TAKHΣ ΘΕΟΔΩΡΟΠΟΥΛΟΣ
Τα πρώτα διακόσια χρόνια είναι δύσκολα. Δύο αιώνες νευρικής κρίσης
εκδ. Μεταίχμιο, 2020, σελ. 168
Μόλις εξέπνευσε το έτος 2021, οπότε και γιορτάσαμε το ιστορικό γεγονός της Ελληνικής Επανάστασης, ένα εκρηκτικό και βίαιο φαινόμενο που με ποικίλους τρόπους έχει εγγραφεί στη συλλογική μνήμη, το δοκίμιο του Τάκη Θεοδωρόπουλου με τον ειρωνικό τίτλο «Τα πρώτα διακόσια χρόνια είναι δύσκολα» αποτελεί μια ωραία αφορμή για την αναζήτηση της εθνικής ταυτότητας του Νεοέλληνα και τη σχέση της με την ενότητα της κοινότητας μέσω της επώδυνης διαδικασίας της ενδοσκόπησης και της αυτοκριτικής. Ο υπότιτλος είναι σαφής ως προς τον προσδιορισμό του τίτλου: «Δύο αιώνες νευρικής κρίσης». Ο συγγραφέας προϊδεάζει τον αναγνώστη για μια διαφορετική προσέγγιση αυτής της ιστορικής διαδρομής. Η μελέτη δεν προκαλεί έκπληξη για όσους έχουν παρακολουθήσει συστηματικά τη θητεία του Θεοδωρόπουλου στην αναζήτηση της ελληνικότητας και της συλλογικής ταυτότητας, την πορεία του από τη μυθιστορηματική γραφή του «Αδιανόητου τοπίου» (1991) έως το ιστορικό μυθιστόρημα «Το αριστερό χέρι της Αφροδίτης» (2007) και από το «Μυθιστόρημα του Ξενοφώντα» (2017) έως τη «Σελάνα», τη μυθιστορηματική βιογραφία του Παρθενώνα (2018). Ο ειρωνικός, σαρκαστικός κι ενίοτε κυνικός τρόπος με τον οποίο αναλύει σχεδόν αδιάκοπα την πολιτική και κοινωνική ζωή, σε ένα είδος μεικτό, που ισορροπεί ανάλαφρα ανάμεσα στην επιφυλλίδα και στο χρονογράφημα, προκαλεί τον αναγνώστη να σκεφτεί και κυρίως να προβληματιστεί πάνω σε μια σειρά από ζεύγη αντιθέτων κι ενίοτε οξύμωρων στοιχείων που χαρακτηρίζουν την εθνική συνείδηση και την ιδιάζουσα ιδιοσυγκρασία των Ελλήνων. Το ευσύνοπτο δοκίμιο δεν αποτελεί μια περιγραφική εξιστόρηση ή περιδιάβαση στα διακόσια έτη της νεοελληνικής κουλτούρας, αλλά ένα έργο που ερεθίζει τη σκέψη, κινητοποιεί την κριτική ικανότητα, μας ωθεί σε έναν νοητό διάλογο με τις θέσεις του συγγραφέα, προωθώντας αποφασιστικά τον στοχασμό πάνω σε καίρια ζητήματα ενός σύγχρονου, πολιτικού κυρίως προβληματισμού.
Ολη η μελέτη οργανώνεται στη βάση ενός ανθρώπινου συναισθήματος, του θυμού, που εντοπίζεται στη διάρκεια της μακραίωνης ιστορικής διαδρομής μας.
Διερευνά τα φαινόμενα με ιδιαίτερη ευαισθησία, με την οποία ενδύει την επιστημονική του σκέψη ένας ιστορικός, προκειμένου να συλλάβει όλες τις διαστάσεις ενός πολιτισμικού βιώματος και όχι μόνο ενός ιστορικού φαινομένου. Επεξεργάζεται με ιδεολογική συνέπεια, κριτική ανάλυση και αξιολόγηση τις πηγές του και επιτυγχάνει μια συγκροτημένη, σχεδόν πλήρη εξιστόρηση της πορείας που ακολούθησε ο ελληνισμός στην περίοδο αυτών των «δύσκολων» 200 ετών. Ως ψυχογράφος δοκιμιογράφος διερευνά την ουσία του «ρεύματος» του θυμού μέσα από ένα διάγραμμα της ελληνικής ιστορίας με σημαντικούς σταθμούς, τα ομηρικά έπη, την Ελληνική Επανάσταση, την Ελλάδα-Βασίλειο, την εμφύλια σύγκρουση για την ανάληψη της εξουσίας του νεοσύστατου κράτους, τον μεγαλοϊδεατισμό του Κωλέττη και την «αυτοκαταστροφική» πορεία που προδιέγραψε αυτή η ιδεολογία έως τις αρχές του 20ού αιώνα.
Εντυπωσιακός συνδυασμός
Ο αναγνώστης εντυπωσιάζεται από τον τρόπο που συνδυάζει την ιστορική γνώση με τον κριτικό στοχασμό και τον προσδιορισμό της θέσης των ιστορικών προσώπων, των έργων και των φαινομένων της ελληνικής πολιτικής, κοινωνικής και πολιτιστικής πραγματικότητας σε ένα πολύμορφο, ποικίλο και εξαιρετικά καλαίσθητο γλωσσικά δοκιμιακό μωσαϊκό. Η μελέτη είναι πλούσια σε αναφορές όχι μόνο σε ονόματα και έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας (Πλάτων, Σωκράτης, Λυκούργος, Θεμιστοκλής, Αριστείδης), αλλά και της μετεπαναστατικής (Μακρυγιάννης, Κολοκοτρώνης) και του μεταπολιτευτικού έως και σύγχρονου πολιτικού και κοινωνικού βίου της Ελλάδας. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η αξιοποίηση των χωρίων της Ιλιάδας με τον διάλογο Ανδρομάχης και Εκτορα, των αποσπασμάτων από την «Πολιτεία» του Πλάτωνα για τον ρόλο της «τροφής» στην αγωγή των νέων, των «Απομνημονευμάτων» του Μακρυγιάννη για τη σκιαγράφηση του πατριωτικού ταμπεραμέντου του μετεπαναστάτη Ελληνα. Ιδιαίτερα ευφυής, επίσης, η δραματουργική προσέγγιση της «Βαβυλωνίας» του Βυζάντιου, ενός αντιπροσωπευτικού θεατρικού έργου της ελληνικής δραματουργίας (1836) που αναδεικνύει με τον πιο γλαφυρό τρόπο το ίδιον της προσωπικότητας των Ελλήνων: την αδυναμία να ομονοήσουν, να συνεννοηθούν και να διατηρήσουν την ψυχραιμία τους στις δύσκολες ιστορικές συγκυρίες. Διερευνά, τέλος, σε τι διαφέρουν ο θυμός από την οργή, οι αυτόχθονες από τους ετερόχθονες, η εθνική ομοφωνία από τον εμφύλιο σπαραγμό, η συνεννόηση από την ασυνεννοησία, η αισθητική από την ανισορροπία και την κακογουστιά.
Ολη η μελέτη οργανώνεται στη βάση ενός ανθρώπινου συναισθήματος, του θυμού, που προκαλείται από τα αισθήματα αδικίας, υπονόμευσης και υπέρβασης των ορίων ενός μέτρου, όπως αυτά εντοπίζονται στη διάρκεια της μακραίωνης ιστορικής μας διαδρομής. O Θεοδωρόπουλος μελετά, διακωμωδεί και σαρκάζει το θυμικό των Ελλήνων με την αυτογνωσία και την αυτοσυνειδησία του Ελληνα που επιχειρεί με τολμηρό τρόπο να ορίσει ένα πεδίο αναφοράς της σύγχρονης ταυτότητας. Με ειλικρίνεια ομολογεί: «Δεν αισθάνομαι θυμωμένος, όχι. Προσπάθησα να εντοπίσω με ποιον τρόπο ο “θυμός” επηρέασε τη συλλογική μας συμπεριφορά σ’ αυτά τα πρώτα διακόσια χρόνια. Κι αν θέλεις πραγματικά να ψάξεις, διαπιστώνεις πως ο θυμός, η οργή, είναι ένα σταθερό ορυκτό στο υπέδαφος της “ελληνικής ψυχής”. Από τη χαραυγή της. Μην ξεχνάμε ότι το πρώτο ελληνικό ποίημα, το πρώτο ποίημα του Δυτικού Πολιτισμού, ξεκινά με τη λέξη “μήνιν”, την οργή του Αχιλλέα. Δεν υπήρξε πάντα στείρος ο θυμός μας». Το βέβαιο είναι ότι η εκτόνωση αυτού του «θυμού» οδηγεί σε μια κάθαρση, λυτρωτική για τη σκέψη και την ανθρώπινη συνείδηση.
* Η κ. Ρέα Γρηγορίου είναι διδάκτωρ Ιστορίας – Δραματολογίας στο ΑΠΘ. Διδάσκει Ιστορία Θεάτρου και Κινηματογράφου στο Τμήμα «Ελληνικός Πολιτισμός» του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου.