοντας αναχρονισμούς;».
Την επιστημονική επιμέλεια της έκδοσης ανέλαβε η Φωτεινή Ασημακοπούλου, καθηγήτρια Νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, ενώ κάθε εικόνα συνοδεύεται από υποθετικές συζητήσεις της Μαρίζας Ντεκάστρο με παιδιά και εφήβους, έτσι ώστε ο κόσμος των εικόνων του Μακρυγιάννη και του Ζωγράφου να αποκρυπτογραφηθεί μέσω του διαλόγου.
Η «σκηνοθεσία» των συζητήσεων όφειλε να λάβει υπόψη της και βασικές πτυχές της ψυχοσύνθεσης των μικρών αναγνωστών. «Βασίστηκα στην έμφυτη περιέργεια των παιδιών και σκέφτηκα έναν τρόπο να τη διεγείρω ώστε να απλωθεί σε άλλα πεδία, εν προκειμένω στην εποχή και στην ιστορία της Επανάστασης», εξηγεί η Μαρίζα Ντεκάστρο και συνεχίζει: «Η περιέργεια δεν έχει σωστό ή λάθος. Ολα τα ερωτήματα που εκφράζει είναι δεκτά και αντιμετωπίζονται ισότιμα. Ακόμα και εκείνα που σ’ εμάς τους ενήλικους φαίνονται υποτυπώδη. Ο ρόλος του “δασκάλου” είναι να βάλει τα ερωτήματα σε ένα κανάλι και να προσθέσει πληροφορίες, άλλοτε άγνωστες στο παιδικό κοινό κι άλλοτε να τα συνδέσει με ήδη αποκτημένες γνώσεις. Γι’ αυτό επέλεξα τον διάλογο. Ο διάλογος ανατροφοδοτεί και τους δύο συνομιλητές: τον ενήλικο, ο οποίος βρίσκει πάτημα για να προτείνει νέες οπτικές και πληροφορίες, και το παιδί που μπαίνει στο παιχνίδι της ενεργητικής ανακάλυψης και της συμμετοχής στο χτίσιμο των γνώσεών του. Εξίσου καθοριστικό ήταν να αποφασίσω και τι ήταν απαραίτητο να ειπωθεί. Σε ένα βιβλίο δεν χωράνε τα πάντα».
Στο συγκεκριμένο βιβλίο πάντως χώρεσαν και πτυχές της ιστορίας της Ελληνικής Επανάστασης που ενίοτε μένουν έξω από εξιδανικευτικές εθνικές αφηγήσεις. Η Αλωση της Τριπολιτσάς κυρίως και οι εμφύλιες διαμάχες των Ελλήνων, είναι μερικές από αυτές τις πτυχές. Η Μαρίζα Ντεκάστρο ταλαντεύτηκε για τον τρόπο με τον οποίο έπρεπε να τις προσεγγίσει. Οπως λέει, «οι εμφύλιες διαμάχες και οι βαρβαρότητες των επαναστατών κατά την Αλωση της Τριπολιτσάς είναι θέματα που μπορούν να εγείρουν πάθη και πολεμικές. Αν όμως δεν γραφτούν και αν δεν τοποθετηθούν στο ιστορικό τους πλαίσιο, θα συντηρήσουν τις όμορφες ιδέες περί παντοτινής ομόνοιας μεταξύ των Ελλήνων και περί καλών καγαθών αγωνιστών! Πρέπει να βρίσκουμε τρόπους να μεταφέρουμε αυτές τις δύσκολες πλευρές της Ιστορίας, να τις “ιστορικοποιήσουμε” και να μην τις λογοκρίνουμε».
Ερωτήματα
Τέτοια ζητήματα απασχολούν συχνά και με διάφορους τρόπους τις συζητήσεις των αρμοδίων για τη διδασκαλία της ιστορίας του 1821 στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Μιας και μιλάμε όμως για εικόνες, τι θα μπορούσαμε να πούμε, έστω δευτερευόντως, για την εικονογραφία των ηρώων της Επανάστασης που συναντούμε σε εκπαιδευτικά εγχειρίδια και σε σχολικές εορτές, καθώς και για τη νοηματική πλαισίωσή της από το εκπαιδευτικό σύστημα; Ποιο να είναι άραγε το αποτύπωμα της οπτικής αναπαράστασης του 1821 σε μαθητές και μαθήτριες που, όταν αντικρίζουν προσωπογραφίες και γκραβούρες της εποχής, προτιμούν να επιδίδονται στην παλαιά και διασκεδαστική τέχνη της αισθητικής παρέμβασης;
«Οι μαθητές επεμβαίνουν στο “μνημειακό” και το μουτζουρώνουν, γιατί μάλλον βαριούνται τα ίδια και τα ίδια!», αποκρίνεται η Μαρίζα Ντεκάστρο. «Ιδιες εικόνες, ίδια θεματολογία, ίδια τραγούδια, ίδια σκετς… Νομίζω πως οι μαθητές θεωρούν τις σχολικές εορτές ευκαιρία για χάσιμο μαθήματος. Ισως αισθάνονται ότι δεν τους προσφέρουν τίποτα καινούριο αφού συχνά στηρίζονται στην επανάληψη. Εννοείται όμως πως υπάρχουν εξαιρέσεις! Από την άλλη, τα σχολικά εγχειρίδια είναι στρυφνά, χαοτικά. Αν και έχουν γραφτεί τόμοι για το πώς να διδάσκεται η Ιστορία για να γίνει συναρπαστική, τα βιβλία του σχολείου, παρά τον εκσυγχρονισμό τους, παραμένουν δύσκολα και πολλές φορές δυσνόητα! Συναρπαστική θα γίνει η Ιστορία όταν τα παιδιά, τουλάχιστον τα μικρότερα, καταλάβουν τις αλλαγές που φέρνει ο χρόνος.
Μέχρι να συμβεί αυτό, έχουμε και μια εθνική επέτειο να εορτάσουμε. Αν έπρεπε να μιλήσει για το νόημά της σε ένα παιδί ή σε έναν έφηβο, η Μαρίζα Ντεκάστρο, συγγραφέας παιδικών και κριτικός παιδικής λογοτεχνίας με πλούσια εργογραφία, δεν θα έλεγε κάτι πολύ διαφορετικό από ό,τι σε έναν ενήλικο. «Το “γιορτάζουμε” την επέτειο αποκτά νόημα μόνο όταν ξέρουμε τι γιορτάζουμε, όταν καταλαβαίνουμε πώς συνδέονται με την εποχή μας εκείνα που έγιναν τότε», επισημαίνει. «Θα τους έλεγα λοιπόν ότι το 1821 είναι μια κομβική χρονολογία για τη χώρα μας και ότι τα 200 χρόνια είναι η υπενθύμιση του περιεχομένου της. Η Επανάσταση δεν ήταν μόνο πόλεμος, ανδραγαθήματα και γενναιότητα, θυσία της ανθρώπινης ζωής σε έναν δίκαιο αγώνα και απίστευτος ηρωισμός. Εμείς ζούμε σε μια δημοκρατική κοινωνία που δεν βασανίζεται από τα ίδια προβλήματα. Ωστόσο, οι αξίες και οι ιδέες της Επανάστασης για την ελευθερία, την ισότητα, τη δικαιοσύνη είναι συνεχώς παρούσες και πάντα επίκαιρες, ανεξάρτητα από την επέτειο και τις γιορτές. Αυτές πρέπει να καταλάβουν και οι μικροί και οι μεγάλοι».
