ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΛΑΨΗΣ
Ο βασιλιάς Οθων και η Ελλάδα. Αφοσιωμένος σε μια ιδέα
Hanns Siedel Stiftung,
εκδ. Πατάκη, 2021
Η μελέτη του επίκουρου καθηγητή στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Αντώνη Κλάψη (εκδόθηκε από το Iδρυμα Hanns Seidel για τα 200 χρόνια της ελληνικής ανεξαρτησίας, με μετάφραση στα γερμανικά και με χαιρετισμούς των πρωθυπουργών της Ελλάδας και της Βαυαρίας) δεν αφορά μόνο την ιστορία του Οθωνα. Αποτελεί μια ψύχραιμη, καλογραμμένη και ευσύνοπτη ιστορία της Ελλάδας από την επιλογή του Οθωνα ως πρώτου βασιλιά της Ελλάδας το 1831 έως και τον θάνατό του το 1867.
Η περίοδος της αντιβασιλείας και η βασιλεία του Οθωνα έχουν μείνει με μάλλον αρνητικό πρόσημο στη συνείδηση του ελληνικού λαού, με κυρίαρχο τον χαρακτηρισμό «Βαυαροκρατία». Η μελέτη του Αντώνη Κλάψη συνιστά μια καλή ευκαιρία να το ξανασκεφτούμε.
Η οικογένεια του Οθωνα αγάπησε πραγματικά την Ελλάδα. Ο πατέρας του, Λουδοβίκος Α΄, όταν ανήλθε στον θρόνο της Βαυαρίας άλλαξε ακόμη και τον τρόπο γραφής της Βαυαρίας από «Baiern» σε «Bayern» για να συμβαδίζει με την ελληνική ορθογραφία. Ο δε Οθωνας απέδειξε την αγάπη του αυτή, ακόμη και στο τέλος της ζωής του. Οπως μας πληροφορεί ο συγγραφέας, «τελευταία του επιθυμία ήταν να του διαβάσει ο ιερέας που βρισκόταν στο προσκεφάλι του αποσπάσματα της Αγίας Γραφής στα ελληνικά. (…) Είχε ήδη από καιρό ζητήσει, όταν πεθάνει, να τον θάψουν ντυμένο με την ελληνική φουστανέλα».
Μάλιστα, πέντε χρόνια πριν, το 1862, όταν έφθανε στο Μόναχο μετά την εκθρόνισή του από την Ελλάδα, όχι μόνο δεν απαρνήθηκε τη χώρα που αγάπησε (περισσότερο ίσως και από τη γενέτειρά του), αλλά και η επίσημη υποδοχή του έγινε στα Προπύλαια του Μονάχου που μόλις είχαν εγκαινιασθεί με χαραγμένα ονόματα Ελλήνων αγωνιστών της Επανάστασης του 1821.
Κυρίως όμως μένουν τα έργα. Κατά την περίοδο της αντιβασιλείας και της βασιλείας του Οθωνα συντελέσθηκε ένα σημαντικό βήμα για τη συγκρότηση του νεοελληνικού κράτους, ιδίως στους τομείς της διοίκησης, της δικαιοσύνης και της εκπαίδευσης. Κορυφαία στιγμή ασφαλώς αποτέλεσε η ίδρυση του πρώτου πανεπιστημίου, με το τότε «Οθώνειο» Πανεπιστήμιο (σήμερα «Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών») να συμβολίζει την πνευματική αναγέννηση του ελληνικού έθνους. Εξάλλου, κατά περιόδους ο Οθωνας αγαπήθηκε πολύ από τον ελληνικό λαό ως ο κύριος ενσαρκωτής της Μεγάλης Ιδέας.
Ολα αυτά δεν αναιρούν βέβαια τα σοβαρά μειονεκτήματα της διακυβέρνησης του Οθωνα. Μπορεί να αγάπησε πραγματικά την Ελλάδα, φαίνεται όμως ότι δεν γνώριζε και δεν εμπιστεύθηκε όσο θα έπρεπε τον ελληνικό λαό. Μέχρι την Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου 1843 ούτε συναινούσε στην ψήφιση Συντάγματος ούτε διόριζε Ελληνα πρωθυπουργό (με την εξαίρεση ενός μικρού διαλείμματος υπό τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο), ενώ γενικότερα οι Βαυαροί κυριαρχούσαν στον στρατό και στον κρατικό μηχανισμό. Ηταν αναβλητικός και δεν διακρινόταν για την αποφασιστικότητά του, σε αντίθεση με την ενθουσιώδη Αμαλία που διεκδικούσε ενεργό ρόλο στην πολιτική ζωή.
Οπως και πάλι μαθαίνουμε από τη μελέτη, την εποχή εκείνη έλεγαν ότι «ο Οθωνας διαβάζει χωρίς να υπογράφει, ενώ η Αμαλία υπογράφει χωρίς να διαβάζει».
Ακόμα και στην υπεράσπιση της Μεγάλης Ιδέας, ο Οθωνας δεν επέδειξε την αναγκαία σύνεση και τον απαιτούμενο πολιτικό ρεαλισμό.
«Ελαφρυντικά» μπορεί να υπάρχουν πολλά. Η απειρία σε συνδυασμό με το νεαρό της ηλικίας του, η ασθενική του κράση, η έλλειψη διαδόχου στον θρόνο και τα συνεχή προσκόμματα από τις Μεγάλες Δυνάμεις και ιδίως από τη Μεγάλη Βρετανία, η οποία με τους ναυτικούς αποκλεισμούς επιδείνωνε ακόμη περισσότερο την κακή οικονομική κατάσταση της Ελλάδας, μία από τις κύριες αιτίες της δυσαρέσκειας απέναντι στον Οθωνα.
Υπήρχε όμως και κάτι άλλο, εξίσου σοβαρό, που οδήγησε στην εκθρόνιση του Οθωνα: ο αυταρχικός τρόπος διακυβέρνησης και οι παραβιάσεις της νομιμότητας μετά το Σύνταγμα του 1844. Αυτή ακριβώς η αιτία περιγράφεται από τον Χαρίλαο Τρικούπη το 1874 στο άρθρο του «Παρελθόν και ενεστώς»: «Την ευθύνην άρα σύμπασαν της επαναστάσεως του 1862 φέρει η ανένδοτος επί 18 έτη του Βασιλέως Οθωνος επιμονή εις παραβιασμόν των κοινοβουλευτικών του Εθνους θεσμών».
Τελικά, ένα δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, όπως εύστοχα διαπιστώνει ο συγγραφέας: «Με τις αρετές και τα ελαττώματά του, με τις επιτυχίες και τις αποτυχίες του, με τις ορθές και τις λανθασμένες επιλογές του, με την απόλυτη αφοσίωσή του στη Μεγάλη Ιδέα αλλά και με την έλλειψη ρεαλιστικού πνεύματος ως προς την πορεία υλοποίησής της, ο Οθων σφράγισε με την παρουσία του στον ελληνικό θρόνο τις πρώτες τρεις δεκαετίες του ελεύθερου ελληνικού εθνικού βίου».
* Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ.