Πέρυσι, ο μεγαλύτερος όμιλος επιχειρήσεων στην Αμερική (Business Roundtable) ανακοίνωσε ότι οι εταιρείες πρέπει να στοχεύουν πέραν από τη μεγιστοποίηση της αξίας των μετοχών και στα ευρύτερα συμφέροντα των ενδιαφερομένων όπως των υπαλλήλων, του περιβάλλοντος και των πελατών. Αυτή η τοποθέτηση εν μέρει έρχεται ως αντίδραση στην πεποίθηση πως η εστίαση στους μετόχους έχει οδηγήσει σε μυωπική προσήλωση σε βραχυχρόνια αποτελέσματα (γρήγορα κέρδη, υπέρμετρες αμοιβές διοικήσεων) που έχουν προκαλέσει και την αυξανόμενη δυσπιστία απέναντι στις μεγάλες επιχειρήσεις. Στο φημισμένο του άρθρο («Η κοινωνική ευθύνη της επιχείρησης είναι η αύξηση των κερδών της») του 1970 ο Φρίντμαν έγραψε πως οι επιχειρήσεις που «παίρνουν στα σοβαρά τις ευθύνες της παροχής απασχόλησης, απαλοιφή των διακρίσεων, αποφυγή της ρύπανσης… κηρύσσουν αγνό, απροκάλυπτο σοσιαλισμό… (και) υπονομεύουν τη βάση της ελεύθερης κοινωνίας».
Υπάρχουν αρκετά προβλήματα με την άποψη του Φρίντμαν. Πρώτον, στηρίζεται στην υπόθεση ότι οι αγορές είναι τέλεια ανταγωνιστικές και ότι οι κυβερνήσεις είναι τέλειοι ρυθμιστές. Χωρίς τέλειες ρυθμίσεις η μεγιστοποίηση των κερδών δεν θα ωφελήσει την κοινωνία όπως όταν μια φαρμακευτική εκμεταλλεύεται τη μονοπωλιακή της θέση ή όταν μια επιχείρηση δεν πληρώνει για τη ρύπανση που προκαλεί. Δεύτερον, υποθέτει πως η τέλεια αγορά δεν στηρίζονται σε ηθικά συναισθήματα. Αν υπάρχουν τέτοια συναισθήματα θα πρέπει να διοχετεύονται αποκλειστικά στο πολιτικό πεδίο. Η ηθική δεν έχει ρόλο στη σφαίρα του χρήματος, και το χρήμα δεν έχει ρόλο στη σφαίρα της πολιτικής. Τρίτον, υποθέτει πως οι κοινωνικές νόρμες συμπεριφοράς είναι απλά προτιμήσεις αντί μέσα που επιτρέπουν συστήματα να αυτο-ρυθμίζονται για την επίτευξη συλλογικών στόχων.
Αυτές οι υποθέσεις είναι λανθασμένες. Πολλές σύγχρονες επιχειρήσεις είναι πιο ισχυρές από κράτη. Ο ιδιωτικός τομέας έχει δυσανάλογο ρόλο στη διαμόρφωση και επηρεασμό του ρυθμιστικού περιβάλλοντος. Μάλιστα, η ίδια εξιδανίκευση των αγορών και δαιμονοποίηση του κράτους από τον Φρίντμαν έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απορρύθμιση του χρηματοοικονομικού τομέα που ξέφυγε από τον έλεγχο και οδήγησε στην κρίση του 2008. Πενήντα χρόνια πριν όταν έγραψε το άρθρο του ο Φρίντμαν, οι περισσότεροι οικονομολόγοι είχαν ξεχάσει τη Θεωρία των Ηθικών Συναισθημάτων του Ανταμ Σμιθ. Ο «πατέρας» του αόρατου χεριού εξηγούσε τη μεγάλη συμβολή του κοινωνικού κεφαλαίου στη μορφή εμπιστοσύνης και ενσυναίσθησης που είναι απαραίτητα για τη λειτουργία των αγορών. Σήμερα οι οικονομολόγοι ανακαλύπτουν ξανά την υπέροχη περιπλοκότητα της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Τις περισσότερες φορές αυτή η κοινωνική συμπεριφορά μας βοηθάει να καταστείλουμε τα βραχυπρόθεσμα ατομικά μας συμφέροντα με τρόπους που προάγουν το κοινό μας συμφέρον για συνεργασία.
Μόλις αναγνωρίσουμε πως οι θεσμοί μας είναι ατελείς και σε μόνιμη εξέλιξη γινόμαστε όλοι υπεύθυνοι για τη βελτίωσή τους. Αν ξοδεύω χρήματα για αυτοκίνητο που ρυπαίνει λιγότερο, δεν θα περιμένω η εταιρεία στην οποία έχω μετοχές να έχει αντίστοιχη ευαισθησία; Αν συμπεριφέρομαι με σεβασμό στους συνεργάτες μου, δεν θα προσδοκώ το ίδιο από την εταιρεία; Σε πολλές περιπτώσεις μια επιχείρηση είναι σε καλύτερη θέση να ικανοποιήσει κοινωνικές προτιμήσεις από την κυβέρνηση. Απέναντι στο πολιτικό αδιέξοδο για έλεγχο των όπλων στις ΗΠΑ ήταν λάθος που η αλυσίδα Walmart αποφάσισε να μην πουλάει πολυβόλα; Μέτοχοι έχουν τη δυνατότητα να στέλνουν τα κέρδη τους στους εργάτες στις φυτείες καφέ που προμηθεύουν τα Starbucks, αλλά είναι πιο αποτελεσματικό να ασκήσει η εταιρεία κοινωνική εταιρική ευθύνη. Οταν μια επιχείρηση δημοσιοποιεί εθελοντικά στοιχεία για περιβαλλοντικές ζημιές και παίρνει μέτρα για να βελτιώσει την περιβαλλοντική διαχείριση, συμμετέχει ενεργά στη διαμόρφωση κοινωνικών κωδικών (νόρμες) και βοηθάει στη δημιουργία νέων ρυθμίσεων. Η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα σήμερα είναι η κλιματική αλλαγή. Ο μετασχηματισμός που απαιτείται στον τρόπο που ζούμε, παράγουμε και κυβερνάμε δεν έχει προηγούμενο. Επιχειρήσεις που αναλαμβάνουν ηγετικό ρόλο σε δράσεις κατά της κλιματικής αλλαγής παίρνουν ρίσκο, αλλά με το παράδειγμα που δίνουν επηρεάζουν άλλες επιχειρήσεις, ενισχύουν την πεποίθηση των πολιτών να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους, πείθουν την κοινωνία ότι αποτελούν μέρος της λύσης και βοηθούν τις κυβερνήσεις να βρουν τους συμμάχους σε έναν αγώνα που θα αποφέρει κέρδη σε όλους μας.
* Ο κ. Ανδρέας Παπανδρέου είναι καθηγητής Περιβαλλοντικών Οικονομικών στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.