Ο πόλεμος Ουκρανίας – Ρωσίας κατέδειξε πόσο φτωχή είναι η ευρωπαϊκή ενεργειακή πολιτική και πόσο αδύναμη η ευρωπαϊκή αγορά ηλεκτρισμού. Χωρίς πραγματικές ελλείψεις φυσικού αερίου (Φ.Α.), πετρελαίου και κάρβουνου, οι χονδρικές τιμές του ηλεκτρικού ρεύματος σχεδόν δεκαπλασιάστηκαν. Η «αγορά» τιμολογεί όλη την παραγωγή ηλεκτρισμού με βάση την τιμή του ακριβότερου καυσίμου, που είναι το Φ.Α., πιέζοντας άδικα τον καταναλωτή και ενισχύοντας ένα μήνυμα ακρίβειας σε όλη την οικονομία. Οι αντιδράσεις της Ε.Ε., και της Ελλάδας, επικεντρώνονται στη διαχείριση των επιπτώσεων των διογκωμένων τιμών, με επιδοτήσεις τιμών, πλαφόν στις τιμές χονδρικής, αναδιανομή κερδών παραγωγών, και εξετάζουν τη διχοτόμηση της αγοράς ηλεκτρισμού σε συμβολαιοποιημένη και ελεύθερη.
Ιστορικά, οι αγορές ηλεκτρισμού στην Ευρώπη άρχισαν να δημιουργούνται με τις ιδιωτικοποιήσεις και την κατάτμηση των κάθετα ολοκληρωμένων εταιρειών ηλεκτρισμού, στη δεκαετία του 1980. Στηρίζονταν στη λογική του ανταγωνισμού μεταξύ ορυκτών καυσίμων και των τεχνολογιών αξιοποίησής τους, στο επίπεδο του βραχυπρόθεσμου κόστους παραγωγής. Τη δεκαετία του 2000, η Ε.Ε. διαμόρφωσε και προώθησε για εθνική εφαρμογή το target model, που προέβλεπε ξεχωριστές εταιρείες παραγωγής, μεταφοράς και διανομής ηλεκτρισμού και χρηματιστηριακού τύπου αγορές χονδρικής. Με την πάροδο του χρόνου αυτό το μοντέλο, το οποίο δεν αντιλαμβάνεται οικονομικά τις ΑΠΕ, ανέδειξε το Φ.Α. στο κυρίαρχο ορυκτό καύσιμο, δεν σηματοδότησε την ανάγκη για διαφοροποίηση των προμηθευτών, δεν διευκόλυνε τις επενδύσεις για μονάδες εφεδρείας, ούτε τις διασυνδέσεις μεταξύ χωρών. Τα αποτελέσματα των αδυναμιών του είναι η εξάρτηση της Ε.Ε. από το ρωσικό Φ.Α., η παραμονή επιμέρους ημιαπομονωμένων αγορών (Κεντρική Ευρώπη, Ιβηρική, Βόρειες Χώρες, Ιρλανδία, Μάλτα, Κύπρος, Ελλάδα), η περιορισμένη ισχύς σε εφεδρεία και τιμές ΑΠΕ διαζευγμένες από την αγορά ηλεκτρισμού.
Η Ελλάδα, που είναι ένα ενεργειακό νησί μέσα στην Ευρώπη, αντιμετωπίζει πρόσθετους κινδύνους λόγω ισχνών εφεδρειών παραγωγής και αδύναμων ηλεκτρικών διασυνδέσεων, που μπορούν, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες, να οδηγήσουν σε διακοπές παροχής. Ο καταναλωτής ηλεκτρισμού δεν προστατεύεται με επιδοτήσεις, αλλά με ασφάλεια παροχής, με συστηματική προαγωγή των ΑΠΕ και με τιμές που αντανακλούν το μακροπρόθεσμο κόστος μετάβασης στην πράσινη ενέργεια.
Χρειάζεται μια νέα προσέγγιση για τον ηλεκτρισμό, με τέσσερις άξονες, που να εστιάζει στα καίρια ζητήματα τα οποία υπονομεύσουν ανάπτυξη και ανταγωνιστικότητα και εμποδίζουν την κίνηση προς το net zero. Πρώτον, πρέπει να αλλάξει άμεσα η λειτουργία της αγοράς ηλεκτρισμού, όπως αναλύεται παρακάτω. Δεύτερον, πρέπει να ενισχυθούν και να γίνουν πιο έξυπνα τα δίκτυα μεταφοράς και διανομής για λόγους ευστάθειας, ταχείας σύνδεσης ΑΠΕ και μείωσης των υψηλών απωλειών. Τρίτον, πρέπει να εισαχθούν κατάλληλα κίνητρα για την κατασκευή εφεδρικών μονάδων, σε αντικατάσταση των λιγνιτικών, πρόσθετων ΑΠΕ και μονάδων αποθήκευσης, για την απρόσκοπτη λειτουργία του συστήματος καθώς αυτό θα μεγαλώνει για να καλύψει τις ανάγκες ανάπτυξης της πράσινης οικονομίας. Τέταρτον, πρέπει να διευρυνθούν και να ισχυροποιηθούν οι διασυνδέσεις με άλλες χώρες, με τη βοήθεια ευρωπαϊκών προγραμμάτων, για επάρκεια ισχύος και ευστάθεια του συστήματος.
Η «αγορά» τιμολογεί όλη την παραγωγή ηλεκτρισμού με βάση την τιμή του ακριβότερου καυσίμου, που είναι το φυσικό αέριο.
Οσον αφορά την ημερήσια αγορά ηλεκτρισμού, πρέπει να συνδεθεί καλύτερα με το μέλλον και να μην ενισχύει μέσω των τιμών βραχυπρόθεσμα μηνύματα με στρεβλό τρόπο. Δεδομένης της απουσίας ουσιώδους ανταγωνισμού, δεν έχει λόγο να παραμείνει χρηματιστηριακή. Η ημερήσια κατανομή φορτίου οφείλει να γίνεται με βάση το μακροπρόθεσμο οριακό κόστος κατασκευής και λειτουργίας των μονάδων παραγωγής, με τις ΑΠΕ στην αγορά μέσω αθροιστών, όπως προβλέπεται και σήμερα, και την παραγωγή ηλεκτρισμού να προηγείται της άρδευσης στις υδροηλεκτρικές μονάδες. Η θετική διαφορά, πέραν ενός ορίου, μεταξύ βραχυπρόθεσμου και μακροπρόθεσμου λειτουργικού κόστους να καταβάλλεται μόνο σε όσους παραγωγούς υφίστανται τη ζημία, από ειδικό αποθεματικό που θα συντηρείται από τους καταναλωτές. Σε αυτό το πλαίσιο, η χονδρική τιμή θα αντικατοπτρίζει καλύτερα το μέλλον, δεν θα έχει βραχυπρόθεσμη μεταβλητότητα και το υψηλό κόστος μιας κατηγορίας παραγωγών δεν θα καθορίζει τη λιανική τιμή δι’ αυτής.
Μια πρωτόγονη προσέγγιση εμετρήθη σε συνθήκες πίεσης και ευρέθη ελλιπής. Η Ευρώπη προσπαθεί να διαχειριστεί τα ενεργειακά προβλήματα χωρών με άλλες ανάγκες και διαφορετικά δημοσιονομικά περιθώρια, χωρίς ενιαία κατανόηση και με σαθρή οικονομική λογική. Η Ελλάδα, από την πλευρά της, οφείλει να προχωρήσει χωρίς καθυστέρηση σε προσαρμογές της πολιτικής της και να προωθεί συστηματικά τη δημιουργία κοινών πλαισίων αναφοράς και δράσης, που ενισχύουν τη συνοχή και την αμοιβαιότητα στην Ε.Ε. Η σχετική ηλεκτρική απομόνωση τής επιτρέπει να αναλάβει έναν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση μιας νέας ευρωπαϊκής αντίληψης και πολιτικής για την ενέργεια.
* Ο κ. Κώστας Σ. Μητρόπουλος είναι σύμβουλος επιχειρήσεων.