Ο κλάδος των πληρωμών βρίσκεται τα τελευταία χρόνια στην πρώτη γραμμή της συνεχώς εξελισσόμενης αναδιάρθρωσης των χρηματοοικονομικών υπηρεσιών. Κύριο χαρακτηριστικό αυτής της αλλαγής είναι η αναδόμηση της αλυσίδας αξίας, με τις επιπτώσεις να επηρεάζουν ευρύτερα κομμάτια της οικονομικής δραστηριότητας. Ειδικότερα, στην Ευρώπη μια σειρά από μεταβολές που επηρεάζουν άμεσα τόσο την κοινωνική όσο και την οικονομική καθημερινότητα είναι σε πλήρη εξέλιξη.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Η Ευρώπη είχε πάντα μια δυσανάλογα μεγάλη εξάρτηση από αμερικανικά συστήματα και ράγες πληρωμών: παρά την ύπαρξη ενός ενιαίου χώρου πληρωμών σε ευρώ (γνωστού ως Single Euro Payments Area – SEPA), οι πληρωμές με κάρτες είναι κατακερματισμένες σε εθνικές αγορές και κυριαρχούνται από τις αμερικανικής προέλευσης Visa και Mastercard (4 στις 5 συναλλαγές καρτών στην Ευρώπη σήμερα πραγματοποιούνται μέσω των δύο αυτών δικτύων πληρωμών). Ταυτόχρονα, όλοι οι άλλοι σημαντικοί παίκτες πληρωμών είναι μη ευρωπαϊκής –και ιδίως αμερικανικής– προέλευσης: PayPal, Apple, Google, Amazon.
Αυτή η εξάρτηση αποτελούσε ανέκαθεν ζήτημα για τους Ευρωπαίους, αλλά οι προσπάθειες για τη δημιουργία μιας ευρωπαϊκής εναλλακτικής λύσης πάντα αποτύγχαναν: από την ευρωπαϊκή συμμαχία συστημάτων πληρωμών (EAPS) το 2006 μέχρι την κάρτα πληρωμών PayFair το 2007 και το σχέδιο Monnet το 2011.
Οι εξελίξεις των τελευταίων ετών (η προεδρία Τραμπ, τα διδάγματα της πανδημίας αλλά και ο πόλεμος στην Ουκρανία) κατέστησαν σαφές ότι οι ανησυχίες αυτές είναι βάσιμες: ένα μεγάλο μέρος της πολιτικής και της οικονομικής κυριαρχίας (και ανεξαρτησίας) περνάει μέσα από τις υποδομές πληρωμών.
Παράλληλα, το τοπίο των πληρωμών παγκοσμίως αλλάζει δραματικά:
1. Τα ψηφιακά πορτοφόλια και οι σούπερ εφαρμογές έχουν καταστεί κυρίαρχα.
2. Τα συστήματα άμεσων πληρωμών μετατρέπονται πολύ γρήγορα στον κανόνα (Ινδία, Βραζιλία) παρά στην εξαίρεση.
3. Η χρήση των μετρητών μειώνεται ριζικά.
4. Εναλλακτικές μέθοδοι πληρωμών (οτιδήποτε δεν περιλαμβάνει μετρητά ή κάρτες) εμφανίζουν αυξανόμενη δημοφιλία.
5. Το μονοπώλιο πρόσβασης των τραπεζών στα δεδομένα και στις συναλλαγές των πελατών καταργείται σταδιακά μέσω της ανοιχτής τραπεζικής.
6. Οι κεντρικές τράπεζες στρέφονται στην ανάπτυξη ψηφιακών νομισμάτων (Central Bank Digital Currencies ή CBDCs) – 93% των κεντρικών τραπεζών παγκοσμίως βρίσκονται σε φάση διερεύνησης ή εφαρμογής ενός ψηφιακού νομίσματος (CBDC).
Η παραπάνω πραγματικότητα βρίσκει την Ευρώπη σε μεγάλο βαθμό κατακερματισμένη, καθώς εκτός από τα ανόμοια ποσοστά χρήσης καρτών υπάρχουν και αρκετά τοπικά σχήματα πληρωμών, με διαφορετικές όμως καταβολές: στην Ολλανδία, η μέθοδος πληρωμών iDEAL έχει μερίδιο άνω του 70%, στην Πολωνία το Blik –ένα σύστημα κινητών πληρωμών που ξεκίνησε το 2015 από μια κοινοπραξία τραπεζών– έχει καταφέρει να εγγράψει περισσότερους από 15,8 εκατ. χρήστες, ενώ στα καθ’ ημάς η μέθοδος άμεσων πληρωμών IRIS της ΔΙΑΣ έχει καταφέρει μέσα σε τρία χρόνια να τετραπλασιάσει τον αριθμό των χρηστών (σε 2,2 εκατ.), με τις άμεσες μεταφορές πίστωσης (IRIS P2P) να έχουν αυξηθεί κατά 26 φορές σε σχέση με το 2020, φτάνοντας τα 20,4 εκατ.
Εν μέσω όλων αυτών των εξελίξεων μια σειρά από πρωτοβουλίες και νομοθετικές παρεμβάσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο φιλοδοξούν να αλλάξουν το τοπίο και να προσδώσουν στην Ευρώπη μια δυναμική καινοτομίας:
1. Η ευρωπαϊκή πρωτοβουλία πληρωμών (EPI) απέκτησε την ολλανδική iDEAL και τη βελγική Payconiq με στόχο τη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου ψηφιακού πορτοφολιού (wero) που θα παρέχει λύσεις πληρωμών σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ενώνοντας (ή αντικαθιστώντας) τις τοπικές λύσεις, ανταγωνιζόμενη ευθέως τα αμερικανικά σχήματα πληρωμών.
2. Ο νέος κανονισμός για τις άμεσες πληρωμές (εγκρίθηκε πρόσφατα από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο) ομογενοποιεί τις άμεσες πληρωμές στην Ευρώπη, τις καθιστά υποχρεωτικές και τις επιβάλλει ως μοχλό ανάπτυξης και καινοτομίας απελευθερώνοντας ρευστότητα σχεδόν 200 δισ. ευρώ ημερησίως, η οποία είναι εγκλωβισμένη υπό διαμετακόμιση στο χρηματοπιστωτικό σύστημα και η οποία πλέον θα μπορεί να απελευθερωθεί και να διοχετευθεί στην οικονομία.
3. Στις 29 Φεβρουαρίου 2024 η Ε.Ε. εξέδωσε κανονισμό για τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού πορτοφολιού ψηφιακής ταυτότητας (EUDIW) το οποίο αναμένεται –εκτός των άλλων– να διευκολύνει την εξάπλωση των ψηφιακών πληρωμών μέσω της τυποποίησης και της διευκόλυνσης της διαδικασίας ταυτοποίησης.
4. Ο σχεδιασμός του ψηφιακού ευρώ, ενός ευρωπαϊκού ψηφιακού νομίσματος, προχωρεί στο επόμενο βήμα. Πρόκειται για ηλεκτρονικό χρήμα που θα εκδίδεται απευθείας από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) –αλλά θα είναι προσβάσιμο μέσω των εμπορικών τραπεζών– και το οποίο θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί για πληρωμές με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιούμε τα μετρητά (χωρίς να τα καταργεί).
5. H τροποποίηση της ισχύουσας (δεύτερης) οδηγίας πληρωμών (PSD2) και η μετεξέλιξή της σε μια τρίτη οδηγία (PSD3), η οποία θα ενισχυθεί και από έναν κανονισμό πληρωμών (PSR). Οι νομοθετικές αυτές μεταβολές θα βελτιώσουν τον κανονισμό της ανοιχτής τραπεζικής (που ανοίγει την πρόσβαση –έναντι συγκατάθεσης– στα δεδομένα των πελατών των τραπεζών), θα ενισχύσουν τον ανταγωνισμό, θα απλοποιήσουν τις (εταιρικές) μορφές των ιδρυμάτων πληρωμών, θα λάβουν επιπλέον μέτρα εναντίον της ηλεκτρονικής απάτης και θα βελτιώσουν την πρόσβαση του κοινού σε μετρητά.
6. Τον Ιούνιο του 2023 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε ένα πλαίσιο πρόσβασης χρηματοοικονομικών δεδομένων (FIDA) το οποίο συμπληρώνει τη νέα οδηγία πληρωμών σε δύο πολύ σημαντικές κατευθύνσεις: α) αποδίδει στους καταναλωτές τον έλεγχο των χρηματοοικονομικών τους δεδομένων, β) εισάγει για τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα ένα επιχειρηματικό μοντέλο αναφορικά με την πρόσβαση στα δεδομένα που παραχωρούν οι πελάτες τους, το οποίο αναμένεται να τους προσφέρει επιπλέον κίνητρα να επενδύσουν στην ανοικτή τραπεζική.
Φυσικά, η υλοποίηση όλων των παραπάνω θα απαιτήσει χρόνο και σαφώς η επιτυχία τους δεν είναι εξασφαλισμένη. Αποτελούν όμως ένα (ή περισσότερα) βήμα(τα) προς τη σωστή κατεύθυνση με μια συνδυαστική δυναμική, η οποία θα εκσυγχρονίσει τις ευρωπαϊκές υποδομές πληρωμών, θα συμβάλει στη στρατηγική αυτονομία της Ευρώπης και θα εδραιώσει πανευρωπαϊκά την από καιρό επιβεβλημένη (αλλά μέχρι σήμερα εκλιπούσα) διαλειτουργικότητα. Η Ευρώπη προχωρεί.
*Ο κ. Παναγιώτης Κριάρης είναι στέλεχος επιχειρήσεων στον χώρο των χρηματοοικονομικών υπηρεσιών και του FinTech.