ΑΓΓΕΛΟΣ ΔΕΛΗΒΟΡΡΙΑΣ
Ο Ελληνικός Πολιτισμός της Προεπαναστατικής Περιόδου ως Βασικός Συντελεστής του Αγώνα της Ανεξαρτησίας
εκδ. Μουσείο Μπενάκη, 2021, σελ. 88
Το 2017 η Ακαδημία Αθηνών ανέθεσε στο νέο –από το 2016– τακτικό μέλος της, Aγγελο Δεληβορριά, τον πανηγυρικό της 25ης Μαρτίου. Το κείμενο με το σύνολο των εικόνων, απαραίτητων στον αναγνώστη προκειμένου να παρακολουθήσει την επιχειρηματολογία του συγγραφέα, δημοσιεύθηκε πρόσφατα σε ξεχωριστό, καλαίσθητο τόμο στη σειρά «Μελέτες για την τέχνη» της Βιβλιοθήκης του Μουσείου Μπενάκη που διευθύνει ο Δημήτρης Αρβανιτάκης. Οι πανηγυρικοί είναι συνήθως κείμενα μάλλον συμβατικά και οι συντάκτες τους κατά κανόνα ανταποκρίνονται μηχανικά, διεκπεραιωτικά στο καθήκον. Ο Δεληβορριάς, ωστόσο, καταγράφεται ως εξαίρεση και εδώ. Υποστηρίζει ότι η έκρηξη του απελευθερωτικού αγώνα το 1821 δεν ήταν ιστορικά μετεωρική αλλά αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας πολιτισμικής εγρήγορσης που τροφοδοτούσε και καλλιεργούσε διαρκώς με καλλιτεχνική και πνευματική ύλη το υπόδουλο έθνος. Θα επισημάνω τρία στοιχεία που μπορεί να αντιληφθεί κάθε αναγνώστης, έστω και αν δεν έχει ποτέ του διαβάσει κείμενο του Δεληβορριά.
Ο ακαδημαϊκός υποστηρίζει ότι η έκρηξη του απελευθερωτικού αγώνα το 1821 ήταν αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας πολιτισμικής εγρήγορσης.
• Τεράστια εποπτεία του πεδίου. Αμεσο συνεπαγόμενο μιας τέτοιας εμβέλειας είναι η ευρηματική σύνθεση πραγμάτων και κειμένων μιας περιόδου τρεισήμισι περίπου αιώνων στη διάσταση που ο Μπρωντέλ θα αποκαλούσε «κοινωνικό χρόνο». Το εκφραστικό πεδίο που ορίζεται ως χώρος ανάπτυξης του ελληνικού πολιτισμού της προεπαναστατικής περιόδου εκτείνεται σε όλες τις εκφράσεις του πολιτισμού από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική μέχρι το δημοτικό τραγούδι, από τις τοιχογραφίες και τις φορητές εικόνες στην εξέλιξη της βυζαντινής τέχνης μέχρι τις ζωγραφισμένες κασέλες, όχι μόνο μετά την Αλωση (1453) αλλά ακόμα από τη φραγκοκρατία (1204). Αναδείχνει σύμμετρο το πολιτισμικό σφρίγος των στιλ στα κεντήματα, τα υφαντά και τα κεραμικά, προϊόντα τεχνών που συνδέονται μέσω κλασικότροπων ή βυζαντινότροπων αναφορών ακόμα και με στοιχεία της περσικής μικρογραφίας. Κοινά γνωρίσματα διαφορετικών τεχνών συνθέτουν τον πυρήνα της ερμηνείας του καθώς αποτελούν δείγματα ενός πλουραλιστικού και πολυπρισματικού, συχνά αντιφατικού, κοσμοειδώλου που εξελίσσεται. Η διαλεκτική σχέση ανάμεσα στις τέχνες του λόγου, του χώρου και του χρόνου υπήρξε το έδαφος στο οποίο εξακολούθησε να καλλιεργείται ο παιδευσιακός οπλισμός του υπόδουλου έθνους.
• Τολμηρή απόρριψη των στερεοτύπων μιας επιστημονικοφανούς ορολογίας, των κάθε λογής «-ισμών» και των κάθε εποχής «μετά-», μιας κρυπτικής γλώσσας για λίγους. Μελετητές που επαφίενται στην ασφάλεια της σταθερής τροχιάς τη συντηρούν. Ωστόσο ο αναγνώστης ενδιαφέρεται να κατανοήσει τη φυσιογνωμία του παρελθόντος: όχι στη συμβατική εικόνα που φιλοτεχνούν οι ειδικοί των ταξινομήσεων αλλά στην πραγματικότητά της. Λόγου χάριν, ο Δεληβορριάς απορρίπτει τον προσδιορισμό «μεταβυζαντινός» στην τέχνη ως «προκρούστειο». Τον ενδιαφέρει η ουσία της διείσδυσης του δυτικού παραδείγματος στην εκκλησιαστική τέχνη που αρχίζει πριν από την Αλωση (καθιστώντας τον όρο «μεταβυζαντινός» έωλο) με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την πολιτισμική διαμόρφωση της ταυτότητας του δέκτη.
• Ποιος τα γράφει όλα αυτά σε έναν πανηγυρικό της Ακαδημίας Αθηνών; Ενας ακαδημαϊκός – χαρακτηρισμός που, ως τίτλος, δηλώνει το μέλος της Ακαδημίας αλλά ως επιθετικός προσδιορισμός παραπέμπει στη βαριά σκιά του κλασικόφιλου, του θεματοφύλακα της λογιοσύνης, του εκφραστή του επίσημου κλέους. Αν, όμως, διαβάσετε τον τόμο, θα διαπιστώσετε ότι ο ακαδημαϊκός Αγγελος Δεληβορριάς έχει το θάρρος να υπονομεύει αυτή την εικόνα του επιθέτου. Στη θέση τoυ μας προτείνει να δούμε τα τεκμήρια πολιτισμικών επιτευγμάτων που έκαναν δυνατό τον εθνικό απελευθερωτικό αγώνα.
Μνημειώδες έργο
Τελικά το βιβλίο, στη μικρή κλίμακα ενός τόμου, ανήκει στην ίδια αντίληψη με την οποία ο συγγραφέας του δημιούργησε, στη μεγάλη κλίμακα, ένα μνημειώδες έργο: το μουσείο που στεγάζεται στην Πινακοθήκη Γκίκα. Εκεί, με τρόπο ολιστικό, αποκαλύπτει το ελληνικό κοσμοείδωλο στα γράμματα και στις τέχνες στην Ελλάδα σε μια κρίσιμη περίοδο (1922-1967) της σύγχρονης Ιστορίας.