ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ N. ΧΑΤΖΗΣ
Ο ενδοξότερος αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821
εκδ. Παπαδόπουλος, 2021, σελ. 648
Δύο βασικοί λόγοι καθιστούν το βιβλίο ένα συγγραφικό επίτευγμα: ο όγκος των πληροφοριών και το πάθος που εισφέρει για το 1821 ο Αριστείδης Χατζής, ένας μέτοικος στην «πόλη» της ιστορίας. Ο αναγνώστης διαβάζει ταυτόχρονα δύο βιβλία: το ιστορικό δοκίμιο που αναλύει πηγές και γεγονότα και το λογοτεχνικό κείμενο που καταγράφει συναισθήματα και ηθικά διλήμματα. Η μέθοδος της φωτοσκίασης απογειώνεται στις αναλύσεις για τους δύο άσπονδους πρωταγωνιστές, τον Ιωάννη Καποδίστρια και τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, ή αλλιώς τη ρωσική και την αγγλική επιρροή, αντίστοιχα.
Καταγράφονται λεπτομερώς οι επιφυλάξεις του Καποδίστρια, απόρροια και της εσωτερικής πληροφόρησης που είχε για τις ρωσικές αμφιταλαντεύσεις. Απηχούν την ορθή πεποίθησή του ότι η Ελληνική Επανάσταση δεν μπορούσε να πετύχει παρά μόνον μέσα από έναν αγγλορωσικό συμβιβασμό. Στην πραγματικότητα, ο Καποδίστριας προσπάθησε να αποτρέψει έναν ρωσοτουρκικό πόλεμο που θα τη ζημίωνε. Με το ίδιο σκεπτικό έμεινε μακριά από τα εσωτερικά τεκταινόμενα της Επανάστασης μεταξύ 1822 και 1827, κερδίζοντας τη φιλία του υπουργού Εξωτερικών της Αγγλίας Τζορτζ Κάνινγκ. Οταν εκείνος πέθανε το 1827, λίγο πριν από τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου, και αφού τελικά ξέσπασε ρωσοτουρκικός πόλεμος (1828-29), σήμανε η αρχή του τέλους του κυβερνήτη.
Ο Αριστείδης Χατζής συμβάλλει στην κατα-νόηση της Επανάστασης ως συνολικής τομής με το παρελθόν και όχι μόνον ως στρατιωτικού αγώνα.
Η συζήτηση για τον Καποδίστρια φέρνει στη σκηνή τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο. Ο Μαυροκορδάτος παραμένει πιο αδικημένος στην ελληνική ιστοριογραφία, παρότι συνετέλεσε καθοριστικά στην ευόδωση της εθνεγερσίας και μάλιστα νεότατος, μόλις 30 ετών το 1821. Επικεφαλής της αγγλόφιλης μερίδας, προετοίμασε την Επανάσταση στη Μεγάλη Βρετανία, «το ισχυρότερο έθνος στον κόσμο τότε», όπως σημειώνει ο συγγραφέας, και κατόπιν ανέλαβε την ουσιαστική ηγεσία της. Ο Μαυροκορδάτος ξεχωρίζει στους πίνακες με το δυτικότροπο κοστούμι ανάμεσα σε χρυσοποίκιλτες ελληνικές στολές. Αλλαξε ακόμα και την εξωτερική του εμφάνιση για να υπογραμμίσει έναν πολιτικό στόχο: ότι η Ελλάδα θα γινόταν ελεύθερη μόνον αν γινόταν «δυτική» και όχι μονοσήμαντα ένα χριστιανικό έθνος υπό τη σκιά της ομόδοξης Ρωσίας. Πράγματι, ο δυτικός προσανατολισμός προσδιορίζει τη χώρα σχεδόν αδιάλειπτα μέχρι σήμερα.
Ο Αριστείδης Χατζής αναδεικνύει γενικότερα τη σημασία των «γραφιάδων». Χωρίς να παραγνωρίζει τη συνεισφορά των οπλαρχηγών και των προεστών, συμβάλλει στην κατανόηση της Επανάστασης ως συνολικής τομής με το παρελθόν –πνευματικής, πολιτικής, ιδεολογικής– και όχι μόνον ως στρατιωτικού αγώνα. Η επέτειος των 200 ετών μάς ώθησε να ξεφύγουμε από τη στρατοκεντρική ιστοριογραφική παράδοση, η οποία αντανακλά παλαιότερες εποχές όπου γράφτηκαν επιδραστικές μελέτες. Σεβόμενος την ιστορική μεθοδολογία, ο Αριστείδης Χατζής θέτει σημερινά ερωτήματα, αλλά δίνει χθεσινές απαντήσεις ριζωμένες στο παρελθόν και στους ανθρώπους που το βίωσαν. Εκφραστικοί είναι οι τίτλοι των κεφαλαίων. Για παράδειγμα, τίποτα δεν μπορεί να αποδώσει εναργέστερα την αγωνία για τα μπουρλότα στο Αιγαίο από τη φράση που έλεγε στον εαυτό του πριν από κάθε αποστολή ο Κωνσταντίνος Κανάρης «Κωνσταντή, θα πεθάνεις!».
Μία άλλη «φωνή» του παρελθόντος εισφέρει η Φιλική Εταιρεία. Ο συγγραφέας δείχνει πώς οι ωραίες ιδέες και οι κατάλληλοι άνθρωποι δεν αρκούν. Για να φέρουν αποτέλεσμα χρειάζονται έναν πολιτικό φορέα να τους οργανώσει με σαφείς στόχους και συνοχή. Η Φιλική Εταιρεία ενορχήστρωσε το επαναστατικό πνεύμα των καιρών, τον Διαφωτισμό, τα διδάγματα αποτυχημένων εξεγέρσεων (π.χ. Ορλωφικά), τον πλούτο των καραβοκύρηδων, την εμπειρία των οπλαρχηγών, τις διασυνδέσεις των Φαναριωτών, την επιρροή των προεστών, την αγανάκτηση των χωρικών, την αμοιβαία καχυποψία των Μεγάλων Δυνάμεων. Παραμένει εντυπωσιακό πώς αγωνίστηκαν πλάτη με πλάτη για την ανεξαρτησία όλες εκείνες οι ετερόκλητες ομάδες Ελλήνων που, ενώ συχνά τις χώριζαν ατομικά συμφέροντα, τις ένωσε η κοινή εθνική συνείδηση. Η ταχύτητα της οργάνωσης εξηγεί εν μέρει και τους «εμφυλίους» για ζητήματα που έμειναν μετέωρα ως προς τη μορφή του κράτους και τη νομή της εξουσίας.
Το βιβλίο αντανακλά τον φιλελευθερισμό του συγγραφέα. Ο Αριστείδης Χατζής είναι γνωστός φιλελεύθερος, χωρίς τον δογματισμό του φιλελευθερισμού. Γιατί κάθε -ισμός εμπεριέχει δογματισμό, ακόμα και όταν μιλάει στο όνομα της ελευθερίας. Οπως, όμως, έχει δείξει η Ιστορία, ο φιλελευθερισμός του 1821 θα ήταν αδύναμος χωρίς τον εθνικισμό. Δεν θα μπορούσε να μακροημερεύσει πολιτικά ούτε να κερδίσει μάχες στρατιωτικά. Οι εθνικοί πόλεμοι στέριωσαν τα φιλελεύθερα καθεστώτα. Οι εθνικοί ύμνοι των σημερινών ευρωπαϊκών κρατών παραμένουν αιματοβαμμένα εθνικιστικά ποιήματα…
Ο «Ενδοξότερος αγώνας» σταματά στο 1823, στο μεταίχμιο ανάμεσα στις νικηφόρες μάχες και τους εμφυλίους. Για τη συνέχεια θα περιμένουμε τον δεύτερο τόμο.
* Η κ. Κωνσταντίνα Ε. Μπότσιου είναι καθηγήτρια Ιστορίας και Διεθνών Σχέσεων στο Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς.