Ζωές στον σοσιαλιστικό «παράδεισο»

Ζωές στον σοσιαλιστικό «παράδεισο»

Ενα εξαιρετικό πολιτικό μυθιστόρημα του Πολ Γκρεβεγιάκ, μια φιλόδοξη μείξη ιστορικού ντοκουμέντου και μυθοπλασίας

4' 15" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

PAUL GREVEILLAC
Κόκκινες ψυχές
µτφρ. Στέλα Ζουµπουλάκη
επιµ. Στέλα Αλισάνογλου
εκδ. Πόλις, 2021, σελ. 512

Κεντρικός ήρωας είναι ένας λογοκριτής της Γκαβλίτ, της κρατικής υπηρεσίας που αποφάσιζε ποιο βιβλίο μπορούσε να εκδοθεί και ποιο να ριχτεί στο πυρ το εξώτερον.

Αναγκαία υπόµνηση για να κατανοηθούν πρόσωπα και καταστάσεις. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης εξηγούσε με εύγλωττο και εν πολλοίς ευθύ τρόπο πως αυτό που «κατάφερε» η πρώην Σοβιετική Ενωση στα χρόνια της παντοκρατορίας της ήταν να δημιουργήσει έναν συγκεκριμένο ανθρωπότυπο. Ητοι: έναν πολίτη παθητικό, πλήρως υποταγμένο στην κρατική γραφειοκρατία και περιδεή μπρος στο σκοτεινό φάσμα του κρατικού μηχανισμού που εκτεινόταν από την κεντρική εξουσία και έφτανε έως το μαλακό υπογάστριο της κοινωνίας, διαλύοντας κάθε ιστό ελεύθερης σκέψης.

Εχουν περάσει 30 χρόνια από την επίσημη πτώση της ΕΣΣΔ, μια φθίνουσα πορεία που ξεκίνησε τον Αύγουστο του 1991 και ολοκληρώθηκε τον Δεκέμβριο του 1991. Ο Γάλλος συγγραφέας Πολ Γκρεβεγιάκ ήταν μόλις δέκα χρόνων όταν συνέβη εκείνο το κοσμοϊστορικό γεγονός που έβαζε τέρμα στην τρομώδη ισορροπία των δύο υπερδυνάμεων. Η απουσία άμεσης σχέσης με τα γεγονότα δεν τον εμπόδισε να γράψει το πολιτικό μυθιστόρημα «Κόκκινες ψυχές» (εκδ. Πόλις) που αναπλάθει με οξυδερκή τρόπο τη μετα-Σταλινική Σοβιετική Ενωση έως τα χρόνια του Γκορμπατσόφ, για να φτάσει ακόμη και στη σημερινή μονοκρατορία του Πούτιν. Μας είχε προϊδεάσει, άλλωστε, με το μυθιστόρημά του «Αφέντες και δούλοι» (Πόλις) ότι ενδιαφέρεται εντόνως για τις πολιτικές, πολιτιστικές και ανθρώπινες διαστάσεις του σοσιαλιστικού «παραδείσου». Σε εκείνο το μυθιστόρημα μιλούσε ανοιχτά για την Πολιτιστική Επανάσταση στην Κίνα. Τώρα στρέφει το βλέμμα του στη Μόσχα και σε όσα διέτρεξαν, καθόρισαν και, εντέλει, οδήγησαν στη διάλυση την πάλαι ποτέ μεγάλη δύναμη.

Κεντρικός ήρωας του μυθιστορήματος είναι ο Βλαντιμίρ Κατούτσκοφ, ένας λογοκριτής της Γκαβλίτ. Της κρατικής υπηρεσίας που είχε τη νομιμοποίηση να αποφασίζει ποιο βιβλίο μπορούσε να εκδοθεί και ποιο να ριχτεί στο πυρ το εξώτερον. Ο Βλαντιμίρ (εκ του Μαγιακόβσκι, όπως ήθελε η μητέρα του) είναι ένας αποτυχημένος συγγραφέας, νομιμόφρων και πάντοτε τυπικός με τα υπηρεσιακά του καθήκοντα. Τον βρίσκουμε να πενθεί τον θάνατο του «πατερούλη» Στάλιν. Τον βρίσκουμε, επίσης, να συναντάει τον Ουκρανό Πάβελ Γκολτσένκο που δουλεύει ως μηχανικός προβολής στην Κρατική Επιτροπή Κινηματογράφου. Ο συνδετικός κρίκος της φιλίας τους θα είναι η τέχνη. Ο Κατούτσκοφ διαβάζει κρυφά τα λογοκριμένα μυθιστορήματα (όπως κάνει και η γυναίκα του που λατρεύει την Αχμάτοβα). Ομοίως, ο Γκολτσένκο θωπεύεται από τις ταινίες που δεν ομνύουν στον σοσιαλιστικό ρεαλισμό και αφήνουν τη φαντασία να προσεγγίσει το συναίσθημα με ποιητικό τρόπο. Η πρώτη ρωγμή θα έρθει και για τους δύο, ιδιαιτέρως για τον Κατούτσκοφ. Βλέπουν πως το καθεστώς είναι κατ’ ουσίαν ανελεύθερο και η μόνη πρόσκαιρη αναλαμπή έρχεται με την άνοδο του Χρουστσόφ στην ηγεσία του ΚΚΣΕ. Μαζί με τις κοπέλες τους θα ζήσουν για λίγο αυτόν τον αέρα ελευθερίας διαβάζοντας σαμιζντάτ (παράνομες χειρόγραφες εκδόσεις) και βλέποντας ταινίες που οι λογοκριτές είχαν προγράψει.

Καθώς, όμως, το καθεστώς σκληραίνει ολοένα και περισσότερο (η μετά Χρουστσόφ εποχή θα φέρει τον σκληροπυρηνικό Μπρέζνιεφ και εν συνεχεία τον Αντρόποφ), αυτό που θα σημαδέψει τη φιλία των δύο ανδρών θα είναι η εμφάνιση ενός συγγραφέα-φάντασμα, του Μιχαήλ Λιούτσιν, που γράφει δύο εμπρηστικά βιβλία και γίνεται κόκκινο πανί για την KGB. Ποιος είναι αυτός ο Λιούτσιν και γιατί ο Γκολτσένκο συλλαμβάνεται εξαιτίας του θέλοντας να σώσει τον Κατούτσκοφ; Είναι ένα καίριο μυστήριο που βρίσκει την εξήγησή του στο μυθιστόρημα. Ναι, οι ήρωες του Γκρεβεγιάκ έχουν υποστεί τη συντριβή του συμβιβασμού. Είδαν το όνειρο της σοβιετικής κοινωνίας να καταπνίγεται. Οι κόκκινες ψυχές έπαψαν να αναρριπίζονται από επαναστατικό οίστρο, αλλά από μια πνιγηρή παθητικότητα. Αν άξιζε να το ζήσουν όλο αυτό; Αν όλα έγιναν εις μάτην; Το μυθιστόρημα μας λέει πως άξιζε. Ισως διότι οι δύσκολες καταστάσεις αναδεικνύουν άλλες ποιότητες στις ανθρώπινες ψυχές· κόκκινες και μη.

Παράλληλα με την κεντρική ιστορία, ο Γκρεβεγιάκ αναπλάθει το ιστορικό ψηφιδωτό με πρόσωπα και γεγονότα που χαρακτήρισαν (έως και στιγμάτισαν) τη Σοβιετική Ενωση και την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Από την ουγγρική επανάσταση, τον Γκαγκάριν και την Ανοιξη της Πράγας έως τον ξεσηκωμό των εργατών στο Πόζναν, τη συμφωνία SALT μεταξύ Μπρέζνιεφ – Κάρτερ και, φυσικά, το ατύχημα στο Τσερνόμπιλ. Επίσης, παρελαύνουν σημαντικοί συγγραφείς που διώχθηκαν απηνώς από το Κόμμα: Σολζενίτσιν, Πάστερνακ, Μαντελστάμ, Μπουλγκάκοφ, Γκρόσμαν, Ζαμιάτιν, Φαντέγιεφ, κ.ά. και συγγραφείς που έγιναν «μηχανικοί ψυχής», όπως τους ονόμαζε ο Στάλιν. Χαρακτηριστική περίπτωση ήταν ο Σολόχοφ που έλαβε το Νομπέλ Λογοτεχνίας το 1965.

Πορεία προς τη διάλυση

Εκ των υστέρων βλέπουμε πως όλα τούτα αποτέλεσαν μια αναπόδραστη πορεία προς την τελική διάλυση της ΕΣΣΔ και όλων των κρατικών αρμών που τη στήριζαν. Μπορεί ο Κατούτσκοφ να αφυπηρέτησε από την Γκαβλίτ έπειτα από τριάντα και πλέον χρόνια εργασίας, όμως τα πάντα είχαν αλλάξει στο μεταξύ. Ακόμη και η ισχύς της κάποτε παντοδύναμης υπηρεσίας. Φίλοι χάθηκαν, αγαπημένες γυναίκες πέθαναν, τα εφηβικά οράματα ξέφτισαν ολότελα. Ο κόσμος ολόκληρος άλλαξε τις σταθερές του. Η έλευση του Γκορμπατσόφ έφερε τη μεγάλη αλλαγή, ο Γιέλτσιν υπέγραψε τη νέα σελίδα στην ιστορία της Ρωσίας και ο Πούτιν έθεσε τις βάσεις για τη δημιουργία ενός προσωποκεντρικού κράτους. Ο Γκρεβεγιάκ κυκλώνει τα πάντα με τη γραφή του με μια φιλόδοξη μείξη ιστορικού ντοκουμέντου και μυθοπλασίας. Ακρως λειτουργική είναι η μετάφραση της Στέλας Ζουμπουλάκη.

Ζωές στον σοσιαλιστικό «παράδεισο»-1
Ο συγγραφέας αναπλάθει τη μετα-Σταλινική Σοβιετική Ενωση και φτάνει έως τη σημερινή Ρωσία του Πούτιν.

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή