Τον Νοέμβριο του 2010 διεξήχθη στη Σμύρνη το Α΄ Συμπόσιο της παλαιάς κοινότητας των Λεβαντίνων. Εκεί γνωρίστηκαν, διά της συμμετοχής τους, οι Γιώργος Πουλημένος και Αχιλλέας Χατζηκωνσταντίνου, αμφότεροι μικρασιατικής καταγωγής, αναλυτής/προγραμματιστής λογισμικού ο πρώτος, με σπουδές στη Γεωλογία και στα Γεωγραφικά Πληροφοριακά Συστήματα ο δεύτερος. Οι Πουλημένος – Χατζηκωνσταντίνου έχουν στο ενεργητικό τους πολύχρονο ερευνητικό έργο πάνω στη Μικρά Ασία και στη Μέση Ανατολή, ενώ συνυπογράφουν τους δύο καλαίσθητους εικονογραφημένους τόμους «Η προκυμαία της Σμύρνης» που κυκλοφορούν αύριο, Δευτέρα, από τις εκδόσεις Καπόν.
Εικόνα της προκυμαίας μετά την ολοκλήρωση της πρώτης μεγάλης φάσης ανοικοδόμησης. Οι ανοιγμένες τέντες και τα τραπεζάκια των καφενείων προσδίδουν ομοιομορφία σε ένα κατά τα άλλα «πολύχρωμο» αρχιτεκτονικά τοπίο (1888-90).
Η πολυσύνθετη αυτή εργασία είναι το αποτέλεσμα εκείνης της γνωριμίας. Το τμήμα της πόλης στο οποίο εστίασαν ερευνητικά είναι η προκυμαία, ή αλλιώς το «Και». Η στενή λωρίδα γης με το εντυπωσιακό μήκος περίπου των 3.350 μέτρων, που απλώνεται από τον Σιδηροδρομικό Σταθμό Αϊδινίου έως το Κονάκι (Διοικητήριο), που παρουσιάζεται ως ένα ενιαίο αρχιτεκτονικό, τοπογραφικό και ιστορικό σύνολο, χωρισμένο ωστόσο σε μεγάλες ενότητες που διαφέρουν αρκετά μεταξύ τους. Σήμερα η «Κ» προδημοσιεύει χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το βασικό σκεπτικό στο οποίο βασίστηκε η εργασία αυτή.
Ανασύσταση
«Με τη βοήθεια εμπορικών οδηγών, εφημερίδων, ασφαλιστικών χαρτών και πλήθους φωτογραφιών, ανασυστάθηκαν σχεδόν πλήρως η τοπογραφία και η ιστορία μεγάλου μέρους της επιχειρηματικής ζωής της Σμύρνης του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα και μέχρι το 1922. Λαμπρά και ευμεγέθη οικοδομήματα φανερώνουν τόσο την οικονομική ευρωστία των ιδιοκτητών τους όσο και την επιθυμία τους να αποτυπωθεί αυτή με ξεχωριστό τρόπο στο πανόραμα της πόλης. Πλάι τους, τα χαρακτηριστικά καφενεία με τις ανοιγμένες τέντες αποτελούσαν για τον κόσμο που έφτανε ή και δραστηριοποιούνταν εδώ χώρους συνάντησης, συναλλαγών και ανάπαυλας. Ταυτόχρονα δε, καθώς βρίσκονταν κυρίως στα χέρια των Ελλήνων της πόλης, έδιναν στο λιμάνι της πολυεθνικής Σμύρνης χρώμα παρόμοιο με εκείνο των νησιών του Αιγαίου και της ηπειρωτικής Ελλάδας. (…)
Μετά το πέρασμα της φωτιάς, οι πρόσφυγες επιστρέφουν μπροστά από τα ερείπια των κτιρίων που εξακολουθούν να καπνίζουν. Στο μέσον, ο σκελετός που παραμένει όρθιος ανήκει στο θέατρο «Ιρις» (9.1922).
Η επίδραση του Και ως καταλύτη των αλλαγών που συντελέστηκαν αποδείχθηκε τόσο ισχυρή, ώστε μέσα σε λιγότερο από μισό αιώνα να γίνει συνώνυμο του κοσμοπολιτισμού, της ευμάρειας και της προόδου των κατοίκων, και εντέλει ο καθρέφτης της ίδιας της Σμύρνης. Ανατρέχοντας στην πρόσφατη ιστορία της πόλης, μοιάζει να μην υπάρχει γεγονός που να μη σχετίζεται έμμεσα ή άμεσα με την πολυφωτογραφημένη προκυμαία της. Τα δύο σημαντικότερα ορόσημα, αν και τόσο αντίθετα σε συναισθηματική φόρτιση μεταξύ τους, ήταν αναμφισβήτητα η απόβαση του ελληνικού στρατού τον Μάιο του 1919, και η αποχώρησή του τον Σεπτέμβριο του 1922, που την ακολούθησε η ανακατάληψη της Σμύρνης από τις κεμαλικές δυνάμεις και η δραματική Εξοδος του ντόπιου χριστιανικού στοιχείου. Το πανηγυρικό κλίμα στην πρώτη περίπτωση και ο χαμός ανυπολόγιστου αριθμού αμάχων, καθώς και ο επακόλουθος εμπρησμός της πόλης που έκλεισε οριστικά έναν κύκλο της ιστορίας της στη δεύτερη, ενέγραψαν ανεξίτηλα το Και στη συλλογική μνήμη Ελλήνων και Τούρκων ως σύμβολο της μοίρας της ίδιας της Σμύρνης. (…)
Το κτίριο της Εθνικής Τράπεζας στη Σμύρνη. Η εκ των υστέρων επιζωγράφιση της σημαίας καλύπτει την αρχική ναυτική με τις οριζόντιες ρίγες («βενιζελική»), αντικαθιστώντας την με εκείνη της ξηράς, με τον βασιλικό θυρεό (1920).
Αναπάντητα ερωτήματα
Η δημοσίευση της πολυετούς έρευνάς μας για την προκυμαία της Σμύρνης έρχεται να προτείνει μία νέα ιστορική, και συγχρόνως συναρπαστική, ελπίζουμε, αφήγηση για τη θρυλική βιτρίνα της πόλης, που ήταν παράλληλα και η καρδιά της. Ωστόσο, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι αφήνει ακόμα αρκετά ερωτήματα αναπάντητα. Αλλωστε, είχαμε συνειδητά επιλέξει κατά την έρευνά μας να βασιστούμε μόνο σε στοιχεία και μαρτυρίες που μπορούσαν να διασταυρωθούν, ή έστω σε ισχυρές ενδείξεις, αποφεύγοντας τις αβάσιμες εικασίες ή τη χρήση υποθέσεων εργασίας. Παρά την προσπάθειά μας, παραμένουν λοιπόν αρκετά κενά που αφορούν την ταυτότητα μεγάλου αριθμού κατοικιών, αλλά και τον εντοπισμό επιχειρήσεων (καφενεία, καταστήματα κ.ο.κ.) που σύμφωνα με τις πηγές βρίσκονταν εδώ. Οπως, όμως, συνέβη με τις δεκάδες πληροφορίες που καταφέραμε να συλλέξουμε και οι οποίες εμπλούτισαν τις γνώσεις μας, είμαστε αισιόδοξοι ότι η παρούσα έκδοση θα καταστεί αφορμή και κίνητρο για όλους όσοι κατέχουν ένα μικρό, έστω, αλλά άγνωστο κομματάκι της ιστορίας του Και της Σμύρνης, να το μοιραστούν, προκειμένου να συμπληρώσει τη “μεγάλη εικόνα” και να γίνει κτήμα όλων. Η Προκυμαία της Σμύρνης έχει ακόμα πολλές ιστορίες να μας διηγηθεί».
Το «Θέατρον Σμύρνης» (1911-14).