Στον απόηχο του Μεγάλου Πολέμου, η δεκαετία που ακολούθησε μπορεί να ήταν, φαινομενικά, μια περίοδος ευφορίας αλλά ήταν, σίγουρα, μια περίοδος πνευματικής έξαψης και ανάτασης σχεδόν σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Σ’ αυτήν τη δεκαετία κινείται και «Η εποχή των μάγων» (μτφρ.: Γιάννης Κοιλής, επιμ.: Γιάννης Αντωνόπουλος, εκδ. Πατάκη) όπου ο Γερμανός φιλόσοφος Βόλφραμ Αϊλενμπέργκερ (Wolfram Eilenberger) παρακολουθεί και, εν μέρει, βιογραφεί τη ζωή και το έργο τεσσάρων γιγάντων της φιλοσοφίας του 20ού αιώνα, των: Λούντβιχ Βιτγκενστάιν, Μάρτιν Χάιντεγκερ, Ερνστ Κασίρερ και Βάλτερ Μπένγιαμιν. Με μια μυθιστορηματική γρήγορη αφήγηση αναβιώνει εξαίσια, χάρη και στη μετάφραση του Γιάννη Κοιλή, το κλίμα της εποχής, θέτοντας παράλληλα τα ίδια ερωτήματα στο σήμερα· ίσως γιατί η Ιστορία μπορεί να μην επαναλαμβάνεται ακριβώς, αλλά πολλές φορές φαίνεται να ομοιοκαταληκτεί.
– Η δεκαετία του 1920 είναι, με όρους πολιτικούς, κοινωνικούς και πολιτισμικούς, μια ιδιαίτερη δεκαετία για την ευρωπαϊκή Ιστορία. Στο βιβλίο σας, τέσσερις κορυφαίοι γερμανόφωνοι φιλόσοφοι της εποχής προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις στο ίδιο φιλοσοφικό ερώτημα. Ποιο είναι αυτό; Και ποιες είναι αυτές οι φιλοσοφικές ιδέες που άλλαξαν τόσο το τοπίο της σκέψης του εικοστού αιώνα;
– Hταν πράγματι μια ξεχωριστή, ακραία περίσταση. Ο γερμανόφωνος κόσμος συντετριμμένος – πολιτικά, οικονομικά, ψυχολογικά. Δεσπόζουσα ερώτηση, και για τα κεντρικά πρόσωπα του βιβλίου μου, ήταν η εξής: Ποιοι είμαστε; Τι είμαστε, ως άνθρωποι, ως πολιτισμικά όντα; Τι είναι ο άνθρωπος; Η μετασχηματιστική απάντηση που έδωσαν και οι τέσσερις σε αυτά τα ερωτήματα είναι ότι, αν και με διαφορετικούς τρόπους, η γλώσσα αποτελεί την ουσία και το θεμέλιο του είδους μας. Είμαστε κατ’ ουσίαν ομιλούντες! Ετσι εκκινήθηκε αυτό που, με φιλοσοφικούς όρους, ονομάζεται γλωσσολογική καμπή. Αλλαξε την επιστήμη άπαξ και διά παντός, και μαζί της ολόκληρο το πεδίο των ανθρωπιστικών σπουδών. Δείτε, πολύ απλά, τη σημασία που δίνει ο σημερινός πολιτισμός μας στην κοινωνική δύναμη της ομιλίας, των «ορθών» εννοιών και των αναδιατυπώσεων· ολόκληρο το πεδίο αυτού που τώρα, με υπερβολική δόση επιθετικότητας, αποκαλείται «πολιτική ορθότητα» – άμεσο αποτέλεσμα αυτής της στροφής!
– Η αναμέτρηση στο Νταβός ανάμεσα στον Χάιντεγκερ και στον Κασίρερ θεωρείται σήμερα σημείο καμπής στην ιστορία της σκέψης. Γράφετε ότι και στην παραμικρή λεπτομέρεια αντικατοπτρίζονται σε αυτό το κοσμοϊστορικό γεγονός οι καθοριστικές αντιθέσεις όλης της δεκαετίας του 1920. Ποιες ήταν αυτές οι αντιθέσεις; Τι αντιπροσωπεύει ο καθένας από τους δύο φιλοσόφους; Πώς εξελίχθηκε και πώς απαντήθηκε το κεντρικό ερώτημα, σε μια εποχή που οι φρικαλεότητες του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι ακόμα νωπές;
– Λοιπόν, ο Χάιντεγκερ και ο Κασίρερ, ηγετικές φιλοσοφικές φωνές στη Γερμανία την εποχή εκείνη, υποστήριζαν εκ διαμέτρου αντίθετα πολιτισμικά πρότυπα: τοπικισμός εναντίον κοσμοπολιτισμού, νοσταλγία εναντίον προόδου, ανόθευτη ταυτότητα εναντίον πολυφωνικών μορφών, αυταρχισμός εναντίον δημοκρατίας και, εντέλει, angst (αγωνία) εναντίον ελπίδας. Ο Χάιντεγκερ υποστήριξε επίμονα τις πρώτες έννοιες, ο Κασίρερ τις δεύτερες. Ο Χάιντεγκερ προερχόταν από αγροτική οικογένεια που ζούσε στον Μέλανα Δρυμό, ο Κασίρερ ήταν γόνος επιφανούς γερμανοεβραϊκής οικογένειας του Βερολίνου. Οι διαφορετικές πολιτισμικές αντιλήψεις που υποστήριζαν αντιστοιχούσαν επίσης στα τότε επίκαιρα πολιτικά χαρακώματα – έτσι δεν είναι;
– Τι είναι αυτό που κάνει τόσο ξεχωριστή την περίπτωση του Βιτγκενστάιν, σε σημείο που ο Κέινς να αναφωνεί «Ο Θεός έφτασε. Τον είδα στο τρένο των πέντε και τέταρτο»;
– Ο Βιτγκενστάιν ήταν από τη μια αλλοπρόσαλλος και από την άλλη χαρισματικός· σαλός και φυσική ιδιοφυΐα ταυτόχρονα. Για τους συγχρόνους του, ο άνθρωπος αυτός έμοιαζε με διασταύρωση ανάμεσα στον «Ηλίθιο» του Ντοστογιέφσκι και στον Αλμπερτ Αϊνστάιν. Το γεγονός ότι ήταν γόνος μιας από τις πλουσιότερες οικογένειες της Ευρώπης και ότι, στη συνέχεια, χάρισε όλη του την περιουσία για να ζήσει μια απλή, πλην τίμια, ζωή ως δάσκαλος δημοτικού σχολείου σε αγροτικές περιοχές της Αυστρίας, δεν είναι παρά μια λεπτομέρεια σε αυτή τη συνολική εικόνα. Το βάθος και η πρωτοτυπία του Βιτγκενστάιν ως φιλοσόφου βρισκόταν εξαρχής, απλούστατα, πέραν κάθε σύγκρισης. Για τους συναδέλφους και τους δασκάλους του, μεταξύ αυτών και για τον Μπέρτραντ Ράσελ, ήταν απλώς «ο εκλεκτός».
– Ο Χάιντεγκερ βλέπει τους δυτικούς ανθρώπους δέσμιους μιας, θεμελιωδώς, λανθασμένης πρόσβασης στον κόσμο και μιας, θεμελιωδώς, λανθασμένης αυτοεικόνας· πιστεύει ότι η πραγματικότητα παραμορφώνεται από τον τρόπο που τη βλέπουν γιατί υιοθετούν, άκριτα, λανθασμένες έννοιες. Πώς μπορεί αυτή η θεωρία/ματιά να βρήκε διέξοδο στο ναζιστικό κόμμα; Θα ήθελα την άποψή σας για το αν, τελικά, ήταν εκ πεποιθήσεως εθνικοσοσιαλιστής ή αν επρόκειτο για έναν τρόπο να προσαρμοστεί, να σταθεροποιηθεί και να ανέλθει στη μεταπολεμική Γερμανία.
Ο σταθερός κίνδυνος οπισθοδρόμησης είναι μία από τις βαθύτερες πολιτικές ανησυχίες του Κασίρερ και θα πρέπει να είναι και μία από τις δικές μας, σε αυτήν ακριβώς την περίοδο της Ιστορίας.
– Ο Χάιντεγκερ έβλεπε τον πολιτισμό του –εντέλει ολόκληρο τον δυτικό πολιτισμό– από τους αρχαίους Ελληνες και εξής, υπό το πρίσμα της απώλειας, της αποξένωσης και της σύγχυσης. Ηθελε να ορίσει ένα ρηξικέλευθα νέο πολιτισμικό σημείο εκκίνησης, μέσω μιας νέας φιλοσοφίας, μέσω ενός νέου τρόπου κατανόησης του μες-στον-κόσμον-Είναι. Ηταν αυτή η θέληση για μια ρηξικέλευθη νέα αρχή που ανέδειξε μια εμφανή συνάφεια προς το νεοπαγές, τότε, κίνημα των ναζί. Ενα κίνημα που, εκείνη την εποχή, δεν είχε κάποια συνεκτική κοσμοθεωρία. Ο Χάιντεγκερ ονειρεύτηκε να γίνει ο κύριος στοχαστής αυτού του νέου πολιτικού σημείου εκκίνησης, να γίνει «ο ηγέτης του Φύρερ». Σύντομα, θα συνειδητοποιούσε πόσο λανθασμένο ήταν να πιστεύει ότι οι ναζί είχαν ανάγκη –ή πως έστω τους ενδιέφεραν– τα φιλοσοφικά θεμέλια. Ο Χάιντεγκερ ήταν ένας σπουδαίος στοχαστής αλλά ως πολιτικό ον ήταν μάλλον ανόητος, σε προσωπικό επίπεδο συχνά κακοήθης και, εν γένει, υπερβολικά φιλόδοξος.
– Ο Κασίρερ λέει πως κάθε πολιτισμός είναι πρόδηλα επιρρεπής στην οπισθοδρόμηση, κάθε βήμα της ανάπτυξής του είναι αντιστρεπτό και πως, ιδίως σε καιρούς μέγιστης κρίσης, έντασης και αδιαφάνειας, ελλοχεύει ο κίνδυνος της ανακουφιστικής οπισθοδρόμησης. Ποιες είναι οι έννοιες ή τα μοτίβα ερμηνείας που κλονίζονται σήμερα και εκθέτουν σε τέτοιους κινδύνους τον πολιτισμό; Ποια είναι η έκφραση της ανακουφιστικής οπισθοδρόμησης, σε μια εποχή πολιτισμικής κρίσης όπως η δική μας;
– Ναι, αυτός ο σταθερός κίνδυνος οπισθοδρόμησης είναι μία από τις βαθύτερες πολιτικές ανησυχίες του Κασίρερ και θα πρέπει να είναι και μία από τις δικές μας, σε αυτήν ακριβώς την περίοδο της ιστορίας. Τώρα, οπισθοδρόμηση προς τα πού; Σε ποια κατάσταση; Ο Κασίρερ την ονόμασε «μυθική ψυχική κατάσταση» – μια συνείδηση που, καταβεβλημένη από την πολυπλοκότητα που συναντά στον κόσμο, καταφεύγει σε μυθικά αφηγήματα και τεχνικές. Για παράδειγμα, πιστεύει στη μαγική δύναμη λέξεων όπως «Εμείς», «Εθνος», «Πεπρωμένο». Αντικαθιστά την ελευθερία της επιλογής με ένα διάλογο περί μοίρας και πεπρωμένου. Εισάγει τελετουργίες και λατρείες αντί για ανοιχτές συζητήσεις και πειράματα. Συγκεντρώνει την εξουσία σε «ιερές σφαίρες» αποκομμένες από το κοινό. Πρόκειται, εν ολίγοις, για αντι-διαφωτισμό στην πλέον στοιχειώδη και παράφορη εκδοχή του! Αρκεί να ακούσετε σήμερα μια δημόσια ομιλία και θα δείτε τις «μυθικές δυνάμεις» να ζωντανεύουν, δυστυχώς, για άλλη μια φορά – ψιθυρίζοντας μηνύματα περί ψεύτικης σωτηρίας στα αυτιά ενός ολοένα και πιο φοβισμένου και παραπληροφορημένου κοινού. Ολόκληρη η φιλοσοφία του Κασίρερ σκοπό έχει να αποτελέσει έναν φιλοσοφικό «εμβολιασμό» ενάντια στον κίνδυνο να περιπέσουμε και πάλι σε μια κατάσταση μυθικής συνείδησης.
– Ο τρόπος που ο Μπένγιαμιν βλέπει τον κόσμο είναι βαθιά συμβολικός. Κάθε άνθρωπος, κάθε αντικείμενο, ακόμα και το πιο καθημερινό, αποτελεί γι’ αυτόν ένα σημείο που πρέπει να αποκωδικοποιηθεί. Αν συμφωνήσουμε πως από τα κύρια χαρακτηριστικά της δικής μας εποχής είναι η υπερέκθεση και η υπερπληροφορία, ποιο είναι εκείνο το αντικείμενο/σημείο που θα επέλεγε να αποκωδικοποιήσει;
– Το πρόβλημα του σημερινού μας πολιτισμού για τον Μπένγιαμιν δεν είναι, θεωρώ, η υπερπληροφόρηση αλλά μάλλον η απώλεια της δύναμης και της θέλησής μας να διαμείνουμε στην πολυπλοκότητα όπου ζούμε. Κυρίως, η απώλεια της ικανότητας «να διαβάζουμε» αυτά τα αντικείμενα με έναν ουτοπικό ή δυστοπικό τρόπο, που σημαίνει να τα διαβάζουμε κριτικά. Ο Μπένγιαμιν ήταν ένας εξαιρετικά προικισμένος αναγνώστης. Οχι μόνο κειμένων και έργων τέχνης, αλλά και «αναγνώστης» νέων εμπορικών αγαθών και καθημερινών αντικειμένων. Γι’ αυτόν, κάθε αντικείμενο στον σύγχρονο κόσμο μας θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως ένα σημείο – ένα σημείο αναφορικά με υψηλότερες και βαθύτερες τάσεις μέσα στον πολιτισμό, καθώς επίσης και με χαμηλότερες και ρηχότερες. Ενας σημερινός Μπένγιαμιν, για παράδειγμα, μπορεί να θαύμαζε τα νέα αθλητικά παπούτσια που σχεδίασε ο Γε (παλαιότερα γνωστός ως Κάνιε Γουέστ) και να ρωτούσε: «Σε τι είδους κόσμο δημιουργήθηκαν, ποια είναι η βαθύτερη επαγγελία τους;» Ή, λόγου χάριν, θα έγραφε για το bitcoin, ως μια νέα φιλελεύθερη ουτοπία ή για την άνοδο των trans-ατόμων στη δημόσια ζωή και στη μόδα. Αυτά τα πράγματα δεν γίνονται έτσι απλά. Γιατί προκύπτουν όμως, και με ποιες, συχνά ψεύτικες και αποξενωτικές επαγγελίες;
– Ποιο είναι το φιλοσοφικό ερώτημα της δικής μας εποχής;
– Ωραία ερώτηση. Το βιβλίο μου θα ήθελε να είναι το μήνυμα ενός ναυαγού προς το ευρύτερο κοινό, καθώς επίσης μια πολεμική ιαχή προς τους συναδέλφους μου φιλοσόφους. Επειδή το κεντρικό ερώτημα της εποχής μας είναι το ίδιο –τι είναι ο άνθρωπος– και μολονότι οι πολιτισμικές περιστάσεις εντός των οποίων θέτουμε αυτό το ερώτημα έχουν αλλάξει. Τα νέα του χαρακώματα είναι «το ζώο» και «η μηχανή». Οσο περισσότερα γνωρίζουμε για τη ζωή των ζώων, τόσο πιο δύσκολο γίνεται να κάνουμε μια σαφή διάκριση ανάμεσα σε αυτά και σε εμάς. Κάτι παρόμοιο θα μπορούσαμε να πούμε επίσης για τις μορφές τεχνητής νοημοσύνης. Τέλος, πρέπει να λάβουμε υπόψη, ως δεδομένο, έναν κόσμο αμετάκλητα παγκοσμιοποιημένο: Κάθε ενέργεια κάθε ανθρώπου έχει –και η σημερινή πανδημία το αποδεικνύει αυτό– δυνητικά τεράστιες συνέπειες για όλους μας, ακόμη και για τις μελλοντικές γενιές. Μας λείπουν όμως ακόμη οι έννοιες για να περιγράψουμε αυτή τη νέα, οντολογικά δεινή κατάσταση.