WILLIAM STYRON
Η επιλογή της Σόφι
μτφρ.: Παλμύρα Ισμηρίδου
εκδ. Ποταμός, 2021, σελ. 652
Ο Γουίλιαμ Στάιρον έθιξε σε ένα και μόνο έργο πληθώρα ανθρώπινων ζητημάτων, που διαχρονικά απασχολούν τη λογοτεχνία.
Για πολύ καιρό αφότου είχα δει τη Μέριλ Στριπ στην «Εκλογή της Σόφι» (Αλαν Τζέι Πακούλα, 1982) στον ομώνυμο ρόλο, με ακολουθούσε η μορφή της σε κάθε κατοπινή ερμηνεία της. Ακόμη και στη διχασμένη ανάμεσα στο καθήκον και το πάθος Φρανσέσκα στις «Γέφυρες του Μάντισον» (Κλ. Ιστγουντ, 1995), ομολογώ ότι για λίγο αναζήτησα τα αίτια της ατολμίας της να εγκαταλείψει σύζυγο και οικογένεια και να ακολουθήσει τον φωτογράφο, στο φρικτό παρελθόν, που κουβαλούσε ως Πολωνή Σόφι, παράδειγμα της απόλυτης σύγχυσης ανάμεσα σε δύο κατά τα άλλα απόλυτα ανεξάρτητους μεταξύ τους γυναικείους ρόλους.
Η αναμφισβήτητα ώριμη ερμηνεία της Στριπ δεν ήταν, τελικά, ο λόγος για αυτή την προβολή που έκανα της Σόφι και σε άλλους ρόλους της σημαντικής ηθοποιού. Ανακάλυψα σύντομα πως ο λόγος που έβλεπα τη Σόφι παντού, όπου έπαιζε η Στριπ, είχε να κάνει με τον χαρακτήρα που έπλασε ο Στάιρον – γυναικείο χαρακτήρα με ζηλευτή ρευστότητα. Ως μεγάλος συγγραφέας είχε κατορθώσει να προσδώσει το πανανθρώπινο στοιχείο σε ένα βίωμα εντελώς προσωπικό και ιδιωτικό, όπως είναι η ιστορία μιας γυναίκας στην Πολωνία, που παρ’ όλο που δεν ήταν Εβραία, έζησε την κόλαση του Ολοκαυτώματος για να αυτοκτονήσει λίγα χρόνια μετά στην αγκαλιά του ψυχικά διαταραγμένου εραστή της.
Διαβάζοντας το βιβλίο μετά την ταινία, η Σόφι έπαυσε να έχει για μένα αποκλειστικά και μόνο τη μορφή της Μέριλ Στριπ. Μετατράπηκε, πλέον, σε μια γυναικεία ύπαρξη αρχέγονη και απόλυτα σαρκική. Ο Στάιρον έγραψε ένα βιβλίο-ποταμό, πληθωρικό, πολύπλευρο και παλλόμενο, γεμάτο από μια μεταπολεμική Αμερική αλλά και από μια Ευρώπη στη σκιά του πολέμου και της ναζιστικής κτηνωδίας, διάσπαρτο από μικρόκοσμους, που αναπτύσσονται στην απεραντοσύνη της μεγάλης πόλης, τη Νέα Υόρκη, αλλά κι άλλους που φύονται μέσα στην προσωρινά ανόθευτη, ιδιαίτερη φύση του Νότου. Εθιξε σε ένα και μόνο έργο πληθώρα ανθρώπινων ζητημάτων, που διαχρονικά απασχολούν τη λογοτεχνία, το σκότος του Ολοκαυτώματος, το φυλετικό μίσος, την αντίφαση της ζωής στην επαρχία με τη ζωή στην αχανή μεγαλούπολη, τις οικογενειακές σχέσεις, που άλλοτε λειτουργούν ως ασπίδα προστασίας κι άλλοτε ως μέγγενη και στίγμα, τον έρωτα και το ξύπνημα της σάρκας, το αδιέξοδο από τα βάρη ασύλληπτα τραγικών ενοχών, τα δυσδιάκριτα όρια ανάμεσα στην ευφυΐα και την παράνοια.
Και μέσα από όλα αυτά, κομμάτια του μεγαλειώδους παζλ, που λέγεται ζωή, ξεπροβάλλει ως το πιο νευραλγικό –σταθμός ανεφοδιασμού και κόμβος– η σεξουαλική ορμή, η πνιγμένη μέχρι πρότινος κάτω από την αβεβαιότητα της επιβίωσης, τον πόνο και τη βαναυσότητα.
Η Σόφι έχει ζήσει στο πετσί της την απώλεια. Για να μην πονάει επινοεί τον εαυτό της αρκετές φορές, καθώς εξελίσσεται η ιστορία της, τον μεταποιεί για να τον αντέξει, για να τον αποφύγει. Στον αγώνα της αυτόν, να εφεύρει έναν νέο εαυτό, σκοντάφτει συνέχεια στο μόνο που έχει παραμείνει ανέγγιχτο κι απαράλλαχτο από τη βιωμένη φρίκη, στη θελκτική της υπόσταση, στην ομορφιά της. Το σώμα, που έχει τιμωρηθεί, στερηθεί, πληγωθεί, θυμάται ότι είναι προορισμένο να δίνει και να δέχεται άγγιγμα και η Σόφι είναι μια γυναίκα ηδονική, που πίνει, τρώει, κάνει έρωτα, προκαλεί και αφήνεται στην επιθυμία, τη δική της και των άλλων, σαν να μην της έχει απομείνει τίποτα άλλο πέρα από τις αισθήσεις της.
Λογοτεχνική κατασκευή με όχημα το alter ego
Στην ταινία η γοητεία και η θηλυκότητα της Σόφι ξετυλίγεται σε σχέση, κατά κύριο λόγο, με τον Νέιθαν, τον χαρισματικό, παρανοϊκό εραστή της. Στο βιβλίο, όμως, επενεργεί σαν καταλύτης και στη ζωή του αφηγητή Στίνγκο και τον στοιχειώνει στις σπασμωδικές του απόπειρες να γνωρίσει τον έρωτα με άλλες γυναίκες, αποτελεί τη μόνιμη φαντασίωσή του, το ερωτικό του απωθημένο.
Κι εδώ ακριβώς εντοπίζεται η πρωτότυπη λογοτεχνική κατασκευή του Στάιρον, με όχημα το alter ego του, τον Στίνγκο, νεαρό, άπειρο και φιλόδοξο Νότιο, που φθάνει στη Νέα Υόρκη για να γίνει συγγραφέας. Μέσα από τις διασταυρούμενες ιστορίες των ηρώων του, ο Στάιρον περνάει κωδικοποιημένα μηνύματα για τη συγγραφή και την αξιοποίηση του βιώματος στη λογοτεχνική περιπέτεια. Δεν παραλείπει να ταυτίζει τη συγγραφική ευόδωση με την εκπλήρωση της ερωτικής επιθυμίας, το να ολοκληρώσει το πρώτο του βιβλίο ο Στίνγκο αναδεικνύεται ισοδύναμο, ίσως και κατώτερο σημασίας, από το να κάνει έρωτα με μια γυναίκα, επιτέλους, για πρώτη φορά.
Στο βάθος των όσων καταιγιστικά εκτυλίσσονται στην «Επιλογή της Σόφι», τα οποία δεν είναι καν εφικτό να περιέχονται σε μια ταινία, κρύβεται μια άλλη επιλογή, που δεν έχει να κάνει με τη μοίρα των ανθρώπων, αλλά με τη συγγραφική πορεία. Ο Στίνγκο έλκεται από τη Σόφι και τον Νέιθαν γιατί, κατ’ αρχήν, είναι ένα εκκεντρικό ζευγάρι, πνευματώδες, παθιασμένο, που ακροβατεί επικίνδυνα ανάμεσα στον απόλυτο έρωτα και στις απροσδόκητες εντάσεις. Αρα, ο νεαρός από τον Νότο της Αμερικής διαθέτει τις προϋποθέσεις για να γίνει, τελικά, συγγραφέας, αφού σαν τον καρχαρία οσμίζεται το αίμα, το αίμα των άλλων, γύρω του.
Οπως όλα τα σπουδαία μυθιστορήματα, η «Επιλογή της Σόφι» διαχέεται από διακειμενικότητα, από μουσικότητα, από εκλεκτικές μεταφορές και παρομοιώσεις, από ανακλήσεις αναμνήσεων και απροσδόκητων συνδέσεων – έχει τρομερή δυναμική η σκηνή όπου η Σόφι καταρρέει και ξερνάει τα σύκα που έφαγε, ενώ έχουν φθάσει στο στρατόπεδο συγκέντρωσης με τα τρένα από την Ελλάδα οι Ελληνες Εβραίοι και θυμάται, ενώ μυρίζει το καμένο δέρμα, τους γαλλικούς στίχους από το σχολείο με την περιγραφή της χώρας με τα νησιά, τις ελιές και τις συκιές.
Ολα τα αφηγηματικά μέσα, όλες οι αναφορές σε άλλους συγγραφείς και στα έργα τους, όπως στον Φλωμπέρ και στη «Μαντάμ Μποβαρί» του, στην Ντίκινσον, η κλασική μουσική, που με μανία ακούνε η Σόφι και ο Νέιθαν, αναχαιτίζουν προσωρινά και με διαλείμματα την αναπόδραστη πραγματικότητα, που είναι ο θάνατος ως μοναδική λύση, ο ανέφελος, ήσυχος, γαλήνιος θάνατος, που θα λυτρώσει τον ψυχικά διαταραγμένο Νέιθαν και τη βασανισμένη, αποτελειωμένη εσωτερικά Σόφι από το μαρτύριο να αντιμετωπίζουν καθημερινά έναν κόσμο που τους πληγώνει με κάθε τρόπο.
Ο κάποτε αβλαβής από το βίωμα Στίνγκο θα αναλάβει να αφηγηθεί την ιστορία τους, όπως συμβαίνει από καταβολής του κόσμου, εκείνος που επιζεί της καταστροφής να τη διηγείται. Μόνο που εδώ, στην «Επιλογή της Σόφι», αυτός που έμεινε πίσω έχει να αντιμετωπίσει, να χωρέσει και να διαχειριστεί πολλούς, διαφορετικούς σε μέγεθος και φύση θανάτους στη συγγραφική του απόφαση να διηγηθεί μια ιστορία για λογαριασμό εκείνων που διάλεξαν τον έναν, τον μεγάλο, τον χωρίς επιστροφή, θάνατο για να λυτρωθούν. Κι ο Στάιρον επέζησε του κυκεώνα για να τον αφηγείται, όχι γιατί είμαστε σίγουροι ότι ήταν εκεί, με τη Σόφι και τον Νέιθαν, αλλά γιατί κατέρρευσε και σηκώθηκε μαζί τους, γράφοντας για αυτούς, χωρίς καμία ψευδαίσθηση δικής του λύτρωσης.
* Η κ. Ελένη Καραμαγκιώλη είναι συγγραφέας. Η συλλογή διηγημάτων της «Μονωτική ταινία» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ιωλκός.