Μια από τις αγαπημένες φοιτητικές μου συνήθειες ήταν, τα βράδια που ξέμενα σε κάποιο φιλικό σπίτι, να με παίρνει ο ύπνος διαβάζοντας ένα βιβλίο που διάλεγα στην τύχη από την ξένη βιβλιοθήκη. Αυτό το τυχαίο ανάγνωσμα δεν ήταν πάντοτε του γούστου μου, αλλά ποτέ δεν μετάνιωνα για την επιλογή, γιατί η προσδοκία μιας εξαιρετικής συνάντησης με παρακινούσε να συνεχίσω. Στην πορεία των χρόνων αντικατέστησα τις ξένες βιβλιοθήκες με τα παλαιοπωλεία και τους πάγκους με τις προσφορές των βιβλιοπωλείων. Βεβαίως, μεγαλώνοντας, αυτό το παιχνίδι έγινε περισσότερο απαιτητικό. Η μνήμη, γεμάτη με πληροφορίες, πρόσωπα, εικόνες και συναισθήματα, περιόρισε την ικανότητά μου για έκπληξη. Ολο και συχνότερα τα νέα βιβλία έμοιαζαν διαβασμένα, τα συναισθήματα βιωμένα, οι συναντήσεις ολοκληρωμένες, σαν το πλέγμα των αναμνήσεων να με εξασφάλιζε ως πρόσωπο και ταυτόχρονα να με απέκλειε από το απρόοπτο και την ανατροπή. Επρόκειτο η ίδια αυτή παλιά συνήθεια της τυχαίας επιλογής αναγνωσμάτων να διαψεύσει τη βεβαιότητά μου για τη στερεότητα της μνήμης.
Είχα διαβάσει τον Ιταλο Καλβίνο των «Δύσκολων ερώτων» και των «Αόρατων πόλεων» σε ένα τέτοιο φοιτητικό σπίτι -ήταν κάποτε βιβλία της μόδας-, και έλεγα πως δεν υπάρχει λόγος να επιστρέψω σε αυτόν. Ισως μόνον για λίγο, αναλογιζόμενη παλιές συνήθειες, και αυτό είναι όλο. Αλλά το πράγμα εξελίχθηκε αλλιώς. Ο «Δρόμος του Σαν Τζιοβάνι», με τα πέντε διηγήματα που περιλαμβάνει, βρέθηκε τυχαία στα χέρια μου.
Περιλαμβάνει μερικές μόνον από τις «ασκήσεις μνήμης» που σκόπευε να δημοσιεύσει ο συγγραφέας σε μια συλλογή, αλλά έφυγε από τη ζωή πριν ολοκληρώσει τη συγγραφή τους. Προφανώς το θέμα του είναι η προσωπική μνήμη, και σε κάθε ιστορία ανακαλεί ένα συγκεκριμένο περιστατικό ή γεγονός: στον «Δρόμο του Σαν Τζιοβάνι» τη διαδρομή που έκανε παιδί με τον πατέρα του από το σπίτι προς το οικογενειακό αγρόκτημα, στην «Αυτοβιογραφία ενός θεατή» τη σχέση του με τον κινηματογράφο όταν ήταν μαθητής, στις «Αναμνήσεις από μια μάχη» την εμπειρία του από τον πόλεμο ως παρτιζάνος της ιταλικής αντίστασης, στην ταξιαρχία Γκαριμπάλντι. Αλλά δεν πρόκειται για μια νοσταλγική αυτοβιογραφία. Για τον συγγραφέα το παρελθόν δεν είναι πεπερασμένο, τίποτε δεν είναι οριστικό ή ολοκληρωμένο. Η μνήμη τού παρέχει ένα υλικό ανήσυχο, εύπλαστο, αταξινόμητο που συνεχώς αναμορφώνεται. Ετσι η διαδικασία της ενθύμησης, όπως και αυτή της γραφής, γίνεται μια περιπέτεια άλλοτε επώδυνη και άλλοτε απολαυστική, αλλά πάντα δυναμική.
Γράφει στο διήγημα «Ο δρόμος του Σαν Τζιοβάνι» αναλογιζόμενος τη μεταφορά των φορτωμένων καλαθιών από το αγρόκτημα στο πατρικό σπίτι: «…το περιεχόμενο των καλαθιών μας ήταν τα καλοκαιρινά “αχλάδια της καλογριάς”, τα πρώιμα σύκα, οι πατάτες, οι ντομάτες, οι μεγάλες μποτίλιες με το γάλα και το κρασί και μερικές φορές ένα σκοτωμένο κουνέλι γδαρμένο κιόλας, όλα βαλμένα με τρόπο που τα σκληρά πράγματα να μη ζουλάνε τα μαλακά, και να μένει θέση για το ματσάκι της ρίγανης ή της μαντζουράνας ή του βασιλικού. (Πίστευα, όταν βάλθηκα να περιγράψω τα καλάθια, ότι αγγίζω το κατακόρυφο της νοσταλγικής μου ανάμνησης, αλλά βγήκε ένας ψυχρός κατάλογος. Μάταια προσπαθώ να τον ζεστάνω πίσω από ένα φωτοστέφανο συγκίνησης. Ολα μένουν όπως τότε, εκείνα τα καλάθια που είχαν πεθάνει κιόλας από τότε και το ήξερα, και εγώ ήμουν ήδη αυτός που είμαι, ένας πολίτης των πόλεων και της ιστορίας – ακόμη χωρίς πόλη ούτε ιστορία, γι’ αυτό πάσχων.)».
Με τη βοήθεια των αναμνήσεων ο συγγραφέας δεν αναπολεί, ούτε εξιδανικεύει, αλλά ουσιαστικά ξαναγράφει τον εαυτό του. Αυτή η εσωτερική, αποσπασματική αφήγηση επιβεβαιώνει άλλωστε τις επιστημονικές διαπιστώσεις για τη διαδικασία της μνήμης. Ο καθένας από εμάς είναι μια ξεχωριστή διήγηση που μέσω της μνημονικής λειτουργίας κατασκευάζεται ασταμάτητα, ασυνείδητα, από εμάς και μέσα μας, διαμέσου των προσλήψεων, των αισθημάτων, των σκέψεών μας και των πράξεών μας. Ή, για να το πω με τον τρόπο του Καλβίνο, «…η πρωινή πορεία προς το Σαν Τζιοβάνι συνεχίζεται ακόμη, με τη διαφωνία της, ότι κάθε πρωινό της ζωής μου είναι ακόμη το πρωινό εκείνο που ήταν η σειρά μου να συνοδεύσω τον πατέρα μου στο Σαν Τζιοβάνι».