Ισως να μην υπάρχει ούτε ένας millenial ο οποίος στη διάρκεια της εφηβείας του να μη δέχτηκε πρόσκληση για μάζεμα σε σπίτι φίλου ή φίλης με σκοπό τη «συλλογική παρακολούθηση» μιας ταινίας τρόμου. Ο αυτοσκοπός αυτών των μαζεμάτων ήταν –και παραμένει για τους εφήβους που συνεχίζουν αυτή την «παράδοση»– κάπως παράδοξος· να παραδοθούν όσο περισσότερο γίνεται στον τρόμο που προκαλεί η ταινία.
Δημοσίευμα της EL PAÍS αποπειράται να εξηγήσει αυτή την παραδοξότητα μιλώντας με τον Ματίας Κλάσεν, καθηγητή Λογοτεχνίας ο οποίος ειδικεύεται στο είδος του τρόμου. Ο ίδιος ο Κλάσεν βίωσε, άλλωστε, την ίδια ξαφνική ανάγκη να αναζητά ταινίες τρόμου όταν ήταν έφηβος. «Ποσοστό μεγαλύτερο από το 95% των γονιών υποστηρίζει ότι τα παιδιά βρίσκουν ευχαρίστηση σε ψυχαγωγικές αναπαραστάσεις τρόμου», αναφέρει και εξηγεί ότι σε νεότερες ηλικίες ο τρόμος αυτός αντικατοπτρίζεται σε παράτολμες πράξεις και συμπεριφορές: το σκαρφάλωμα ενός δέντρου, το να τρέχουν γρήγορα με το ποδήλατο. Οσο, όμως, τα παιδιά μεγαλώνουν ο φόβος αφενός εκλογικεύεται περισσότερο, αφετέρου αναζητείται σε άλλες μορφές, όπως οι ταινίες, τα βιβλία και τα βιντεοπαιχνίδια.
H κρυφή γοητεία του τρόμου
Η πιο έντονη περίοδος κατά την οποία ένας άνθρωπος γοητεύεται από το αίσθημα του φόβου αρχίζει στην εφηβεία και κορυφώνεται περίπου όταν συμπληρώσει τα 20 του χρόνια. Οπως αναφέρει το δημοσίευμα, νιώθουμε έναν παράξενο ενθουσιασμό με το να τρομάζουμε. Πληρώνουμε εισιτήρια σε λούνα παρκ απλώς και μόνο για να νιώσουμε αυτό το συναίσθημα. Αναζητούμε εμπειρίες που μας εκθέτουν σε ρίσκα και κινδύνους. Ολα τα παραπάνω περιγράφονται ως το «παράδοξο του τρόμου» (terror paradox) – ένα μυστήριο που απασχολεί την ψυχανάλυση, την ψυχολογία και τις νευροεπιστήμες για χρόνια.
Ο Κλάσεν πιστεύει ότι οι άνθρωποι έχουν εγγενή ανάγκη να προσεγγίσουν το συναίσθημα του φόβου, καθώς αποτελεί ένα μηχανισμό εκμάθησης, μια εμπειρία, δηλαδή, διδακτική για να πορευτούν στη ζωή τους. Οταν αυτή η διδακτική εμπειρία αποκτάται μέσω μιας ταινίας, ενός βιβλίου, μιας αναπαράστασης, τότε αφενός υπάρχει το προνόμιο της ασφάλειας, αφετέρου εξασφαλίζεται η εξοικείωση με το αντικείμενο του φόβου.
Το παράδειγμα της πανδημίας
Ο καθηγητής Λογοτεχνίας φέρνει ως παράδειγμα την πανδημία, την περίοδο εκείνη στην οποία οι ζωές μας άρχισαν να προσομοιάζουν με ταινία τρόμου. Οπως παρατήρησε, όσοι είχαν δει ταινίες με παρόμοια θεματική, βίωσαν πιο ψύχραιμα τις εξελίξεις. «Οι ταινίες που είχαν δει τούς επέτρεψαν να ελέγξουν τα συναισθήματά τους», λέει.
Είναι ενδεικτικό το γεγονός ότι ενώ κανείς θα περίμενε ότι στην περίοδο της πανδημίας θα έκαναν θραύση ανάλαφρες και αισιόδοξες ρομαντικές κομεντί, στην πραγματικότητα η ταινία που έγινε viral ήταν το «Contagion» του Στίβεν Σόντερμπεργκ, ένα φιλμ γυρισμένο περίπου μία δεκαετία πριν από την πανδημία, το οποίο περιέγραφε ακριβώς την εξάπλωση ενός ιού στην ανθρωπότητα. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα στοιχεία του box office που παραθέτει η πλατφόρμα «The Numbers». Το 2014, οι ταινίες τρόμου κάλυπταν το 2,69% των ετήσιων εισιτηρίων, ενώ το 2021 το ίδιο ποσοστό είχε εκτοξευτεί στο 12,75%.
Ο Χόρχε Καζανουέβα, κριτικός κινηματογράφου με ειδίκευση στο είδος του τρόμου, συμφωνεί ότι το genre περνάει εποχές δόξας, αλλά εκτιμά ότι ο λόγος εντοπίζεται στη διαχρονικότητα των θεματικών με τις οποίες καταπιάνεται, αλλά και στο γεγονός ότι οι ταινίες τρόμου συχνά είναι διασκεδαστικές. Ο θεατής αναζητά αδρεναλίνη, ειδικά όταν βρίσκεται με παρέα σε μια σκοτεινή αίθουσα. Ο τρόμος, άλλωστε, περιορίζεται όταν κανείς τον μοιράζεται.
Η δύναμη του απρόβλεπτου
Μελέτη του Πανεπιστημίου του Τορόντο καταλήγει και σε ακόμη ένα συμπέρασμα. Η θεωρία που αναπτύσσει βασίζεται στην άποψη ότι ο εσωτερικός τρόπος με τον οποίο οικοδομούμε τον κόσμο δεν βασίζεται κατ’ ανάγκη στην πραγματικότητα αυτή καθεαυτή, αλλά στην ερμηνεία της. Ο εγκέφαλός μας αναλύει τα γεγονότα με βάση αυτά που βλέπει και αναπληρώνει τα κενά με όσα εικάζει ότι συμβαίνουν. «Οι ταινίες τρόμου είναι ιδανικές για αυτόν ακριβώς τον λόγο· γιατί δίνουν περιεχόμενο σε καταστάσεις που δεν έχουμε ποτέ βιώσει», αναφέρει ο Μαρκ Μίλερ, επικεφαλής της μελέτης.
Οι ταινίες τρόμου αναπαράγουν κλισέ και πανομοιότυπες καταστάσεις που έχουμε δει στο σινεμά ξανά και ξανά. Μοιράζονται με το κοινό στοιχεία για το τι πρόκειται να συμβεί, επενδύουν στη μουσική, στα απότομα τρομάγματα (jump scares), όμως την ίδια στιγμή ένας από τους βασικούς μηχανισμούς στο σινεμά τρόμου είναι το στοιχείο του απροσδόκητου και της ανατροπής. Κατά κάποιον τρόπο, όπως αναφέρει ο Μαρκ Μίλερ, οι ταινίες τρόμου είναι σχεδιασμένες ώστε να διατηρούν ισορροπία μεταξύ του προβλέψιμου και του απρόβλεπτου, όπως συμβαίνει και στις ζωές των ανθρώπων.
«Εγώ θα τα κατάφερνα καλύτερα»
Κάπως έτσι, λοιπόν, κατά κάποιον τρόπο αισθανόμαστε ότι συλλέγουμε πληροφορίες για να περιορίσουμε τις συνέπειες του απρόβλεπτου στη ζωή μας. Δεν είναι τυχαίο, σύμφωνα με την EL PAÍS, ότι το κοινό ντοκιμαντέρ με θέμα αληθινά εγκλήματα και βιασμούς είναι πλειοψηφικά γυναικείο.
Συνολικά, όμως, στο κινηματογραφικό είδος του τρόμου η εμπλοκή του θεατή είναι καθοριστική. Ο Μίλερ φέρνει ως παράδειγμα την επιτυχία του giallo – του ιταλικού φιλμικού τρόμου που άνθισε στα 60s και τα 70s. Στην πλειονότητα των ταινιών που υπάγονται στο giallo η αποκάλυψη της αλήθειας γίνεται στην τελευταία σκηνή, όμως ο θεατής έχει ήδη τα δεδομένα ώστε να λύσει το αίνιγμα πριν από τον πρωταγωνιστή και κατ’ επέκταση να αναμετρηθεί και μαζί του: «Τελικά, εγώ τι θα έκανα στη θέση του; Μήπως θα τα κατάφερνα καλύτερα;».
Η οπτικοποίηση του κακού
Ταυτόχρονα, έχει μεγάλη σημασία και η οπτικοποίηση του κακού, αλλά και των φονικών του όπλων. Αν ο εκάστοτε serial killer ήθελε να είναι αποτελεσματικός, θα χρησιμοποιούσε, μάλλον, μια αυτόματη καραμπίνα, δεν θα είχε το παρουσιαστικό του Φρέντι Κρούγκερ και λογικά δεν θα επέλεγε ένα πριόνι, το οποίο είναι και δύσχρηστο, και μεγάλο, και θορυβώδες. Ομως, αυτή ακριβώς η αισθητικοποίηση είναι που παραπέμπει σε πρώιμους και εδραιωμένους εδώ και χιλιετίες φόβους. Σύμφωνα με το δημοσίευμα, η ποπ κουλτούρα επικαιροποιεί πρωτόγονους φόβους, σύμβολα υπαρκτά εδώ και χιλιάδες χρόνια.
Ο τρόμος υπάρχει από την εποχή που ο άνθρωπος απέκτησε την ικανότητα να δημιουργεί φανταστικούς κόσμους, καταλήγει ο Κλάσεν. Και θα συνεχίσει να υπάρχει, εκτός εάν συμβεί κάτι πραγματικά… τρομακτικό.
Με πληροφορίες από EL PAÍS