Η πένα της Άγκαθα Κρίστι έφερε στη ζωή μερικούς από τους διασημότερους λογοτεχνικούς ήρωες, που έχουν συντροφέψει γενιές αναγνωστών παγκοσμίως. Η έφεσή της να πλάθει ιστορίες είχε ήδη διαφανεί από την παιδική της ηλικία και έμελλε να αποτελέσει την κύρια ασχολία της ζωής της. Μετά από έναν αποτυχημένο πρώτο γάμο με τον συνταγματάρχη Άρτσιμπαλντ Κρίστι, η Βρετανή συγγραφέας θα γνώριζε και θα παντρευόταν τον αρχαιολόγο Μαξ Μαλόουαν. Η ίδια είχε πει ότι «ένας αρχαιολόγος είναι ο καλύτερος σύζυγος που μπορεί να έχει μια γυναίκα. Όσο περισσότερο εκείνη μεγαλώνει, τόσο περισσότερο μεγαλώνει το ενδιαφέρον του γι’ αυτήν». Θα τον συνόδευε σε πολλά ταξίδια του, βοηθώντας στις αρχαιολογικές του έρευνες, ενώ παράλληλα θα συνέχιζε την επιτυχημένη συγγραφή αστυνομικών βιβλίων. Μέχρι το τέλος της ζωής της έγραψε συνολικά 93 βιβλία και 17 θεατρικά έργα, τα οποία γνώρισαν γρήγορα τεράστια επιτυχία. Στην παρούσα έκδοση, ο αναγνώστης έχει την ευκαιρία να ανακαλύψει σημαντικές στιγμές. Από την εξαγορά των δικαιωμάτων των βιβλίων της για την κινηματογραφική τους μεταφορά από τη Μέτρο Γκόλντουιν Μάγερ μέχρι και την «αυλαία» της ζωής της, η Καθημερινή παρακολουθούσε την εξέλιξή της. Στην εισαγωγή, η Μάρω Βασιλειάδου σκιαγραφεί την ενδιαφέρουσα ζωή της Κρίστι και παρουσιάζει τα «πολλά πρόσωπά» της.
Τα πολλά πρόσωπα της Άγκαθα
«Το έγκλημα είναι τρομερά αποκαλυπτικό. ∆ιάλεξε όσο διαφορετικές μεθόδους θέλεις. Το γούστο, οι συνήθειες, ο τρόπος σκέψης και η ψυχή σου αποκαλύπτονται από τις πράξεις σου», σχολίασε η Άγκαθα Κρίστι στην Αυτοβιογραφία της (κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ψυχογιός, σε μετάφραση Χρήστου Καψάλη). Ξεκίνησε να την γράφει το 1950 και την ολοκλήρωσε δεκαπέντε χρόνια αργότερα, όταν ήταν πια 75 ετών. «Φαίνεται ότι αυτή είναι η κατάλληλη στιγμή για να σταματήσω. Γιατί σε ό,τι αφορά τη ζωή μου, δεν υπάρχει κάτι άλλο να ειπωθεί»», εξήγησε τότε.
Η Άγκαθα Μέρι Κλαρίσα Μίλερ, με Αμερικανό πατέρα και Βρετανίδα μητέρα, γεννήθηκε στο Τόρκεϊ στις 15 Σεπτεμβρίου 1890. Η οικογένειά της ήταν ευκατάστατη, αλλά όχι πλούσια. Όπως συνηθιζόταν στις κόρες καλών οικογενειών της εποχής της, πήρε μαθήματα κατ’ οίκον και μεγαλώνοντας έφυγε για σπουδές στο Παρίσι. Η μικρή Άγκαθα έμαθε να διαβάζει στα πέντε της χρόνια. Μεγάλωσε σε ένα σπίτι γεμάτο ιστορίες – από τις δραματικές, γεμάτες σασπένς ιστορίες που της έλεγε η μητέρα της πριν από τον ύπνο μέχρι τις τρομακτικές εξιστορήσεις της μεγαλύτερης αδερφής της. Άρχισε να δημιουργεί τις δικές της ιστορίες με τη βοήθεια της νταντάς της, στις οποίες συμμετείχαν οι κούκλες της και τα κατοικίδια της οικογένειας. Στα 24 χρόνια της παντρεύτηκε τον συνταγματάρχη Άρτσιμπαλντ Κρίστι, με τον οποίο απέκτησε μία κόρη.
Υπάρχουν πολλοί τρόποι να περιγράψει κανείς τη ζωή της. Θα μπορούσε, για παράδειγμα, να προτάξει το έργο της. Η μεγάλη κυρία της αστυνομικής λογοτεχνίας, Dame of the British Empire –τίτλος που της απονεμήθηκε το 1971 προς τιμήν της εξαιρετικής υπηρεσίας της προς τη Βρετανία– υπήρξε η συγγραφέας μυστηρίου με τις μεγαλύτερες πωλήσεις όλων των εποχών. Έγραψε 93 βιβλία και 17 θεατρικά έργα, μεταξύ των οποίων το μακροβιότερο του σύγχρονου θεάτρου, την Ποντικοπαγίδα. Είναι η μόνη συγγραφέας αυτού του λογοτεχνικού είδους που έχει δημιουργήσει όχι έναν, αλλά δύο σημαντικούς ντετέκτιβ ως πρωταγωνιστικούς χαρακτήρες των ιστοριών της: τον Ηρακλή Πουαρό και τη Μις Μαρπλ. Ο Βέλγος Ηρακλής Πουαρό εμφανίστηκε πολύ νωρίς στις ιστορίες της. Ο χαρακτήρας του αποτελεί σαφώς έναν φόρο τιμής στον συγγραφέα μυστηρίων σερ Άρθουρ Κόναν Ντόιλ, τον δημιουργό του Σέρλοκ Χολμς. Όπως ο Χολμς, έτσι και ο Πουαρό είναι ένας αφοσιωμένος και σχολαστικός εκπρόσωπος της ορθολογιστικής προσέγγισης στην επίλυση μυστηρίων, χωρίς ίχνος συναισθηματισμού. Ο Πουαρό επαναλαμβάνει διαρκώς ότι πιστεύει μόνο στα «μικρά φαιά κύτταρα» του εγκεφάλου του. Ο φίλος και σύντροφός του στις περιπέτειες, λοχαγός Χέιστινγκς, επίσης έχει πολλά κοινά με τον φίλο του Χολμς, τον δρα Τζον Γουάτσον. Ο Χέιστινγκς, όπως και ο Γουάτσον, είναι ένας συνταξιούχος στρατιωτικός, πολύ έμπιστος και συχνά αφελής, αλλά περιστασιακά «σκοντάφτει» πάνω σε κάποια παρατήρηση που εμπνέει τον ιδιοφυή Πουαρό.
Θα μπορούσαμε επίσης να περιγράψουμε την Κρίστι με άξονα τον χαρακτήρα της: μια τολμηρή και περιπετειώδης γυναίκα, πολύ δυναμική για την εποχή της και απολύτως ανεξάρτητη. Ταξίδεψε σε όλο τον κόσμο, υπήρξε ερασιτέχνις αρχαιολόγος, δεινή σέρφερ, εθελόντρια νοσοκόμα. Παντρεύτηκε δύο φορές, αλλά το τέλος του πρώτου της γάμου περικλείει ένα μυστήριο ισάξιο των μυθοπλασιών της. Το 1926, κι έχοντας ήδη εκδώσει το πρώτο, εξαιρετικά επιτυχημένο μυθιστόρημά της με τίτλο Ο θάνατος του Ρότζερ Ακρόιντ, έζησε μια προσωπική τραγωδία. Πέθανε η μητέρα της και παράλληλα ανακάλυψε ότι ο σύζυγός της ήταν ερωτευμένος με μια άλλη γυναίκα. Υπέστη ψυχική κατάρρευση και στις 6 ∆εκεμβρίου εξαφανίστηκε από το σπίτι της. Το αυτοκίνητό της βρέθηκε εγκαταλελειμμένο σε ένα λατομείο. ∆έκα μέρες αργότερα, μετά από μια ανώνυμη πληροφορία, η αστυνομία τη βρήκε σε ένα ξενοδοχείο στο Χάρογκεϊτ της Αγγλίας, όπου έμενε όλο αυτό το διάστημα, καταγεγραμμένη στο αρχείο με το όνομα της γυναίκας με την οποία ο σύζυγός της είχε σχέση. Η Κρίστι ισχυρίστηκε ότι είχε πάθει αμνησία, και δεν δόθηκε συνέχεια στην υπόθεση. Χώρισε τον πρώτο της σύζυγο δύο χρόνια αργότερα. Γράφοντας ασταμάτητα και ταξιδεύοντας, σύντομα γνώρισε στις ανασκαφές της αρχαίας Ουρ, της σπουδαίας πόλης των Σουμερίων στη Μεσοποταμία, τον σερ Μαξ Μαλόουαν, κορυφαίο Βρετανό αρχαιολόγο. Παντρεύτηκαν το 1930. Εκείνη ήταν 40 ετών κι εκείνος 26. Έκτοτε τον συνόδευε συχνά στις αποστολές του στο Ιράκ και στη Συρία, όπου διαδραματίζονται μερικά από τα πιο εξωτικά μυθιστορήματά της.
Η ίδια προσπάθησε να περιγράψει τον εαυτό της ως εξής: «Είμαι σήμερα το ίδιο άτομο με εκείνο το σοβαρό κοριτσάκι με τις αχυρένιες μπούκλες; Το σπίτι μέσα στο οποίο κατοικεί το πνεύμα μεγαλώνει, αναπτύσσει ένστικτα και προτιμήσεις και συναισθήματα και πνευματικές ικανότητες, όμως εγώ, η πραγματική Άγκαθα, είμαι ίδια. […] Να μαστε λοιπόν όλες μας, η μικρούλα Άγκαθα Μίλερ και η μεγάλη Άγκαθα Μίλερ, η Άγκαθα Κρίστι και η Άγκαθα Μαλόουαν, και προχωράμε… προς τα πού; Αυτό κανείς δεν το ξέρει. Και αυτό βέβαια είναι που κάνει τη ζωή συναρπαστική. Από μικρή θεωρούσα τη ζωή συναρπαστική και εξακολουθώ να τη θεωρώ».
Το 1930, η Κρίστι συνέγραψε αυτό που από πολλούς θεωρείται το πιο καλογραμμένο μυθιστόρημά της, το Έγκλημα στο πρεσβυτέριο. Το βιβλίο σηματοδότησε την πρώτη εμφάνιση της Τζέιν Μαρπλ, την οποία οι κριτικές των εφημερίδων της εποχής βρήκαν λίγο άχαρη για ντετέκτιβ, μια πληκτική ηλικιωμένη που κουτσομπολεύει με τις συνομήλικές της. Ωστόσο η Μις Μαρπλ ήταν ένας από εκείνους τους περίπλοκους λογοτεχνικούς χαρακτήρες που οι αναγνώστες λάτρεψαν και λατρεύουν. Πίσω από την παλιομοδίτικη, φαινομενικά αθώα εμφάνισή της, το μυαλό της δεσποινίδας Μαρπλ γνωρίζει ψυχρά ότι όλοι οι άνθρωποι είναι αδύναμοι και ότι κάποιοι είναι εντελώς ανήθικοι.
Στα μέσα της δεκαετίας του ’30, η Κρίστι άρχισε να γράφει μυθιστορήματα που πλέον καθιέρωσαν το ιδιαίτερο ύφος της. Πρόκειται για την επιτομή του λογοτεχνικού είδους μυστηρίου που ονομάζεται «whodunit» [απλουστευμένη η έκφραση «Who (has) done it?», δηλαδή «Ποιος το έκανε;»]. Πρόκειται για μια σύνθετη αστυνομική ιστορία που εξελίσσεται με γνώμονα την πλοκή, ενώ στο επίκεντρο του παζλ που δημιουργείται βρίσκεται το έγκλημα. Έτσι, μια κατάσταση που στην αρχή μοιάζει μη ρεαλιστική ή απίθανη, πλαισιώνεται από χαρακτήρες οι οποίοι δρουν πραγματιστικά και εντέλει το μυστήριο λύνεται χάρη στον ορθολογισμό του Ηρακλή Πουαρό ή της Μις Μαρπλ. Επίσης είναι ενδιαφέρουσα η φιλοσοφία που η Κρίστι ανέπτυσσε όσο μεγάλωνε, ότι δηλαδή είναι σχετικά αποδεκτό να σκοτώνεις έναν δολοφόνο, κυρίως εκείνον του οποίου το έγκλημα είναι ιδιαίτερα αποτρόπαιο – όπως συμβαίνει στο πασίγνωστο και πολλαπλώς διασκευασμένο για τον κινηματογράφο Έγκλημα στο Οριάν Εξπρές.
Στα μέσα της δεκαετίας του ’30, η Κρίστι άρχισε να γράφει μυθιστορήματα που πλέον καθιέρωσαν το ιδιαίτερο ύφος της.
Η Κρίστι έγραψε πολλά έργα εκτός από μυθοπλασία και σε αυτά συμπεριλαμβάνονται τα θεατρικά της. Το αγαπημένο της έργο για το θέατρο ήταν ο Μάρτυρας κατηγορίας (1953), διασκευή ομώνυμου διηγήματος, αλλά το κοινό δεν είχε την ίδια γνώμη. Η Ποντικοπαγίδα όμως, που έκανε πρεμιέρα στο Λονδίνο το 1952, γνώρισε τεράστια επιτυχία και έμεινε στη σκηνή αδιαλείπτως για περισσότερα από τριάντα χρόνια. Επιπλέον, πολλά από τα μυστήρια της Κρίστι μεταφέρθηκαν στη μεγάλη οθόνη όσο ζούσε, μέχρι και σήμερα.
Αυτές οι εξαιρετικές επιτυχίες, που σηματοδοτήθηκαν από την πρώτη, κλασική πλέον κινηματογραφική μεταφορά του Εγκλήματος στο Οριάν Εξπρές και τον θεατρικό θρίαμβο της Ποντικοπαγίδας, συνέβησαν κατά την τελευταία δεκαετία της ζωής της. Χρόνο με τον χρόνο οι πωλήσεις των βιβλίων της διπλασιάζονταν και γρήγορα κατέκτησε την πρώτη θέση πωλήσεων στην αγορά των ΗΠΑ, θέση που κατείχε επί έτη στη Βρετανία και στη λεγόμενη Κοινοπολιτεία. Όμως όλα αυτά, όπως και ο υπέρτατος τίτλος που της απονεμήθηκε από τη βασίλισσα, ήταν για εκείνη δάφνες για επιτεύγματα που θεωρούσε ότι πλέον ανήκαν στο παρελθόν της. Το 1965 έγραψε με ειλικρίνεια: «Είμαι ευχαριστημένη. Έχω κάνει αυτά που ήθελα να κάνω».
Η αυτοβιογραφία της τελειώνει με τις φράσεις: «Ένα παιδί λέει: “∆όξα τω Θεώ για το καλό μου φαγητό”. Τι απομένει να πω στα εβδομήντα πέντε μου χρόνια; “∆όξα τω Θεώ για την καλή μου ζωή και για όλη την αγάπη που μου πρόσφερε”». Έφυγε από τη ζωή στις 12 Ιανουαρίου 1976, σε ηλικία 86 ετών.
Μάρω Βασιλειάδου
Πολιτιστική συντάκτρια στην Καθημερινή
Η Μέτρο Γκόλντουιν Μάγερ ηγόρασε όλα τα έργα της Αγκάθα Κρίστι προς κινηματογράφησιν
Αντί του αστρονομικού ποσού του 1.000.000 λιρών, η γνωστή συγγραφεύς αστυνομικών μυθιστορημάτων Αγκάθα Κρίστι παρεχώρησε εις την αμερικανικήν κινηματογραφικήν εταιρίαν «Μέτρο Γκόλντουιν Μάγερ» τα δικαιώματα κινηματογραφήσεως εις σειράν ταινιών διά την τηλεόρασιν όλων των έργων της τα οποία έχουν κυκλοφορήσει μέχρι στιγμής εις βιβλία.
Η ιδία η «βασίλισσα του αστυνομικού μυθιστορήματος», όπως αποκαλείται, ηρνήθη να ομιλήση σχετικώς με το θέμα τούτο εις δημοσιογράφους και τους παρέπεμψε εις τον «μάνατζέρ» της κ. Εδμόνδον Κορκ, ο οποίος ωμολόγησεν ότι επί σειράν ετών η κ. Κρίστι εδέχετο πιέσεις όπως παραχωρήση τα δικαιώματα αυτά. Ήδη, ως είπε, από τινος καιρού διεξάγονται συνομιλίαι, αι οποίαι ελπίζεται ότι θα έχουν αίσιον πέρας.
Ήδη η Αγκάθα Κρίστι δημοσιεύει τακτικώτατα κάθε χρόνον ένα μυθιστόρημα και γράφει και ένα θεατρικόν έργον. Τα βιβλία της αποφέρουν περίπου 100.000 λίρας τον χρόνον, αλλά το μεγαλύτερον μέρος του ποσού αυτού περιέρχεται εις την παμφάγον εφορίαν. Η δε ατυχής συγγραφεύς, η οποία πλησιάζει τα 70, δεν ημπορεί να σταματήση το γράψιμο διά να αναπαυθή, επειδή είναι υποχρεωμένη να πληρώνη την εφορίαν της. Η δημιουργός του ντέτεκτιβ Ηρακλή Πουαρό έγραψε το πρώτον της βιβλίον ολίγον μετά τον Α΄ Παγκόσμιον Πόλεμον, καθ’ όν χρόνον ήτο ασθενής και κλινήρης. Το πρώτο αυτό βιβλίον τής απέφερε μόλις 26 λίρας. Το τέταρτον της απέφερε 200. Έκτοτε δεν εγνώρισεν ειμή μόνον εκδοτικούς θριάμβους.
Αστρονομικά ποσά όμως δεν ήρχισε να κερδίζη παρά μετά το πέρας του δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Τον περασμένο μήνα, το θεατρικόν της έργον «Η Ποντικοπαγίδα» συνεπλήρωσεν αριθμόν 3.000 παραστάσεων συνεχών, ρεκόρ μοναδικόν ασφαλώς εις τα χρονικά του θεάτρου. Σήμερον η ιδία υπολογίζει ότι πρέπει να έχη συγγράψει άνω των 100 μυθιστορημάτων. Σπανίως δέχεται να δώση συνεντεύξεις προς δημοσιογράφους, διότι λέγει ότι… δεν έχει απολύτως τίποτε να τους είπη.
Συνήθως περνά τον καιρόν της μεταξύ των δύο εξοχικών της οικιών εις το Ντήβον και το Ουώλλινγκφορδ, και του διαμερίσματός της εις το Τσέλση, όταν δεν συνοδεύει τον σύζυγόν της, διάσημον αρχαιολόγον, εις τας αρχαιολογικάς ασχολίας του. Η κ. Κρίστι ήτο συνήθως ο φωτογράφος της αρχαιολογικής ομάδος και έχει αποκτήσει ειδικότητα συγκολλητρίας των σπασμένων αγγείων.
Η Καθημερινή, 16 Μαρτίου 1960
H Aγκάθα Κρίστι επισκιάζει τον Σαίξπηρ
Ενώ η Αγκάθα Κρίστι βοηθεί τον αρχαιολόγον σύζυγόν της να φέρη εις φως γεγονότα του παρελθόντος, μερικά αξιόλογα περιστατικά ήλθον εις φως και διά την ιδίαν.
Η τρομερή συγγραφεύς των 63 αστυνομικών μυθιστορημάτων (και του έργου που κατέχει το ρεκόρ πωλήσεων, «η Μυιγοπαγίδα») καταρρίπτει ένα νέον ρεκόρ σήμερον: είναι η πλέον διαβαζομένη Βρεταννίς συγγραφεύς εις όλον τον κόσμον. Ο Σαίξπηρ; Έρχεται δεύτερος εις την σειράν. Υπάρχουν 103 μεταφράσεις εις ξένας γλώσσας των βιβλίων της μιςς Κρίστι – ήτοι 14 περισσότεραι των έργων του Σαίξπηρ.
Τα στοιχεία αυτά δίδονται εις νέον ανακοινωθέν της Ουνέσκο. Το πλέον εκνευριστικόν γεγονός διά την μιςς Κρίστι, που διαφαίνεται εις το ανακοινωθέν αυτό, είναι ίσως ότι ο μεγαλύτερος Άγγλος αντίπαλός της είναι ο δημιουργός του Νόντυ, Ένιντ Μπλάυτον, του οποίου τα έργα διαβάζονται μεγαλοφώνως εις τα παιδάκια, εις 66 διαφόρους γλώσσας.
Εις την παγκόσμιον λογοτεχνίαν η μιςς Κρίστι έρχεται πέμπτη εις την σειράν, μετά τον Λένιν, τον Τολστόυ, τον Ιούλιον Βερν και τον Ντοστογιέφσκυ, τα έργα των οποίων έχουν μεταφρασθή εις περισσότερας γλώσσας από τα ιδικά της. Ο Νόντυ θα κατείχε τον αριθμόν 6 εις την δυναμικήν αυτήν συλλογήν, εάν δεν υπήρχεν ένας άλλος, εντελώς διαφορετικός ήρως, ο Καρλ Μαρξ.
Οι υπόλοιποι Βρεταννοί συγγραφείς εκ των κορυφαίων είκοσιν, είναι με την σειράν ο Κρόνιν, ο Γκράχαμ, ο Γκρην, ο Σάμερσετ Μωμ και ο Τσαρλς Ντίκενς. Πώς τα καταφέρνει η μιςς Γκράχαμ να τους ξεπερνά; «Είμαι ένα χαμηλωμένο φρύδι, που απευθύνεται σ’ ένα σηκωμένο φρύδι», λέγει η ίδια.
Η Καθημερινή, 1 Απριλίου 1962
H βασίλισσα του γραπτού εγκλήματος
Το έτος 1926, προ 40 δηλαδή ετών, η Αγκάθα, σύζυγος κάποιου συνταγματάρχου Κρίστι, εδημοσίευσεν εις Λονδίνον το αστυνομικόν μυθιστόρημα «Η δολοφονία του Ρότζερ Άκροϋντ», που έμελλε να καταστή κλασσικόν κείμενον του είδους. Το μυθιστόρημα αυτό υπήρξε και το κλειδί με το οποίον ήνοιξε διά την άγνωστον τότε συγγραφέα η θύρα της δόξης και επιτυχίας. Έξη χρόνια ενωρίτερον η πτωχή Αγκάθα είχεν απελπισθή ότι θα ηδύνατο να εύρη εκδότην διά το πρώτον μυθιστόρημά της, το περίφημον «Η μυστηριώδης υπόθεσις εις το Στάυλς» διά του οποίου παρουσίαζε διά πρώτην φοράν τον συμπαθή φαλακρόν και μυστακοφόρον Βέλγον ντέτεκτιβ Ηρακλή Πουαρό.
Σχεδιασμένος κατά το πρότυπον του περιφίμου Σέρλοκ Χολμς (ακόμη και εις την αντιστοιχίαν του βοηθού του με τον αμίμητον δρα Ουώτσον) αλλά περισσότερο εκσυγχρονισμένος, διά την εποχήν του, ο Πουαρό έμελλε να γνωρίση δόξαν και δημοτικότητα ανάλογον του ήρωος του Κόναν Ντόυλ. Τελικώς εξεδόθη και η «Μυστηριώδης υπόθεσις» κατόπιν μακρών προσπαθειών και η Αγκάθα Κρίστι ήρχισε πλέον να εκδίδη ανά εν νέον αστυνομικόν μυθιστόρημα κατ’ έτος.
Σήμερον, η συμπαθεστάτη αυτή κυρία των 75 ετών, η οποία έχει αποκληθή «Βασίλισσα του γραπτού εγκλήματος», είναι μέλος της Βασιλικής Εταιρίας Συγγραφέων, κάτοχος σημαντικού αριθμού παρασήμων και πλουσία από τας εισπράξεις και τα ποσοστά των «εγκλημάτων» της. Τα έργα της έχουν μεταφρασθή εις όλας σχεδόν τας γλώσσας του κόσμου, έχουν γίνει κινηματογραφικαί ταινίαι και σενάρια ραδιοφώνου και τηλεοράσεως. Επί πλέον, το γράψιμόν της έχει «ανεξαρτητοποιηθή»: ο Πουαρό, το επιτυχές αντίγραφον του Σέρλοκ Χολμς, κατάλληλον δι’ ένα σχετικώς ασφαλές ξεκίνημα, αλλά πάντως αντίγραφον, έχει παύσει να εμφανίζεται από καιρό. Η σημερινή ηρωίς της συγγραφέως είναι η εξ ίσου συμπαθής με την δημιουργό της Μις Μαρπλ, η γηραιά αλλά ακατάβλητη γεροντοκόρη – ερασιτέχνις ντέτεκτιβ, καθαρόν δημιούργημα της Αγκάθα Κρίστι, που δεν ομοιάζει με κανένα άλλον ήρωα αστυνομικών μυθιστορημάτων.
300.000.000 αντίτυπα
Η Αγκάθα Κρίστι κατέχει αναμφιβόλως τα σκήπτρα του πλέον πολυδιαβασμένου συγγραφέως εις ολόκληρον τον δυτικόν κόσμον, με αστρονομικήν κυκλοφορίαν των βιβλίων της: μόνον εις την αγγλικήν γλώσσαν τα μυθιστορήματά της έχουν κυκλοφορήσει εις 300.000.000 συνολικώς αντίτυπα. Εξήντα μυθιστορήματά της έχουν εκδοθή εις Γαλλίαν, όπου ήδη ετοιμάζεται και ειδική έκδοσις των «Απάντων» της, που θα κυκλοφορήση επ’ ευκαιρία της συγγραφικής 50ετίας της. Ανάλογος δε είναι και η κυκλοφορία των βιβλίων της εις τας άλλας χώρας.
Ο συνταγματάρχης Κρίστι εξηφανίσθη πολύ σύντομα από την ζωήν της διασήμου συζύγου του, αλλά της αφήκε το επώνυμόν του, το οποίον δεν έπαυσε να χρησιμοποιή εκείνη, παρ’ ότι έλαβε διαζύγιον από τον συνταγματάρχην το 1928. Το 1930, η Αγκάθα υπανδρεύθη τον σημερινόν σύζυγόν της, τον αρχαιολόγον Μαξ Μάλλοουαν.
Η συμβίωσις, η οποία συνεχίζεται επί τόσα έτη αρμονικώς, δεν ήτο δυνατόν να μη έχη τας επιδράσεις της: τελικώς, το «μικρόβιον των αστυνομικών μυθιστορημάτων» προσέβαλε και τον καθηγητήν Μάλλοουαν, όπως ακριβώς η Αγκάθα απέκτησε το πάθος της αρχαιολογίας. Και το αποτέλεσμα είναι ένα τεράστιον αστυνομικόν μυθιστόρημα διά τα μυστήρια μιας αρχαίας ασσυριακής πόλεως, ένα δίτομον έργον εξ 680 συνολικώς σελίδων, με το οποίον κάμνει την πρώτην εμφάνισίν του εις το είδος ο αρχαιολόγος καθηγητής. Το μυθιστόρημα του καθηγητού Μάλλοουαν είναι πολύ δυναμικώτερον και ρεαλιστικώτερον εκείνων της συζύγου του, αλλά βεβαίως είναι αμφίβολον, αν θα ημπορέση ποτέ να συναγωνισθή την μοναδικήν πένναν της Αγκάθα Κρίστι.
Η Καθημερινή, 7 Ιανουαρίου 1966
Έπεσε χθες η «αυλαία» για την Αγκάθα Κρίστι
Έπεσε η «αυλαία» για την Αγκάθα Κρίστι. Το τέλος της μεγάλης συγγραφέως ήλθε λίγο καιρό μετά την έκδοση του τελευταίου της μυθιστορήματος η «Αυλαία» –το οποίο εδημοσίευσε κατ’ αποκλειστικότητα για την Ελλάδα η «Καθημερινή»– όπου η Κρίστι «εσκότωσε» και τον δημοφιλέστατο ήρωά της Ηρακλή Πουαρώ. Η δημοσίευση της «Αυλαίας» στην «Καθημερινή» ετελείωσε στο φύλλο της περασμένης Πέμπτης.
Η νταίημ Αγκάθα Κρίστι πέθανε χθες στο σπίτι της, στο Ουάλλινγκφορντ, προάστιο του Λονδίνου, σε ηλικία 85 ετών. Από πολλά χρόνια ήταν η αδιαφιλονίκητη πρώτη κυρία του αγγλικού αλλά και του παγκοσμίου αστυνομικού μυθιστορήματος.
Το πρώτο της μυθιστόρημα, με τίτλο «Η μυστηριώδης υπόθεση στο Στάιλς», εκδόθηκε το 1920, και είχε σχετική επιτυχία. Η ικανότητά της να συμπληρώνη ένα βιβλίο ή ένα θεατρικό έργο, σε διάστημα λίγων μόνον εβδομάδων, με τη βοήθεια μιας γραφομηχανής και ενός μαγνητοφώνου, την καθιέρωσε σύντομα σαν μία από τις πολυγραφώτατες συγγραφείς της Βρεταννίας.
Η ίδια αντιμετώπιζε με μετριοφροσύνη την επιτυχία της. «Το γράψιμο», τόνιζε πάντοτε, «είναι ένας διαρκής πειραματισμός, για τον οποίο χρειάζεται τύχη και επιμονή».
Η ίδια κατέτασσε στις μεγάλες της επιτυχίας τον «Μάρτυρα Κατηγορίας», που ήταν και το αγαπημένο της θεατρικό έργο. Το έργο αυτό, που παίχτηκε στο θέατρο και έκανε 458 παραστάσεις στη Ν. Υόρκη, κέρδισε το βραβείο των κριτικών της πόλεως πριν μεταφερθή στην οθόνη με πρωταγωνίστρια την Μάρλεν Ντήτριχ.
Αντίθετα, η ίδια θεωρούσε την «Ποντικοπαγίδα» σαν αποτυχία, όταν πρωτοπαίχτηκε στο θέατρο, το 1952, και δεν πίστευε ότι θα μπορούσε να έχη τόσο μεγάλη ζωή, ώστε να την ξεπεράσει σε μακροβιότητα.
Οι δύο πανέξυπνοι ήρωές της, ο Βέλγος ντετέκτιβ Ηρακλής Πουαρώ και η ηλικιωμένη γεροντοκόρη Μις Μαρπλ, έδιναν πάντα τη λύση στο μυστήριο των διηγημάτων της, έπειτα από περίπλοκες περιπέτειες, που κρατούσαν αδιάπτωτο το ενδιαφέρον των αναγνωστών.
Η νταίημ Αγκάθα Κρίστι ήταν κόρη του Αμερικανού Φρέντερικ Μύλλερ και μιας Αγγλίδας, που από υπερβολική προστασία για την κόρη της δεν την έστειλε στο σχολείο, αλλά προσέλαβε διδασκάλους στο σπίτι. Ο πρώτος γάμος της μεγάλης συγγραφέως έγινε το 1914 με τον συνταγματάρχη Άρτσιμπαλ Κρίστι, αλλά διαλύθηκε το 1928. Ο δεύτερος γάμος της έγινε το 1930 με τον διακεκριμένο Βρεταννό αρχαιολόγο σερ Μαξ Μαλλόουν, με τον οποίο απέκτησε μία κόρη.
Η Καθημερινή, 13 Ιανουαρίου 1976
Αγκάθα Κρίστι, η δούκισσα του θανάτου
Σ’ έναν ασημένιο δίσκο, τρία μικροσκοπικά σάντουιτς με αγγούρι. Είναι το γεύμα που του προσφέρει η σύζυγός του και ο σερ Μαξ Μαλλόουαν δεν μπορεί να κρύψει την απογοήτευσή του.
«Έχεις ακόμα προβλήματα με την εφορία, ντάρλινγκ;» ρωτάει ο διάσημος αρχαιολόγος τη γυναίκα του.
«Όχι βέβαια! Γιατί ρωτάς;»
«Γιατί τα σάντουιτς που μου έφερες, Αγκάθα, δεν είναι καθόλου θρεπτικά».
Η παχουλή κυρία ξεσπάει σε γέλια.
«Θέλω πάση θυσία να σ’ εμποδίσω να γίνεις χοντρός σαν τον Πήτερ Ουστίνωφ! Ξέρεις, εκείνον τον ηθοποιό που διάλεξαν για να ενσαρκώσει τον ντετέκτιβ μου, τον Ηρακλή Πουαρό!»
∆ύσκολο να είσαι σύζυγος της Αγκάθα Κρίστι, της πιο διάσημης συγγραφέως αστυνομικών μυθιστορημάτων στον κόσμο! Αλλά είναι ακόμη πιο δύσκολο να είσαι σύζυγος της Ντέημ Αγκάθα Μαλλόουαν, μιας γυναίκας που από τα νεανικά της χρόνια λατρεύει τους λεπτούς, αθλητικούς, ευκίνητους άνδρες…
Τι ειρωνεία του πεπρωμένου! Σήμερα, στο λυκόφως της ζωής της. Βλέπει να ενσαρκώνεται ο διάσημος ήρωας-φετίχ της, ο Βέλγος ντετέκτιβ Ηρακλής Πουαρό, από έναν άντρα ψηλό και χοντρό!
«Είχα φανταστεί τον Ηρακλή Πουαρό κοντό και λεπτό», διαμαρτύρεται η Αγκάθα Κρίστι όταν μαθαίνει τον ηθοποιό που διάλεξαν για τον ρόλο του ντετέκτιβ στις ταινίες «∆ιακοπές του Ηρακλή Πουαρό» και «Θάνατος στον Νείλο».
Όσο κι αν είναι, όμως, η πιο πολυδιαβασμένη Βρετανή συγγραφέας στον κόσμο, η «βασίλισσα του εγκλήματος» ή –όπως προτιμάει η ίδια να αποκαλείται– η «δούκισσα του θανάτου» δεν μπορεί να επιβάλει τα γούστα της στους κινηματογραφικούς παραγωγούς, που ακολουθούν άλλα κριτήρια.
Στην εκατοστή επέτειο της γέννησής της η Αγκάθα Κρίστι δεν έχει να πάρει μαθήματα από κανέναν. ∆εν υπάρχει άλλος συγγραφέας αστυνομικών μυθιστορημάτων που να έχει γνωρίσει τέτοια επιτυχία: 86 αστυνομικά μυθιστορήματα και 28 θεατρικά έργα μεταφρασμένα σε 50 γλώσσες και διαβασμένα από 800 εκατομμύρια αναγνώστες σε 102 χώρες!
Σήμερα. 14 χρόνια μετά τον θάνατό της, τα βιβλία της παραμένουν ανάμεσα στα πρώτα σε πωλήσεις στον κόσμο. Πρωτοφανές φαινόμενο στον χώρο του αστυνομικού μυθιστορήματος!
Στέρεα δομημένα και γραμμένα με εξαιρετική επιμέλεια, τα αφηγήματα της Αγκάθα Κρίστι δεν μένουν ζωντανά μόνο λόγω της συναρπαστικής πλοκής τους. Τα βιβλία της περιγράφουν έναν κόσμο που δεν υπάρχει πια. Ένα αγγλικό σύμπαν ήρεμο, τακτικό, κατοικημένο από συμπαθητικούς και εκκεντρικούς ανθρώπους. Ένα δίκαιο κόσμο, χωρίς άσκοπη βία, όπου το κακό ξεσπά για να τιμωρηθεί πάντα στο τέλος.
Γεννημένη στις 16 Σεπτεμβρίου 1890, στο Τόρεϊ, μικρή παραθαλάσσια πόλη στο Ντέβον, στη νοτιοδυτική ακτή της Αγγλίας, η μικρή Αγκάθα Μίλλερ έζησε στο μεγάλο σπίτι των γονιών της, σ’ ένα περιβάλλον που έμοιαζε με βικτωριανό πίνακα. Πίσω από τους κήπους τους Άσφιλντ, σ’ ένα ανθισμένο λιβάδι, μια μικρούλα με ροζ φόρεμα και καπέλο με κορδέλες μαζεύει λουλούδια. Ξαφνικά, ακούγεται η φωνή ενός άντρα. Η μικρή ξαφνιάζεται. Αφήνει να της πέσει το μπουκέτο και τρέχει κλαίγοντας στην γκουβερνάντα της. «Αν σε ξαναπιάσω να κλέβεις τα λουλούδια μου, θα σε ψήσω σε σιγανή φωτιά», απειλεί ο άντρας. Όλη τη μέρα, η μικρή Αγκάθα Μίλλερ κλαίει και τρέμει από φόβο. Σ’ όλη της τη ζωή θα θυμάται εκείνη την πρώτη και μοναδική ίσως εκδήλωση βίας.
Γρήγορα, όμως, ένα πολύ πιο μεγάλο κακό θα έρθει να ταράξει την ειδυλλιακή της ζωή.
Μόλις ο πατέρας της μαθαίνει ότι από κακή διαχείριση έχασε την περιουσία του, πεθαίνει. Ωστόσο, τα χρήματα που μένουν, αρκούν να πάει η Αγκάθα, που έχει δύο ακόμη μεγαλύτερα αδέρφια, ένα αγόρι και ένα κορίτσι, σ’ ένα οικοτροφείο στο Παρίσι. Εκεί, η μικρή Αγγλίδα γοητεύεται από τη μουσική. Παίρνει μαθήματα πιάνου και τραγουδιού και ονειρεύεται να γίνει μουσικός, να γνωρίσει ένα ωραίο αγόρι και να παντρευτεί.
***
Γιατί η Αγκάθα Μίλλερ δεν έχει κανένα ιδιαίτερο ταλέντο. Ονειροπόλα, προικισμένη με ασυνήθιστη φαντασία, ήταν πάντα το ήσυχο παιδί της οικογένειας. Η αδελφή της Μάγδα, 13 χρόνια μεγαλύτερή της, είναι πολύ πιο ζωηρή. Καταβροχθίζει βιβλία και βιβλία και γράφει διηγήματα για αγγλικές εφημερίδες!
Ο αδελφός της ο Μόντυ, γόης και κυνηγός γυναικών, τους συναρπάζει όλους με τα απίθανα αλλά πάντα απραγματοποίητα σχέδιά του. Την εποχή εκείνη που ήταν πολύ της μόδας τα αστυνομικά μυθιστορήματα, η Μάγδα προέτρεψε την Αγκάθα να γράψει.
«Βάζω στοίχημα ότι δεν θα τα καταφέρεις να γράψεις ποτέ ένα τέτοιο μυθιστόρημα», της είπε μια μέρα.
Χαμένο στοίχημα! Κάθε χρόνο της ζωής της, η Αγκάθα Κρίστι θα γράφει ένα τουλάχιστον αστυνομικό μυθιστόρημα.
Η ζωή της, εξ άλλου, έμοιαζε μ’ εκείνη των ηρωίδων, αφού σχεδόν πάντα περιέγραφε νεαρά κορίτσια που φροντίζουν τα λουλούδια, τους κήπους, ποτέ δεν ξεχνούν το πατροπαράδοτο απογευματινό τσάι.
Μόλις ακούει τον θόρυβο της μοτοσικλέτας στον μικρό δρόμο που οδηγεί στο Άσφιλντ, η ξανθιά κοπέλα πετάγεται προς τα έξω. Επιτέλους, να τος! Νέος, ψηλός, ωραίος, ο Άρτσιμπαλντ Κρίστι έχει όλα τα προσόντα για να γοητεύσει μια ρομαντική νέα. Είναι αεροπόρος, και ετοιμάζεται να πάει στον πόλεμο, με την RAF.
Πριν φύγει, όμως, οι δυο ερωτευμένοι παντρεύονται βιαστικά: η Αγκάθα δεν προλαβαίνει ούτε ένα λευκό φόρεμα να αγοράσει.
Ενώ ο αεροπόρος υπερασπίζεται τη σημαία της Αυτής Μεγαλειότητας της Βασίλισσας, η σύζυγός του φροντίζει τους τραυματίες στο νοσοκομείο του Τόρκεϊ. ∆ουλεύει επίσης σε φαρμακείο – προνομιούχος χώρος, για τη μελλοντική «δούκισσα του θανάτου», γιατί εκεί θα μάθει τα μυστικά των δηλητηρίων.
***
Περιμένοντας την επιστροφή του ήρωά της, γράφει το πρώτο της αστυνομικό μυθιστόρημα: «Η Μυστηριώδης Υπόθεση του Στάιλς». Εμπνευσμένη από τους πρόσφυγες που έμεναν στην περιοχή, επινοεί τον Ηρακλή Πουαρό, το Βέλγο ντετέκτιβ που δεν θα τον αποχωριστεί ποτέ πια.
Εκείνο το πρώτο έργο θα μείνει για δύο χρόνια στα συρτάρια των εκδοτών στο Λονδίνο. Η Αγκάθα Κρίστι το έχει κιόλας ξεχάσει, όταν παίρνει μια επιταγή 25 λιρών για τη δημοσίευσή του! Τα πενιχρά αυτά συγγραφικά δικαιώματα έρχονται πάνω στην ώρα: ο Άρτσι Κρίστι μόλις έχει γυρίσει από τον πόλεμο, το νεαρό ζευγάρι δεν διαθέτει ούτε σπίτι ούτε χρήματα και, σε λίγο, θα έχει και μια μικρή Ρόζαλιντ να θρέψει.
Μπροστά στη δύσκολη αυτή κατάσταση ο ίδιος ο Άρτσι παρακινεί τη γυναίκα του να γράψει άλλο ένα μυθιστόρημα. Ο νεαρός σύζυγος δεν ξέρει ότι ανάβει τη σπίθα που θα καταστρέψει την οικογενειακή του ευτυχία. Γιατί, πολύ γρήγορα, την Αγκάθα την κατακτά ο δαίμονας του εγκλήματος. Κάθε βράδυ, όταν ο άντρας της γυρίζει στο σπίτι από τη δουλειά του, βρίσκει τη γυναίκα του σκυμμένη στο γραφείο, να σκαλίζει τα τετράδιά της ή να γράφει με τρία δάχτυλα στη γραφομηχανή. Έτσι κι αυτός αναζητάει παρηγοριά σε μπαράκια ή σε γήπεδα του γκολφ, με παρτενέρ τη γοητευτική Νάνσι Νιλ.
Τη μέρα που η κόρη τους Ρόζαλιντ γιορτάζει τα έβδομα γενέθλιά της, ο Άρτσι ομολογεί στην Αγκάθα ότι θέλει να χωρίσουν. Εκείνη αρνείται να το πιστέψει και εξαφανίζεται.
Ενώ όλη η Αγγλία την αναζητάει και όλες οι εφημερίδες μιλούν για τη μυστηριώδη εξαφάνιση της νεαρής αλλά ήδη γνωστής μυθιστοριογράφου, ενώ χιλιάδες αστυνομικοί χτενίζουν τη χώρα αναζητώντας την, ενώ οι δικοί της φοβούνται μήπως έχει αυτοκτονήσει και η αστυνομία βρίσκει το αυτοκίνητό της με τις πόρτες ορθάνοιχτες δίπλα σε μια μικρή λίμνη στο Ντέβον, η Αγκάθα Κρίστι περνάει ήσυχες κι ευτυχισμένες μέρες σ’ ένα μικρό ξενοδοχείο στα βόρεια της Αγγλίας. Στο βιβλίο του ξενοδοχείου έχει υπογράψει με το όνομα της ερωμένης του συζύγου της!
Χορεύει, τραγουδάει, και την διασκεδάζει αφάνταστα να διαβάζει κάθε μέρα στις εφημερίδες άρθρα για την εξαφάνισή της! Μέχρι το τέλος της ζωής της κράτησε μυστικό το κίνητρο εκείνης της φυγής.
Μόλις γύρισε, ωστόσο, επειδή της το ζήτησε ο εκδότης της, η Αγκάθα κράτησε το όνομα Κρίστι. Θα ήταν κρίμα να πάει χαμένη η τόσο πρόσφατα αποκτημένη δημοσιότητα γύρω απ’ αυτό το όνομα!
***
Όπως χιλιάδες άλλες Αγγλίδες, θα ταξιδέψει και αυτή στην Εγγύς Ανατολή. Κάτω από τον εκτυφλωτικό ήλιο του Ιράκ, μια κυρία μ’ ένα λουλουδάτο φόρεμα τακτοποιεί την τσαγέρα και τα τρία φλυτζάνια του five o’clock tea. Μετά προστατεύει το πρόσωπό της μ’ ένα αποικιακό καπέλο και αποκοιμιέται ήσυχα στη σκιά του μεγάλου αυτοκινήτου που έχει κολλήσει στην άμμο της ερήμου. Οι δύο άντρες που την συνοδεύουν παίρνουν τα φτυάρια και προσπαθούν να ελευθερώσουν τ’ αυτοκίνητο. Ο Μαξ Μαλλόουαν κοιτάζει με τρυφερότητα την εντυπωσιακή σιλουέτα της γυναίκας. Εκείνη τη στιγμή, μπροστά στην υπέροχη αταραξία της, θα αποφασίσει ο νεαρός αρχαιολόγος να την κάνει γυναίκα του, όπως ομολογεί ο ίδιος αργότερα.
Η Αγκάθα στην αρχή αρνείται. Είναι 15 χρόνια μεγαλύτερη από τον Μαξ. Θα ήταν τρέλα να παντρευτώ έναν άντρα τόσο νεώτερό μου!» ομολογεί.
Ο Μαξ επιμένει. Η Αγκάθα τελικά υποχωρεί. Και θα περάσουν μαζί πενήντα ευτυχισμένα χρόνια.
Έχουν μεταξύ τους τόσα κοινά. Είναι κι οι δύο συνεσταλμένοι και μοναχικοί, απεχθάνονται τις κοσμικότητες, αγαπούν την απλή οικογενειακή ζωή. Και, βέβαια, τα ταξίδια. Εκείνη τον συνοδεύει σ’ όλες του τις αρχαιολογικές αποστολές. Τον βοηθάει να καθαρίζει και να ξανακολλάει τα κομμάτια που ανακαλύπτει. Φροντίζει για την άνεσή του, ενώ δεν ξεκινάει ποτέ για ταξίδι χωρίς να πάρει μαζί του και κάλυμμα για τη λεκάνη της τουαλέτας…
Τα ρούχα ή τα κοσμήματα δεν την ενδιαφέρουν. Ράβει τα φορέματά της σε μια μοδιστρούλα της περιοχής. Τα γούστα της είναι απλά. Αγαπάει τη μουσική, τη φρέσκια κρέμα γάλακτος, τα μήλα, τη θάλασσα. Αντιπαθεί τα πουλιά, τον θόρυβο, τον καπνό του τσιγάρου και το ζεστό γάλα.
Αντιπαθεί ακόμα περισσότερο τις ταινίες που γυρίζονται με βάση τα μυθιστορήματά της. Άλλωστε, δεν της αρέσει ιδιαίτερα να τα προσαρμόζει σε σενάρια για τον κινηματογράφο. Προτιμάει να γράφει θεατρικά έργα. Η «Ποντικοπαγίδα» θα παίζεται στο Λονδίνο επί πενήντα χρόνια χωρίς διακοπή!
Η «δούκισσα του θανάτου» γνωρίζει πολύ καλά τη δύναμη των ηρώων της: κάθε αναγνώστης μπορεί να φαντάζεται τη φυσιογνωμία τους σύμφωνα με το προσωπικό του γούστο.
Πόσους καβγάδες δεν έχει κάνει η συγγραφέας με τους εκδότες της για να τους εμποδίσει να απεικονίσουν τον Πουαρό ή την μις Μαρπλ στα εξώφυλλα των βιβλίων της! Και στο τέλος, όλος ο κόσμος βλέπει στις οθόνες τον Πήτερ Ουστίνοφ στον ρόλο του Πουαρό και την Μάργκαρετ Ράδερφορντ στον ρόλο της Τζέην Μαρπλ!
Η Αγκάθα γίνεται έξαλλη. Εκτιμάει τους δύο ηθοποιούς αλλά κατά τη γνώμη της δεν μπορούν να ενσαρκώσουν τους ήρωές της. Και οι δύο είναι πολύ ψηλοί και πολύ χοντροί!
Ωστόσο, στο θέατρο έχει μεγαλύτερη δυνατότητα επιρροής. Επιβάλλει στους σκηνοθέτες τους ηθοποιούς που επιλέγει. Και η επιτυχία τη δικαιώνει.
***
«Είμαι συγγραφέας γιατί δεν ξέρω να κάνω τίποτ’ άλλο απ’ το να γράφω», της αρέσει να επαναλαμβάνει. Το κοινό της δεν περιμένει απ’ αυτήν άλλο από εγκλήματα κι αινίγματα. Και η Αγκάθα σέβεται τις επιθυμίες του. Πολύ περισσότερο μάλιστα όταν στις τάξεις του συγκαταλέγεται όλη η βασιλική αυλή της Αγγλίας! Και η ίδια η βασίλισσα Μαίρη, που θα την καλέσει σε γεύμα στα ανάκτορα του Μπάκιγχαμ.
Το γεύμα με τη βασίλισσα είναι το επιστέγασμα της συγγραφικής πορείας της. Είναι μια τιμή που επικυρώνεται με τίτλο: στο εξής η λαίδη Αγκάθα Μαλλόουαν θα αποκαλείται Ντέιμ Αγκάθα.
Ντροπαλή μέχρι την τελευταία της στιγμή, η λαίδη Αγκάθα απεχθάνεται κάθε λογής θόρυβο γύρω από το όνομά της. Λιτή και οικονόμα, αρνείται να θυσιάσει έστω κι ένα φόρεμα για το μουσείο της Μαντάμ Τισό, όπου το κέρινο ομοίωμά της παίρνει τη θέση του. Με κόπο την πείθουν τελικά να δώσει ένα πολύ παλιό της φόρεμα.
Για κείνην τα φορέματα μπορεί να φεύγουν από τη μόδα, αλλά δεν χάνουν ποτέ τη γοητεία τους. Όπως ακριβώς και τα μυθιστορήματά της.
Η Καθημερινή, 1 Ιουλίου 1990