Κων. Καραμανλής: «Ο από μηχανής θεός»
Στις 15 Ιουλίου 1974 ανετράπη ο πρόεδρος της Κύπρου Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, με πραξικόπημα της Εθνοφρουράς το οποίο είχε υποκινηθεί από τον «αόρατο δικτάτορα» της Ελλάδας, Δημήτριο Ιωαννίδη. Πέντε ημέρες μετά, η Τουρκία εισέβαλε στην Κύπρο και για το δικτατορικό καθεστώς άρχιζε η αντίστροφη μέτρηση: η στρατιωτική ηγεσία της χώρας αποφάσισε να αυτονομηθεί από τον Δ. Ιωαννίδη και να δοθεί πολιτική λύση. Στις 23 Ιουλίου, ο διορισθείς από τη χούντα Πρόεδρος της Δημοκρατίας στρατηγός Φαίδων Γκιζίκης κάλεσε σε σύσκεψη στρατιωτικούς και σημαίνουσες πολιτικές προσωπικότητες της προδικτατορικής περιόδου, όπου ελήφθη η απόφαση να δοθεί η εντολή σχηματισμού πολιτικής κυβέρνησης στον 67χρονο Κωνσταντίνο Καραμανλή.
Τα ξημερώματα της 24ης Ιουλίου, στο αεροδρόμιο του Ελληνικού, οι χιλιάδες συγκεντρωμένοι επιφύλαξαν αποθεωτική υποδοχή στον, αυτοεξόριστο επί 11 χρόνια στο Παρίσι, πρώην πρωθυπουργό. Φαντάζοντας στα μάτια της πλειονότητας του ελληνικού λαού ως «από μηχανής θεός», όπως θα παρατηρούσε Το Βήμα, ο Κων. Καραμανλής ορκίστηκε πρωθυπουργός και ηγήθηκε κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, όπως ονομάστηκε, στην οποία συμμετείχαν κατά κύριο λόγο στελέχη των δύο μεγαλύτερων κομμάτων της προδικτατορικής εποχής, της Εθνικής Ριζοσπαστικής Ενώσεως (ΕΡΕ) και της Ενώσεως Κέντρου, καθώς και προσωπικότητες που είχαν διακριθεί για τον αγώνα τους κατά της δικτατορίας.
Κι ενώ σε όλη τη χώρα οι πανηγυρισμοί για τη μεταβολή στην πολιτική ζωή συνεχίζονταν, η κυβέρνηση ξεκινούσε σταδιακά την «αποχουντοποίηση», αναλάμβανε τη διοίκηση των Ενόπλων Δυνάμεων και έκανε κινήσεις για την αποκατάσταση της δημοκρατικής νομιμότητας, με πιο σημαντική την κατάργηση του «Συντάγματος» της χούντας και την προσωρινή επαναφορά σε ισχύ του Συντάγματος του 1952, με εξαίρεση τις διατάξεις του που καθόριζαν τη μορφή του πολιτεύματος.
Στις 14 Αυγούστου, η Τουρκία εξαπέλυσε τον «Αττίλα 2» στην Κύπρο και ο Κων. Καραμανλής αποφάσισε την αποχώρηση της Ελλάδας από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, εκφράζοντας τα αισθήματα δυσφορίας του ελληνικού λαού για τη «μεροληπτική στάση της αμερικανικής κυβέρνησης».
Τον Σεπτέμβριο, ο Ανδρέας Παπανδρέου παρουσίασε την ιδρυτική διακήρυξη του Πανελλήνιου Σοσιαλιστικού Κινήματος (ΠΑΣΟΚ), αποφασίστηκε η ανασύνταξη της Ένωσης Κέντρου υπό την προεδρία του Γεωργίου Μαύρου, εγκρίθηκε ο νέος εκλογικός νόμος, νομιμοποιήθηκε το Κομμουνιστικό Κόμμα και αναγγέλθηκε η ίδρυση της Νέας Δημοκρατίας (Ν.Δ.) από τον Κων. Καραμανλή.
Η προκήρυξη των εκλογών
Όντας ιδιαίτερα δημοφιλής σε πλατιά στρώματα του ελληνικού λαού, αλλά και με τους πολιτικούς του αντιπάλους να μην έχουν οργανωθεί στον βαθμό που θα επιθυμούσαν, ο Κων. Καραμανλής πήρε τη μεγάλη απόφαση: Στις 2 Οκτωβρίου συνήλθε το Υπουργικό Συμβούλιο, με τον πρωθυπουργό να τονίζει ότι η διενέργεια των εκλογών επιβάλλεται διότι η παρούσα κυβέρνηση «είναι μεταβατική και συνεπώς δεν δύναται να αποδώσει δημιουργικό έργο», διότι «η ένταξη της χώρας στους ευρωπαϊκούς οργανισμούς και η διαχείριση των εθνικών θεμάτων προϋποθέτουν κυβέρνηση προερχόμενη από τον λαό», διότι ο ίδιος επιθυμεί να ασκεί την εξουσία μόνον αντλώντας την «απευθείας από την πηγή της, δηλαδή από τον λαό» και διότι η θεμελίωση της δημοκρατίας δεν κατοχυρώνεται «παρά μόνον με την έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας».
Το Υπουργικό Συμβούλιο αποφάσισε ότι οι εκλογές για την ανάδειξη Αναθεωρητικής Βουλής θα διεξάγονταν στις 17 Νοεμβρίου. Επίσης εγκρίθηκε Συντακτική Πράξη που όριζε ότι η μορφή του πολιτεύματος θα καθοριζόταν με δημοψήφισμα.
Στις 3 Οκτωβρίου, ο πρωθυπουργός απηύθυνε μήνυμα στον λαό από το ραδιόφωνο και την τηλεόραση, ζητώντας του να κάνει «καλή χρήση της ψήφου του». Την ίδια ημέρα τέθηκε σε ισχύ Συντακτική Πράξη «περί καθορισμού αρμοδιότητας για την εκδίκαση πολιτικών εγκλημάτων αναφερόμενων στην εγκαθίδρυση του καθεστώτος της 21ης Απριλίου», ανοίγοντας τον δρόμο για να ασκηθούν ποινικές διώξεις για τα βασανιστήρια, για τα γεγονότα του Πολυτεχνείου και για εσχάτη προδοσία και στάση.
Με δηλώσεις του, ο Α. Παπανδρέου τόνιζε ότι θα προτιμούσε να έχει προηγηθεί των εκλογών η τιμωρία των ενόχων της Επταετίας αλλά και η διενέργεια του δημοψηφίσματος. Επίσης, ανέφερε ότι «η επιλογή της συγκεκριμένης ημερομηνίας αποτελεί ασέβεια προς τη μνήμη των θυμάτων του Πολυτεχνείου», με την κυβέρνηση να υποστηρίζει ότι «η σύμπτωση εκλογών και πρώτης επετείου αποτελεί το καλύτερο μνημόσυνο για τους πεσόντες του ’73». Ο πρώτος γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ Χαρίλαος Φλωράκης συμφώνησε με την άποψη ότι το δημοψήφισμα θα έπρεπε να προηγηθεί των εκλογών.
Στις 4 Οκτωβρίου, δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως το Προεδρικό Διάταγμα 651/1974 «περί διενέργειας γενικών βουλευτικών εκλογών προς ανάδειξιν Aναθεωρητικής Bουλής» και η Συντακτική Πράξη που αφορούσε στη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για τη μορφή του πολιτεύματος. Στις 8 Οκτωβρίου, παραιτήθηκε η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας και, μία ημέρα μετά, ορκίστηκε η υπό τον Κων. Καραμανλή υπηρεσιακή κυβέρνηση.
Εκλογικό σύστημα «για τη διασφάλιση πολιτικής σταθερότητας»
Στις 18 Σεπτεμβρίου 1974, ο πρωθυπουργός Κων. Καραμανλής δήλωνε ότι αποφάσισε να υιοθετήσει σύστημα ενισχυμένης αναλογικής, διότι «διασφαλίζει τόσο την πολιτική σταθερότητα όσο και την εκπροσώπηση των σοβαρότερων πολιτικών τάσεων της χώρας». Το εν λόγω σύστημα θεωρήθηκε ότι ήταν «κομμένο και ραμμένο» στα μέτρα του, καθώς η επιθυμία του δεν περιοριζόταν μόνο στην ανάδειξη της Ν.Δ. ως πρώτου κόμματος αλλά επεκτεινόταν και στην εκλογή τουλάχιστον 200 βουλευτών, με σκοπό να ψηφιστεί ένα νέο Σύνταγμα που θα εξυπηρετούσε τις μελλοντικές του βλέψεις.
Την επόμενη ημέρα, εγκρίθηκε από το Υπουργικό Συμβούλιο ο νέος εκλογικός νόμος (Νομοθετικό Διάταγμα 65/1974). Μεταξύ άλλων, καθιέρωνε τον θεσμό των βουλευτών Επικρατείας, οι οποίοι καταλάμβαναν 12 έδρες σε σύνολο 300: ήταν μια καινοτομία που αποσκοπούσε στην είσοδο στη Βουλή διακεκριμένων προσωπικοτήτων άνευ εκλογής. Η διάθεση των υπόλοιπων 288 εδρών γινόταν σε τρεις κατανομές. Τα ποσοστά συμμετοχής στη δεύτερη κατανομή ορίζονταν σε 17% για τα αυτοτελή κόμματα, 25% για τους συνασπισμούς δύο κομμάτων και σε 30% για συνασπισμούς περισσότερων των δύο κομμάτων.
Οι βουλευτές εκλέγονταν με σταυρό προτίμησης και δικαίωμα ψήφου είχαν όλοι οι Έλληνες πολίτες ηλικίας 21 ετών και άνω – κάτι που προκάλεσε την αντίδραση των άλλων κομμάτων και ιδίως του ΠΑΣΟΚ, που είχε μεγάλη απήχηση στις νεαρές ηλικίες.
Εκλογές σε κλίμα ενθουσιασμού
Ήταν οι πρώτες βουλευτικές εκλογές στην Ελλάδα έπειτα από δέκα χρόνια, εννέα μήνες και μία ημέρα.
Τοίχοι και κολόνες γέμιζαν με αφίσες, τους δρόμους κατέκλυζαν φέιγ βολάν και τρικάκια, και, για πρώτη φορά, ακουγόταν μουσική από τα εκλογικά κέντρα κομμάτων και υποψηφίων βουλευτών, σε τέτοια ένταση μάλιστα που να προκαλεί τα παράπονα των περιοίκων.
Όπως και κατά τις προεκλογικές περιόδους πριν από την επιβολή της δικτατορίας, οι πολιτικοί αρχηγοί κατευθύνονταν στις πόλεις που θα μιλούσαν επιβαίνοντες σε οχήματα που συνοδεύονταν από μεγάλες φάλαγγες αυτοκινήτων, απολάμβαναν την αγάπη του λαού που τους επευφημούσε κατά τη διαδρομή και έκαναν στάσεις σε χωριά και κωμοπόλεις για σύντομους χαιρετισμούς σε συγκεντρωμένους κατοίκους. Αυθόρμητα ή μεταφερόμενοι με «τα πούλμαν της χαράς», δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι έδιναν το «παρών» στις ανοιχτές κομματικές συγκεντρώσεις, κρατώντας αφίσες με φωτογραφίες των πολιτικών αρχηγών, πανό και πλακάτ, και φωνάζοντας συνθήματα.
Ο Τύπος διαδραμάτισε τον δικό του, πολύ σημαντικό ρόλο στην εκλογική αναμέτρηση, με τις 11 εκδιδόμενες στην Αθήνα πανελλήνιας εμβέλειας ημερήσιες πολιτικές εφημερίδες να σημειώνουν συνολικά μια μέση καθημερινή κυκλοφορία περίπου 960.000 φύλλων τον Οκτώβριο και 880.000 φύλλων τον Νοέμβριο* – και με περίπου ένα στα δύο πωλούμενα φύλλα να ανήκει σε φίλα προσκείμενες στη Ν.Δ. εφημερίδες. Οι εφημερίδες αναφέρονταν σε «σεισμούς», «πρωτοφανείς λαοθάλασσες» και «συγκεντρώσεις μεγαλειώδεις εις όγκον και λίαν εντυπωσιακάς εις παλμόν», παρουσίαζαν σχεδιαγράμματα που έδειχναν την «εκπληκτική έκταση των συγκεντρώσεων» και φιλοξενούσαν ρεπορτάζ για οπαδούς κομμάτων που προσφέρονταν να στοιχηματίσουν ποσά από 100.000 μέχρι 24 εκατομμύρια δραχμές.
Οι μεγάλες αθηναϊκές προεκλογικές συγκεντρώσεις των τριών εκ των τεσσάρων σημαντικότερων πολιτικών σχηματισμών φιλοξενήθηκαν στην πλατεία Συντάγματος, καθώς η πλατεία Κλαυθμώνος, στην οποία εκφωνούνταν σχεδόν όλοι οι λόγοι των πολιτικών αρχηγών πριν από τη δικτατορία, κρίθηκε από την Αστυνομία ως επικίνδυνη, λόγω των έργων κατασκευής υπογείου γκαράζ.
Η «ατζέντα» των εκλογών κινήθηκε κατά κύριο λόγο γύρω από τέσσερα θέματα: το Πολιτειακό (βασιλευόμενη ή αβασίλευτη δημοκρατία), την «κάθαρση» (ή «αποχουντοποίηση»), τη διεθνή θέση της χώρας και το Κυπριακό.
Ο προεκλογικός αγώνας διεξήχθη «με τάξη και ηρεμία», με ελάχιστες εξαιρέσεις: Μεταξύ αυτών, οι συγκεντρώσεις της, απευθυνόμενης σε «εθνικόφρονες», φιλοβασιλικούς και νοσταλγούς της χούντας, Εθνικής Δημοκρατικής Ενώσεως, με τον ηγέτη της Πέτρο Γαρουφαλιά να γίνεται αντικείμενο λοιδοριών από χιλιάδες κόσμου, που διέκοπταν τις ομιλίες του με σκωπτικά συνθήματα (όπως «Πέτρο, σταμάτα, σου ’ρχεται ντομάτα», «Πέτρο, πού στηρίζεσαι;», «Σώσε τη χούντα απ’ τον λαό»), ύψωναν πανό με συνθήματα ανάλογου ύφους («ΝΑΤΟ, ΣΙΑ, ευτυχία», «Θάλασσα στα Τρίκαλα, τρένο για την Κρήτη») και εκσφενδόνιζαν εναντίον του ντομάτες, νεράντζια, γιαούρτια και ρολά χαρτιού υγείας.
(*) Αλέξης Ζαούσης – Κωνσταντίνος Στράτος, Οι εφημερίδες 1974-92. Η αθέατη όψη μιας κρίσιμης πορείας, Εκδόσεις Γνώση, 1993, στο Παράρτημα του βιβλίου.
Τηλεοπτική κάλυψη και απρόοπτα
Όταν έπεσε η χούντα των συνταγματαρχών, στην Ελλάδα λειτουργούσαν περίπου 1.000.000 «ασπρόμαυρες» τηλεοπτικές συσκευές και οι τηλεθεατές είχαν να επιλέξουν ανάμεσα σε δύο κανάλια, το ΕΙΡΤ (Εθνικό Ιδρυμα Ραδιοφωνίας Τηλεόρασης) και την ΥΕΝΕΔ (Υπηρεσία Ενημερώσεως Ενόπλων Δυνάμεων). Επίσης, εκτιμάται ότι υπήρχαν περίπου 2.300.000 συσκευές ραδιοφώνου*.
Στις 25 Οκτωβρίου, η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι κατά τις τρεις εβδομάδες πριν από τις εκλογές θα παραχωρούνταν στους τέσσερις μεγάλους πολιτικούς σχηματισμούς ίσος χρόνος για να παρουσιάσουν τα προγράμματά τους από το ΕΙΡΤ και την ΥΕΝΕΔ (8 λεπτά την εβδομάδα σε κάθε κόμμα, για μαγνητοσκοπημένες σε στούντιο ομιλίες). Τα ίδια προγράμματα θα μεταδίδονταν και από το ραδιόφωνο. Διευκρινίστηκε επίσης ότι δεν θα επιτρεπόταν η προβολή διαφημιστικών προγραμμάτων των κομμάτων ενώ, ως προς την προεκλογική κίνηση των κομμάτων, θα μεταδιδόταν η ειδησεογραφία κατά την εκτίμηση των αρμοδίων των δύο καναλιών. Κριτήριο για τη ραδιοτηλεοπτική παρουσία των πολιτικών σχηματισμών θεωρήθηκε «το κατά πόσον παρουσιάζουν συνδυασμούς που καλύπτουν όλη την επικράτεια ή μεγάλο μέρος αυτής».
Ωστόσο, λίγες ημέρες αργότερα, η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι τα οκτάλεπτα που παραχωρήθηκαν στα κόμματα για ομιλίες των ηγετών τους θα μεταδίδονταν μόνον από το ΕΙΡΤ, καθώς ο υπουργός Εθνικής Αμυνας Ευάγγελος Αβέρωφ διατύπωσε την άποψη ότι θα ήταν προτιμότερο να αποφευχθεί κάθε ανάμειξη της ΥΕΝΕΔ στη διεξαγωγή του προεκλογικού αγώνα. Η πρώτη φορά που η ελληνική τηλεόραση αναλάμβανε το έργο της κάλυψης προεκλογικής περιόδου στη χώρα μας θα συνδεόταν με σειρά προβλημάτων, με πιο κραυγαλέα εκείνα που παρουσιάστηκαν την Κυριακή 27 Οκτωβρίου.
Από τις τρεις μεγάλες συγκεντρώσεις που έλαβαν χώρα εκείνη την ημέρα, μόνο εκείνη του ΠΑΣΟΚ στο Ηράκλειο είχε άψογη κάλυψη. Από τη συγκέντρωση της Ενωσης Κέντρου – Νέες Δυνάμεις στα Ιωάννινα δεν μεταδόθηκε καμιά εικόνα, καθώς το φιλμ έφτασε αργά στην Αθήνα. Από την ομιλία του Κων. Καραμανλή στη Θεσσαλονίκη, προβλήθηκαν μερικά μόνο πλάνα του ιδίου και κανένα των συγκεντρωμένων οπαδών. Στελέχη της Ν.Δ. και φιλικά προσκείμενες στο κόμμα εφημερίδες έκαναν λόγο ακόμα και για «σαμποτάζ του πρωθυπουργού». Ωστόσο, υπεύθυνος για τις καλύψεις ήταν ένας στενός φίλος, συνεργάτης και συγχωριανός του Κων. Καραμανλή, ο δημοσιογράφος Δημήτρης Ρίζος, ο οποίος είχε δική του εταιρεία παραγωγής που συνεργαζόταν με το ΕΙΡΤ, καθώς το Ίδρυμα δεν διέθετε ακόμα τα απαραίτητα τεχνικά μέσα. Ο Δ. Ρίζος επωμίστηκε την ευθύνη, αναφερόμενος σε «συρροή σατανικών συμπτώσεων», ενώ η συνεργασία του με το ΕΙΡΤ διεκόπη.
Στις 11 Νοεμβρίου, με αφορμή τις τηλεοπτικές καλύψεις των συγκεντρώσεων στην Αθήνα, το ΕΙΡΤ ζήτησε από τα κόμματα να φροντίσουν για τη ρύθμιση του θέματος του φωτισμού των χώρων, επειδή αδυνατούσε να αντεπεξέλθει στις δυσκολίες αλλά και στα έξοδα που απαιτούνταν.
Λίγες ημέρες μετά τις εκλογές, υπέβαλαν τις παραιτήσεις τους ο γενικός διευθυντής του ΕΙΡΤ και στενός φίλος του Κων. Καραμανλή, ηθοποιός Δημήτρης Χορν και ο αναπληρωτής γενικός διευθυντής, δημοσιογράφος Παύλος Μπακογιάννης. Ο πρώτος ανέφερε ότι η προσπάθειά του για αντικειμενική ενημέρωση «δεν άρεσε σε όλους», ενώ ο δεύτερος τόνισε ότι είχε έρθει πολλές φορές σε σύγκρουση με «στενούς συνεργάτες» του Κων. Καραμανλή επειδή εκείνοι θεωρούσαν το ΕΙΡΤ «τουλάχιστον ιδιοκτησία του κόμματός τους και προσωπικό όργανο προβολής του αρχηγού τους».
(*) Δες Ιστορικό Λεύκωμα 1974, έκδοση Καθημερινής, σελ. 169.
Ο Μ. Θεοδωράκης και το μεγάλο δίλημμα
Στις 3 Οκτωβρίου, κι ενώ έδινε τον δικό του αγώνα υπέρ της «ενότητας δράσης της Αριστεράς», ο Μίκης Θεοδωράκης έκανε μια δήλωση που θα «σημάδευε» τον προεκλογικό αγώνα – και για πολλούς θα καθόριζε το εκλογικό αποτέλεσμα. Μιλώντας σε δημοσιογράφους, ο διεθνούς φήμης μουσικοσυνθέτης χρησιμοποίησε μια φράση που θα περνούσε στην Ιστορία ως «Καραμανλής ή τανκς», αν και θα αποδιδόταν με διαφορετικό τρόπο από κάθε εφημερίδα την επόμενη ημέρα.
Ήταν μια περίοδος που, στον ελληνικό και διεθνή Τύπο, γίνονταν αναφορές σε «ψιθύρους» που κυκλοφορούσαν σε όλη την επικράτεια για εκδήλωση κινήματος, σύλληψη του Ευ. Αβέρωφ και περισσότερες από μία απόπειρες δολοφονίας του Κων. Καραμανλή.
Το κλίμα αυτό ενισχύθηκε στις 23 Οκτωβρίου, όταν οι πρωτεργάτες της χούντας, Γεώργιος Παπαδόπουλος, Στυλιανός Παττακός, Νικόλαος Μακαρέζος, Ιωάννης Λαδάς και Μιχάλης Ρουφογάλης, συνελήφθησαν και εκτοπίστηκαν στην Τζια. Σύμφωνα με την κυβέρνηση, υπήρχε «συνωμοτική δραστηριότητα», ενώ η βρετανική εφημερίδα Guardian τόνιζε ότι «η αναζωπύρωση της φοβίας ενός νέου πραξικοπήματος θα αποτρέψει τους εκλογείς να ψηφίσουν το Κέντρο και τα αριστερά κόμματα».
Με το σύνθημα «Καραμανλής ή τανκς» να διαδίδεται όλο και περισσότερο και να ευνοεί τη Ν.Δ., τα άλλα κόμματα, διαισθανόμενα ότι μπορεί να έκρινε το εκλογικό αποτέλεσμα, διαβεβαίωναν τον λαό ότι δεν υπήρχε κίνδυνος νέου πραξικοπήματος. Ο Μ. Θεοδωράκης αναγκάστηκε να εκδώσει ανακοίνωση, για να διευκρινίσει ότι στη φράση «Καραμανλής ή τανκς» δεν εννοούσε «ούτε τον παλαιό αρχηγό της ΕΡΕ, ούτε τον σημερινό αρχηγό της Νέας Δημοκρατίας, αλλά τον πρωθυπουργό της κυβέρνησης της 23ης Ιούλη».
Μπορεί η Ν.Δ. να μην υιοθέτησε επίσημα το σύνθημα, αλλά το σίγουρο είναι ότι την εξυπηρετούσε απόλυτα. Αλλωστε ήταν ο Κων. Καραμανλής που είχε πει τη φράση: «Η πολιτική δεν είναι παρά πόλεμος ψυχολογικός, που δεν τον κερδίζει παρά εκείνος ο οποίος εμπνέει πεποίθησιν και αν θέλης και φόβον»*.
(*) Κωνσταντίνος Καραμανλής, σε επιστολή του προς τον Παναγιώτη Πιπινέλη, 22.8.1965, στο Διαδίκτυο, efsyn.gr/themata/fantasma-tis-istorias/46621_o-shediasmos-tis-fobias.
ΝΕΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
«Θα υπηρετούμε τα αληθινά συμφέροντα του έθνους»
Το πρωί της 28ης Σεπτεμβρίου, ο Ριζοσπάστης κυκλοφόρησε έχοντας σε ένα τετράστηλο άρθρο του τον τίτλο «Εμπρός για μια Νέα Δημοκρατία», που παρέπεμπε στον στόχο που είχε θέσει το 9ο Συνέδριο του (παράνομου) ΚΚΕ το 1973. Οι οπαδοί του κόμματος δεν επρόκειτο να ξαναφωνάξουν το σύνθημα «Ζήτω η Νέα Δημοκρατία», καθώς, λίγες ώρες μετά, ο Κων. Καραμανλής εξήγγειλε την ίδρυση κόμματος με την ονομασία Νέα Δημοκρατία και καθόριζε το πρόγραμμα και τους στόχους του.
Απευθυνόμενος στον ελληνικό λαό, ο Κων. Καραμανλής τόνισε ότι η νέα παράταξη «θα υπηρετεί πάντα και μόνο τα αληθινά συμφέροντα του έθνους, που βρίσκονται πέρα και επάνω από τις παραπλανητικές ετικέτες της Δεξιάς, του Κέντρου και της Αριστεράς». Επίσης, υπογράμμισε ότι «η θέση της Ελλάδας είναι στην Ευρώπη» και ότι «η ελεύθερη οικονομία στην οποία πιστεύει η Νέα Δημοκρατία δεν μπορεί να αποκλείσει τη διεύρυνση του οικονομικού τομέα, τον οποίο ελέγχει το κράτος».
Ιδρύοντας κόμμα για δεύτερη φορά στην πολιτική του καριέρα, ο Κων. Καραμανλής έδειξε ότι ήθελε να αποσυνδεθεί από το πρώτο, καθώς η ΕΡΕ δημιουργούσε αρνητικούς συνειρμούς σε μεγάλη μερίδα του εκλογικού σώματος. Ο ίδιος άλλωστε καλλιεργούσε πλέον το προφίλ του υπερκομματικού ανδρός, του «εθνάρχη», ενώ χαρακτήριζε τη Ν.Δ. «εθνική παράταξη».
Η ιδρυτική πράξη της Ν.Δ. δημοσιεύθηκε την 28η Σεπτεμβρίου, φέροντας την υπογραφή μόνο του Kων. Καραμανλή. Η 4η Οκτωβρίου ήταν η μέρα που κατατέθηκε η σχετική αίτηση στο Πρωτοδικείο και καθιερώθηκε ως τα γενέθλια του νέου κόμματος. Όπως και στην ΕΡΕ, στο έμβλημα της Ν.Δ. κυριαρχούσε η φωτογραφία του Κων. Καραμανλή.
Όπως σημειώνει ο Αντώνης Κλάψης, η Ν.Δ. απορρόφησε σχεδόν το σύνολο της προδικτατορικής ΕΡΕ, ενώ στους συνδυασμούς του εντάχθηκαν και ορισμένα επιφανή κεντρογενή στελέχη που είχαν αποσκιρτήσει από την Ένωση Κέντρου το καλοκαίρι του 1965*.
(*) Αντώνης Κλάψης, 1974 – Μεταπολίτευση, Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2021, σελ. 209-210.
κάν’ το όπως ο… Nτε Γκωλ!
Σύμφωνα με μιαν άποψη, ο τίτλος του νέου κόμματος ήταν μια ιδέα του στενού συνεργάτη του Κων. Καραμανλή, δημοσιογράφου Τάκη Λαμπρία, ο οποίος, επί δικτατορίας, είχε δημοσιεύσει άρθρο με τίτλο «Η λύση Καραμανλή» στην ελληνική εφημερίδα του Λονδίνου Νέα Δημοκρατία. Ωστόσο, δεν αποκλείεται πηγή έμπνευσης να ήταν η ονομασία του γαλλικού, γκωλικού κόμματος Η Ένωση για τη Νέα Δημοκρατία (L’ Union pour la Nouvelle République), που είχε ιδρυθεί το 1958. Αλλωστε, ο Κων. Καραμανλής χαρακτηριζόταν «θαυμαστής» αλλά και «μιμητής» του Γάλλου στρατιωτικού και πολιτικού Σαρλ ντε Γκωλ, ο οποίος χαρακτήριζε παραπλανητική τη διάκριση Δεξιά-Αριστερά, θεωρούσε εαυτόν μοναδικό εκφραστή της εθνικής ενότητας, αποκαλούνταν «εθνάρχης» από τους οπαδούς του και δεν είχε διστάσει να αποσύρει τη Γαλλία από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ. Κατά την προεκλογική περίοδο του ’74, ένα από τα συνθήματα που κυριαρχούσε σε πλακάτ των οπαδών της Ν.Δ. ήταν το «Καραμανλή, Ντε Γκωλ της Ελλάδος».
«Οι περιστάσεις είναι κρίσιμες»
Κατά την προεκλογική περίοδο, ο Κων. Καραμανλής μίλησε μόνο σε πέντε μεγάλες προεκλογικές συγκεντρώσεις (Θεσσαλονίκη, Πάτρα, Λάρισα, Ηράκλειο και Αθήνα), ενώ οι δύο μεγάλοι αντίπαλοί του, ο Γ. Μαύρος και –κυρίως– ο Α. Παπανδρέου, «όργωσαν» τη χώρα. Ωστόσο ο ίδιος, ως πρωθυπουργός, είχε ενισχυμένη προβολή από τα κρατικά ραδιοτηλεοπτικά μέσα.
Στις ομιλίες του, ο Κων. Καραμανλής:
• Μιλούσε σχεδόν πάντα σε πρώτο πρόσωπο, καλλιεργούσε την εικόνα του «φίλου» και του «ειλικρινούς», παρουσίαζε τον εαυτό του ως μοναδικό εγγυητή της δημοκρατίας, της τάξης και της ασφάλειας, επικαλούνταν την «κρισιμότητα» των περιστάσεων και την ύπαρξη «κινδύνων», προβαλλόταν ως ο σωτήρας της Ελλάδας (με αποτέλεσμα να του αποδίδεται από αντιπάλους του ο ειρωνικός χαρακτηρισμός «Μεσσίας») και ως ο μόνος ικανός να οδηγήσει στην επίλυση των μεγάλων προβλημάτων, και άφηνε να εννοηθεί ότι μια εκλογική ήττα της Ν.Δ. θα έφερνε κλονισμό της δημοκρατίας.
• Υπογράμμιζε ότι η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας «απέδωσε στον ελληνικό λαό όλες τις ελευθερίες του, αποδιοργάνωσε τον μηχανισμό της τυραννίας, αποκατέστησε τη δημοκρατική νομιμότητα σε όλους τους τομείς της δημόσιας ζωής και απέτρεψε την απειλούμενη κατάρρευση της οικονομίας», αναφέροντας μάλιστα ότι «το έργο της χαρακτηρίζεται από Έλληνες και ξένους ως σύγχρονο πολιτικό θαύμα».
• Κατήγγελλε τους πολιτικούς του αντιπάλους (τους οποίους απέφευγε να αναφέρει με τα ονόματά τους) ότι «συναγωνίζονται μεταξύ τους σε δημαγωγία», «προβάλλουν ανεδαφικά προγράμματα», «καταφεύγουν σε στείρα παρελθοντολογία» και προσπαθούν «να προσδώσουν οξύτητα στον αγώνα».
• Απαντώντας στο αίτημα των αντιπάλων του για μεγαλύτερη «κάθαρση», έλεγε ότι η κυβέρνησή του αντικατέστησε άνω των 100.000 ατόμων, «από τον τελευταίο κοινοτάρχη μέχρι τον πρόεδρο του Αρείου Πάγου», ενώ, στις κατηγορίες του Α. Παπανδρέου για επιχειρούμενη «αμνήστευση της χούντας», υπενθύμιζε ότι άνοιξε τον δρόμο για τη δικαστική δίωξη των πρωτεργατών της Επταετίας (τους οποίους διαχώρισε από τις Ενοπλες Δυνάμεις της χώρας, με τις οποίες καλούσε όλους τους Έλληνες «να συναδελφωθούν»).
• Επαναλάμβανε ότι βασική του επιδίωξη ήταν η ταχύτερη ένταξη της χώρας στην ΕΟΚ, ότι «η Ελλάδα θα αναχαιτίσει την τουρκική επιθετικότητα» και ότι στο Κυπριακό «ο αγώνας θα συνεχιστεί μέχρι την τελική του δικαίωση».
• Ανέφερε ότι στον οικονομικό και κοινωνικό τομέα, η πολιτική της Ν.Δ. θα ήταν «ρεαλιστική, τολμηρά και οπωσδήποτε φιλολαϊκή» και έκανε λόγο για «περιορισμό της ασυδοσίας του πλούτου». Επίσης, έθετε ως προτεραιότητα την παιδεία, δεσμευόταν για προοδευτική αύξηση του εισοδήματος των εργαζομένων και μείωση φορολογικών συντελεστών για τα χαμηλά εισοδήματα. Στους αγρότες, υποσχόταν αυξήσεις των συντάξεών τους και τόνιζε ότι «οι προλετάριοι της γης θα γίνουν επιχειρηματίες».
• Όσον αφορούσε στο Πολιτειακό, απέφευγε να πάρει θέση, για να κατηγορηθεί ότι έτσι «ψηφοθηρεί και στους βασιλικούς και στους αντιβασιλικούς». Στις 13 Νοεμβρίου, καθόρισε ως ημερομηνία διεξαγωγής του δημοψηφίσματος την 8η Δεκεμβρίου.
«ε… ε… Έρχεται»
Στη συγκέντρωση της Ν.Δ. στην πλατεία Συντάγματος, ο Κων. Καραμανλής υπογράμμισε ότι η μετάβαση στη δημοκρατία έγινε χωρίς αιματοχυσία και με προσωπικούς του κινδύνους, ενώ έθεσε το δίλημμα των εκλογών, λέγοντας: «Ή θα προχωρήσουμε προς την οριστική θεμελίωση της δημοκρατίας και την κατάκτηση της ευημερίας ή θα εμπλακούμε σε νέες και επικίνδυνες περιπέτειες». Κλείνοντας την ομιλία του, είπε: «Με φέρατε εδώ στις 24 Ιουλίου για να σώσω τον τόπο που κινδύνευε. Αλλά αν δεν πρόκειται να μου δώσετε την μεγάλη πλειοψηφία που μου χρειάζεται για να ολοκληρώσω την αποστολή μου, τότε γιατί με φέρατε;».
Πριν από την ομιλία, οι συγκεντρωμένοι φώναζαν ρυθμικά «Ε… Ε… Έρχεται» και το τραγούδι που κυριάρχησε ήταν το «Ερχεται!» («Ε… Ε… Έρχεται, Ε… Ε… Έρχεται! Το καμάρι της Ελλάδος και του έθνους η ελπίς, να μας κυβερνήσει πάλι, Κώστας ο Καραμανλής!»): To τραγούδι των Άρη Γκρούεζα – Δημήτρη Ιλισσιώτη είχε κυκλοφορήσει σε δίσκο 45 στροφών το 1966, όταν ο Κων. Καραμανλής παρέμενε αυτοεξόριστος στο Παρίσι, και έγινε αμέσως ιδιαίτερα δημοφιλές στις τάξεις των οπαδών της ΕΡΕ.
Επίσης, από τις μεγαφωνικές εγκαταστάσεις μεταδίδονταν τραγούδια του κεντρώου Σταύρου Ξαρχάκου («Φτωχολογιά»), του «δεξιού» Μάνου Χατζιδάκι («Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι», «Ξημερώνει») και κυρίως του αριστερού Μ. Θεοδωράκη, τα οποία είχαν ταυτιστεί με την αντιδικτατορική αντίσταση («Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις», «Οι πρώτοι νεκροί», «Της δικαιοσύνης ήλιε νοητέ», «Μην ξεχνάς τον Ωρωπό», τραγούδια από τον δίσκο Η Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν). Ακούστηκε επίσης το παλιό ριζίτικο «Πότε θα κάνει ξαστεριά», που είχε συνδεθεί ιδιαίτερα με τα «Ιουλιανά» του ’65 και τα γεγονότα του Πολυτεχνείου το ’73.
Όταν ο Κων. Καραμανλής εμφανίστηκε στο μπαλκόνι (το οποίο ήταν στολισμένο με μια ελληνική σημαία), ρίχτηκαν πολλά πυροτεχνήματα, βαρελότα, άνθη, γαλάζια μπαλόνια και χιλιάδες χαρτάκια, ανάφτηκαν αναστάσιμα κεριά και αφέθηκαν πολλά περιστέρια από διάφορα σημεία.
Η ομιλία του Κων. Καραμανλή διακοπτόταν συνεχώς από το πλήθος που φώναζε συνθήματα, όπως: «100% στον μεγάλο αρχηγό», «Κώστα, προχώρα, σώσε τη χώρα», «Ένας είναι ο αρχηγός», «Κώστας, παιδεία, ελευθερία», «Ελλάς, Ελλάς, Καραμανλής», «Κώστα, θυμήσου, οι νέοι είναι μαζί σου», «Ζήτω η Νέα Δημοκρατία», «Ήρθες, νί-κη-σες», «Όχι άλλη εκτροπή», «Λαός, παιδεία, δημοκρατία», «Απόψε πεθαίνει η Αριστερά». Δεν έλειψαν τα συνθήματα που αφορούσαν τον Α. Παπανδρέου, όπως: «Θέλουμε Έλληνα αρχηγό και όχι Αμερικανό» και «Φόλα στον σκύλο του ΠΑΣΟΚ».
Οι οπαδοί κρατούσαν πανό και πλακάτ στα οποία αναγράφονταν: «Εθνάρχα σε ευγνωμονούμε», «Μεγάλε Αλέξανδρε της Νεωτέρας Ελλάδος», «Αρχηγέ, Θεός και λαός μαζί σου», «Σε περιμέναμε, όπως τα χελιδόνια τη μάνα τους», «Η χούντα στο σκαμνί, Ελλάδα ισχυρή», «Η Νέα Δημοκρατία αγνοεί τους διχασμούς», «Καραμανλής, μόνο εσύ μπορείς».
«Όλοι μαζί για την πιο σύγχρονη Δημοκρατία στην Ευρώπη»
Η αποκατάσταση της δημοκρατίας την 24η Ιουλίου ταυτίστηκε με τις εικόνες του Κων. Καραμανλή που κατέγραψαν οι τηλεοπτικές κάμερες και οι μηχανές των φωτορεπόρτερ, με τον ίδιο (που ανέκαθεν φημιζόταν για την κομψότητά του) να φοράει ένα μπλέιζερ, που θα αποτυπωνόταν και αυτό στη μνήμη των οπαδών του.
Ο Κων. Καραμανλής θα φορούσε το «θρυλικό» του –όπως το χαρακτήρισε η Όλγα Τρέμη– μπλέιζερ στις περισσότερες προεκλογικές του ομιλίες, όπως επίσης και στις δύο φωτογραφίες που χρησιμοποιήθηκαν σε αφίσες, στις οποίες αναγραφόταν, με ισομεγέθη γράμματα, «Νέα Δημοκρατία. Καραμανλής». Μάλιστα, η φωτογραφία που είχε τραβηχτεί στο εξοχικό του αδελφού του Κων. Καραμανλή και τον έδειχνε να ακουμπά το αριστερό του χέρι στα κάγκελα ενός μπαλκονιού, χρησιμοποιήθηκε και στη μεγάλη αφίσα της Ν.Δ., μαζί με το βασικό σύνθημα «Όλοι μαζί για την πιο σύγχρονη Δημοκρατία στην Ευρώπη». Όπως και όλη η προεκλογική εκστρατεία του κόμματος, η διαφημιστική του καμπάνια επικεντρώθηκε αποκλειστικά στο πρόσωπο του ηγέτη του. Σύμφωνα με τα Νέα, «η Ν.Δ. διέθεσε άφθονα χρήματα στον προεκλογικό αγώνα και μάλιστα την τελευταία εβδομάδα», καταλαμβάνοντας, μεταξύ άλλων, «το 80% των διαθέσιμων ανοιχτών χώρων στην Αθήνα για (μεγάλες) αφίσες*.
Λίγες ημέρες πριν από τις εκλογές, στις εφημερίδες εμφανίσθηκε μια ολοσέλιδη διαφημιστική καταχώριση που απεικόνιζε έναν τσολιά ο οποίος παρέδιδε ένα ξίφος (πάνω στο οποίο αναγραφόταν «Καραμανλής») σε μια γυναίκα που παρέπεμπε σε αρχαία Ελληνίδα θεά. Το σκίτσο συνοδευόταν από την προτροπή: «Έλληνες και Ελληνίδες δώστε το ξίφος στην Ελλάδα να προστατεύσει την Τιμή της και την ελευθερία σας. Ψηφίστε Νέα Δημοκρατία – Καραμανλή». Ωστόσο με επιστολή του, ο γενικός διευθυντής του κόμματος, Τιμολέων Λούης, γνωστοποίησε στις εφημερίδες ότι η εν λόγω διαφήμιση δεν προερχόταν από εντολή του κόμματος και δεν τύγχανε της έγκρισής του ενώ, την επόμενη ημέρα, πραγματοποιήθηκε επίσημη καταχώριση της Ν.Δ. που έδειχνε την επίμαχη διαφήμιση και τόνιζε ότι το κόμμα ουδεμία σχέση έχει μαζί της. Σύμφωνα με τον Κώστα Μαρτζούκο, η διαφήμιση είχε γίνει με πρωτοβουλία και οικονομική επιβάρυνση του ιδιοκτήτη της διαφημιστικής εταιρείας ΓΚΡΕΚΑ και δημάρχου Πειραιά επί δικτατορίας Αριστείδη Σκυλίτση, ο οποίος επιδίωξε να ανοίξει δίαυλο επικοινωνίας με τη Ν.Δ.**.
Τον συντονισμό του προεκλογικού αγώνα της Ν.Δ. ανέλαβε ο Γεώργιος Ράλλης, ενώ την ευθύνη του τομέα ενημέρωσης και προβολής είχε ο Τ. Λαμπρίας, με τη συνδρομή του μέλους της Επιτροπής Εκλογικού Αγώνα και ιδρυτή της διαφημιστικής εταιρείας ΓΝΩΜΗ Κωνσταντίνου Χοχλακίδη. Σύμφωνα με τον διαφημιστή Σταύρο Λεούση, ο Κ. Χοχλακίδης έπαιξε «συμβουλευτικό (και σε αρκετές περιπτώσεις ουσιαστικό) ρόλο» στην προεκλογική εκστρατεία της Ν.Δ., σε μια περίοδο που «η διαφήμιση μπήκε στον χώρο της πολιτικής σε περιορισμένη έκταση, περισσότερο σαν καλλιτεχνική επιμέλεια εντύπων και αφισών και χωρίς καμιά ανάμειξη στη στρατηγική που ακολουθούσαν οι πολιτικοί σχηματισμοί»***.
(*) «Ένα δισ. στοίχισε ο προεκλογικός αγώνας», Τα Νέα, 20 Νοεμβρίου 1974, σελ. 4.
(**) Από συνέντευξη του συγγραφέα με τον Κώστα Μαρτζούκο.
(***) Συνέντευξη του Σταύρου Λεούση στον Γιώργο Τράγκα, σε ρεπορτάζ με τον τίτλο «Το “μπαλκόνι” δίνει τη θέση του στην οργανωμένη προβολή», Η Βραδυνή, 25 Σεπτεμβρίου 1981, σελ. 9.
ΕΝΩΣΗ ΚΕΝΤΡΟΥ – ΝΕΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ
Η ανασύνταξη της Ένωσης Κέντρου και η σύμπραξη με τις Νέες Πολιτικές Δυνάμεις
Μετά τη διάσπασή της με την «αποστασία» του 1965, την επιβολή της δικτατορίας και τον θάνατο του αρχηγού της Γεωργίου Παπανδρέου, η Ένωση Κέντρου είχε ουσιαστικά διαλυθεί. Ένα από τα εξέχοντα στελέχη της ήταν ο Γ. Μαύρος, ο οποίος, τον Ιούλιο του 1974, ανέλαβε αντιπρόεδρος και υπουργός Εξωτερικών στην κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας.
Η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ και η δήλωση του Α. Παπανδρέου ότι «η συντριπτική πλειοψηφία των οπαδών και μέγα τμήμα των στελεχών της Ένωσης Κέντρου ανήκουν στον ιδεολογικό πυρήνα» του Κινήματος, δρομολόγησε την ανασύνταξη της Ένωσης Κέντρου, που αποφασίστηκε στις 20 Σεπτεμβρίου, μαζί με την ανάδειξη του 65χρονου Γ. Μαύρου ως προέδρου του κόμματος. Όπως σημειώνει ο Δημήτρης Ξυριτάκης, «οι περί τον Γ. Μαύρο, “διαβάζοντας” τις ανάγκες της πολιτικής αγοράς, αποφάσισαν να στραφούν και σε νέες προοδευτικές δυνάμεις και να βελτιώσουν έστω και απατηλά τη συντηρητική πολιτική τους εικόνα»*. Έτσι, στις 7 Οκτωβρίου, συγκροτήθηκε ο ενιαίος κομματικός οργανισμός με την επωνυμία Ένωση Κέντρου – Νέες Δυνάμεις (Ε.Κ.-Ν.Δ.), υπό την ηγεσία του Γ. Μαύρου. Η κίνηση των Νέων Πολιτικών Δυνάμεων είχε ιδρυθεί προ ολίγων ημερών από προσωπικότητες της αντίστασης κατά της χούντας. Στο έμβλημα της Ε.Κ.-Ν.Δ., κυρίαρχη θέση είχε ο φρυγικός σκούφος, με το κεφαλαίο γράμμα «Δ» στο κέντρο του, πλαισιωμένος από ένα στάχυ και ένα κλαδί δάφνης (τα οποία υπήρχαν και στο σήμα της Ένωσης Κέντρου).
(*) Δημήτρης Ξυριτάκης, «Το ναυάγιο του Δημοκρατικού Σοσιαλισμού στην Ελλάδα», toxamenotmhma.blogspot.com.
Η «επιδίωξη αλλαγής»
Στις 19 Οκτωβρίου, η Ε.Κ.-Ν.Δ. έδωσε στη δημοσιότητα την προγραμματική της διακήρυξη, όπου τονιζόταν η «επιδίωξη ριζικής πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής αλλαγής». Μεταξύ άλλων, το κόμμα υποσχόταν: στέγη και πρόνοια για όλα τα τμήματα του πληθυσμού, συμμετοχή των εργαζομένων στη διοίκηση των μεγάλων επιχειρήσεων, συνεταιριστικές ιδιοκτησίες στον αγροτικό τομέα, αύξηση των συντάξεων των αγροτών, του ΙΚΑ και του ΤΕΒΕ, αύξηση των δαπανών για την παιδεία. Επίσης, ζητούσε την κάθαρση του δημόσιου βίου και την παραδειγματική τιμωρία των ενόχων της Επταετίας (τους οποίους διαχώριζε από τις Ενοπλες Δυνάμεις, που τις χαρακτήριζε «θώρακα του Έθνους»), υπογράμμιζε ότι η Ελλάδα δεν πρόκειται να επιστρέψει στο στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, διατράνωνε την πίστη του στην ιδέα της Ενωμένης Ευρώπης και τασσόταν υπέρ της πλήρους προστασίας της εθνικής ανεξαρτησίας και της εδαφικής ακεραιότητας της Κύπρου, με πρόεδρο τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο.
Γ. Μαύρος: ο ανυποχώρητος και υπεύθυνος πολιτικός άνδρας
O Γ. Μαύρος επιχείρησε να εμφανίσει την Ε.Κ.-Ν.Δ. ως συνέχεια του Κόμματος Φιλελευθέρων και της προδικτατορικής Ενώσεως Κέντρου (που στις εκλογές της 16ης Φεβρουαρίου 1964 είχε συγκεντρώσει ποσοστό 52,72%) και ο ίδιος προβαλλόταν ως συνεχιστής του έργου του Ελευθερίου Βενιζέλου και του Γ. Παπανδρέου, τονίζοντας ότι ακολουθεί «με θρησκευτική ευλάβεια τις υποθήκες» του πρώτου και ότι «υπήρξε στενός συνεργάτης επί 25 χρόνια» του δεύτερου. Επίσης, ο Γ. Μαύρος προβαλλόταν ως ο «ανυποχώρητος και υπεύθυνος πολιτικός άνδρας» και «ο μόνος αρχηγός κόμματος που εξορίσθηκε και διώχθηκε λυσσωδώς από τη χούντα».
Στις ομιλίες του, μεταξύ άλλων, ο Γ. Μαύρος:
• Ανέφερε ότι η Ε.Κ.-Ν.Δ. «αποτελεί τη μεγάλη προοδευτική παράταξη του τόπου που καταλαμβάνει όλο τον χώρο μεταξύ της Δεξιάς και της μαρξιστικής Αριστεράς, συνδυάζοντας την παράδοση και την ανανέωση».
• Επετίθετο κατά του «μονοκομματικού κράτους της Δεξιάς, που εξέθρεψε τις δικτατορίες του Ιωάννη Μεταξά και της 21ης Απριλίου και συνδέθηκε με τις εκλογές βίας και νοθείας του 1961».
• Χαρακτήριζε τον Α. Παπανδρέου «δημαγωγό» και «διασπαστή της Ενώσεως Κέντρου».
• Διεκήρυσσε ότι η Ε.Κ.-Ν.Δ. τασσόταν υπέρ της αβασίλευτης κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, ρίχνοντας βολές κατά της ηγεσίας της Ν.Δ. που δεν ξεκαθάριζε τη θέση της.
«Μαύρε, τράβα μπρος, σε θέλει ο λαός»
Στην κεντρική συγκέντρωση της Ε.Κ.-Ν.Δ., στην πλατεία Ομονοίας, ο Γ. Μαύρος επανέλαβε ότι ως υπουργός Εξωτερικών κατέβαλε υπεράνθρωπες προσπάθειες για να μεταβάλει την εχθρική στάση της διεθνούς κοινής γνώμης και πολλών κρατών και να τη μετατρέψει υπέρ των ελληνικών και κυπριακών θέσεων. Πριν από την ομιλία, τα μεγάφωνα μετέδιδαν το τραγούδι «Άμα λευτερωθεί η Κρήτη» και τραγούδια του Μ. Θεοδωράκη, του Μ. Χατζιδάκι και άλλων Ελλήνων συνθετών. Ο Γ. Μαύρος εμφανίστηκε στον εξώστη του εκλογικού κέντρου του κόμματος ενώ ακουγόταν το τραγούδι «Οι πρώτοι νεκροί (Πάλης ξεκίνημα, νέοι αγώνες)», ρίχνονταν φωτοβολίδες στον ουρανό και χιλιάδες προκηρύξεις έπεφταν από τις ταράτσες των διπλανών κτιρίων.
Κατά τη διάρκεια της ομιλίας του Γ. Μαύρου, ακούγονταν από το πλήθος τα συνθήματα: «Μαύρε, τράβα μπρος, σε θέλει ο λαός», «Εμπρός για την Ευρώπη των λαών», «Ένας είναι ο αρχηγός, ο κυρίαρχος λαός». Επίσης, ακούστηκαν και τα εξής συνθήματα, που ήταν πολύ δημοφιλή και στις τάξεις των οπαδών του ΠΑΣΟΚ και της Ενωμένης Αριστεράς: «Δώστε τη χούντα στο λαό», «ΝΑΤΟ, ΣΙΑ, προδοσία», «Έξω οι Αμερικανοί», «Έξω οι βάσεις», «Όχι στο νέο φασισμό», «Φόλα στον σκύλο της ΕΣΑ», «Ψωμί, παιδεία, ελευθερία», «Λαέ, θυμήσου τον Νοέμβρη», «Όχι στο κράτος της Δεξιάς», «Ο λαός απαιτεί οι προδότες στο Γουδί», «Το Πολυτεχνείο ζει». Πολυάριθμα πανό και πλακάτ είχαν υψωθεί με συνθήματα όπως: «40 χρόνια Δεξιά, φτάνει πια», «Μαύρος στην εξουσία για εθνική ανεξαρτησία», «Πολιτική, κοινωνική, οικονομική δημοκρατία», «Ε.Κ.-Ν.Δ. = κάθαρση», «Μαύρος = υπεύθυνη ηγεσία», «Ε.Κ.-Ν.Δ. για μια νέα Ελλάδα», «Οχι στους διασπαστές», «Όχι ξανά στο ΝΑΤΟ», «Κύπρος ανεξάρτητη».
Μετά τη συγκέντρωση, πολλοί από τους συγκεντρωθέντες κατευθύνθηκαν στα γραφεία του ΠΑΣΟΚ και φώναξαν ρυθμικά: «Μαύρος – Ανδρέας ενωμένοι».
«Εμείς είμαστε η Δημοκρατία»
Η Ε.Κ.-Ν.Δ. κατέβηκε στις εκλογές με το κεντρικό σύνθημα «Όλοι μιλούν για Δημοκρατία. Εμείς είμαστε η Δημοκρατία» το οποίο, σε αφίσες και διαφημιστικές καταχωρίσεις στον Τύπο, πλαισιώθηκε από φράσεις όπως «Τα άκρα δεν οδηγούν πουθενά, η λογική οδηγεί στο κέντρο» και «Έφθασε η ώρα της Δημοκρατίας. Ψηφίστε κέντρο».
Για τη διαφημιστική της καμπάνια, η Ε.Κ.-Ν.Δ. συνεργάστηκε με την εταιρεία ΔΕΛΤΑ-ΔΕΛΤΑ του Νίκου Δήμου.
Μετά τις εκλογές, σε ομιλία του στη Βουλή, ο Γ. Μαύρος κατήγγειλε ότι στην προεκλογική περίοδο «έγινε χρήση των μεθόδων της νεοϋορκέζικης λεωφόρου Μάντισον», όπου είναι εγκατεστημένα τα μεγάλα διαφημιστικά γραφεία, λέγοντας ότι «διαφημίζονται και προβάλλονται κόμματα και ιδέες με τις μεθόδους που διαφημίζονται τα απορρυπαντικά, τα καλλυντικά και άλλα βιομηχανικά προϊόντα». Ωστόσο, δεν διευκρίνισε σε ποιο κόμμα αναφερόταν. Πολλά χρόνια μετά, ο δημοσιογράφος Τίτος Αθανασιάδης θα συνέδεε την καταγγελία του Γ. Μαύρου με την (προσωπική του) άποψη ότι «το ΠΑΣΟΚ άρχισε να χρησιμοποιεί αμερικανικές εταιρείες από το 1974»*.
(*) Τίτος Αθανασιάδης, «Χίκμαν – Ανδρέας και Σία», Η Βραδυνή, 6 Μαΐου 1985, σελ. 7.
ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ
«Θα αγωνιστούμε για την εθνική μας αναγέννηση»
Έπειτα από πολλά χρόνια αυτοεξορίας, λόγω της δικτατορίας, ο γιος του Γ. Παπανδρέου και ηγετική μορφή της κεντροαριστερής πτέρυγας της Ενώσεως Κέντρου, Α. Παπανδρέου, επέστρεψε στην Ελλάδα στις 16 Αυγούστου, γνωρίζοντας θερμή υποδοχή από τους οπαδούς του.
Αν και προσεγγίσθηκε από πρώην βουλευτές και στελέχη της Ενώσεως Κέντρου, με σκοπό να αναλάβει ηγετικό ρόλο στην προσπάθεια ανασυγκρότησης του κόμματος, ο Α. Παπανδρέου είχε ήδη αποφασίσει τη διάλυση της αντιστασιακής οργάνωσης που είχε ιδρύσει κατά τη διάρκεια της δικτατορίας (Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα – ΠΑΚ), με σκοπό την ίδρυση ενός νέου πολιτικού φορέα, που δεν θα συνδεόταν με τους κομματικούς σχηματισμούς του παρελθόντος.
Ο Α. Παπανδρέου επέλεξε την 3η Σεπτεμβρίου του 1974 –ημερομηνία που παρέπεμπε στην Επανάσταση του 1843– για να παρουσιάσει την ιδρυτική διακήρυξη του ΠΑΣΟΚ. Σε μεγάλο βαθμό, η διακήρυξη απηχούσε θέσεις του ΠΑΚ, «μερικές από τις οποίες ξεπερνούν και τα πιο τολμηρά αιτήματα της άκρας Αριστεράς», όπως επισήμανε η Βραδυνή, ενώ η επίσης «φιλοκαραμανλική» Απογευματινή διαπίστωνε ότι ο Α. Παπανδρέου «απλώνεται μέχρι τον χώρο της Αριστεράς, με συνθήματα πάνω σε κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα που αποτελούν θεμελιώδεις αρχές και στόχους της».
Όπως ανέφερε ο Α. Παπανδρέου, το Κίνημα ανήκε «στον αγρότη, τον εργάτη, τον βιοτέχνη, τον μισθωτό, τον υπάλληλο και τη νεολαία», στόχο του είχε «να αποτελέσει τον φορέα όλων των γνήσια προοδευτικών και δημοκρατικών δυνάμεων της χώρας» και θα αγωνιζόταν «για την εθνική μας αναγέννηση, για μια σοσιαλιστική και δημοκρατική Ελλάδα».
Μεταξύ άλλων, η διακήρυξη απέδιδε ευθύνες για τη στρατιωτική δικτατορία και την τραγωδία της Κύπρου στην «εξάρτηση της Πατρίδας μας από το ιμπεριαλιστικό κατεστημένο των ΗΠΑ και του ΝΑΤΟ» και απαιτούσε την πλήρη αποχώρηση της Ελλάδας από τη Βορειοατλαντική Συμμαχία, την ακύρωση όλων των διμερών συμφωνιών με τις ΗΠΑ, την «απαλλαγή της οικονομίας μας από τον έλεγχο του ξένου μονοπωλιακού και ντόπιου μεταπρατικού κεφαλαίου», την εξυγίανση όλου του κρατικού μηχανισμού και την παραδειγματική τιμωρία των υπευθύνων της Επταετίας, της σφαγής του Πολυτεχνείου και της προδοσίας της Κύπρου. Επίσης, προσδιόριζε ως στόχους του Κινήματος «το τετράπτυχο: εθνική ανεξαρτησία, λαϊκή κυριαρχία, κοινωνική απελευθέρωση, δημοκρατική διαδικασία». Ειδικότερα για την «κοινωνική απελευθέρωση», που μακροπρόθεσμα ταυτιζόταν με τον «σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας», η διακήρυξη έθετε ως βασική προϋπόθεση ένα πρόγραμμα ευρύτατων κοινωνικοποιήσεων.
Στις 15 Σεπτεμβρίου, ο Α. Παπανδρέου προχώρησε στην οργανωτική ανάπτυξη του Κινήματος, καλώντας τις λαϊκές δυνάμεις που δέχονταν τις αρχές του να προχωρήσουν στην ανάδειξη προσωρινών επιτροπών πρωτοβουλίας: η ιδέα της «αυτοοργάνωσης» σύντομα θα άρχιζε να αποδίδει καρπούς.
Με σκοπό την εκλογική ενίσχυση του Κινήματος, στις 10 Οκτωβρίου, ανακοινώθηκε ότι οι δυνάμεις που προέρχονται από δύο από τις πιο σημαντικές αντιστασιακές οργανώσεις, το ΠΑΚ και τη Δημοκρατική Άμυνα, αποφάσισαν να αποτελέσουν τις συνιδρυτικές κινήσεις του ΠΑΣΟΚ.
Στις 14 Οκτωβρίου, ο Α. Παπανδρέου κατέθεσε στον Άρειο Πάγο την κατά νόμο δήλωση περί συστάσεως του ΠΑΣΟΚ: στο έμβλημά του κυριαρχούσε ένας ανατέλλων ήλιος που, ακούσια ή εκούσια, παρέπεμπε σε εκείνον που απεικονιζόταν σε αφίσες του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και της ΕΠΟΝ όπως επίσης και στο έμβλημα του ΠΑΜΕ (που συγκροτήθηκε από την ΕΔΑ και το Εθνικόν Αγροτικόν Κόμμα στις εκλογές του 1961).
«Το κίνημα του μη προνομιούχου Έλληνα»
Ο Α. Παπανδρέου μίλησε σε περίπου 40 πόλεις και απεύθυνε χαιρετισμούς σε περίπου 50 κωμοπόλεις και χωριά.
Στις συγκεντρώσεις του ΠΑΣΟΚ, ο ηγέτης του:
• Απευθυνόταν σε ένα κοινό που αποτελούνταν σε μεγάλο βαθμό από νεαρές ηλικίες, εξέφραζε «τη βαθιά ανθρώπινη συγκίνησή του» για την υποδοχή που του επιφύλασσαν οι οπαδοί του, δεν αντιδρούσε όταν οι συγκεντρωμένοι ξεσπούσαν σε αποδοκιμασίες εναντίον των αντιπάλων του και, πηγαίνοντας κόντρα στον ενδυματολογικό κώδικα των άλλων πολιτικών ηγετών, εμφανιζόταν φορώντας ζιβάγκο, πέτσινο σακάκι και πουκάμισο χωρίς γραβάτα.
• Αναφερόταν στο «μέγα πλήθος και το μέγα πάθος» των συγκεντρώσεων που τις χαρακτήριζε «λαϊκό ξέσπασμα» και «πανηγύρι της δημοκρατίας», τόνιζε ότι «το ΠΑΣΟΚ είναι το κίνημα του μη προνομιούχου Έλληνα» και αναρωτιόταν αν την Ελλάδα την κυβερνά «το ντόπιο και ξένο κατεστημένο ή ο λαός».
• Κατηγορούσε τη Ν.Δ. και την Ε.Κ.-Ν.Δ. ως εκφραστές «του κατεστημένου και της υποτέλειας της χώρας μας στην Αμερική ή στην αμερικανοκρατούμενη Ευρώπη». Για τη Ν.Δ. έλεγε επίσης ότι «είναι τόσο νέα όσο οι αμαρτίες της Δεξιάς και της ΕΡΕ» και για την «αυτοαποκαλούμενη», όπως τη χαρακτήριζε, Ε.Κ.-Ν.Δ. ότι «είναι παρακλάδι της Δεξιάς» και ότι «καπηλεύεται το όνομα του (πατέρα του) Γ. Παπανδρέου και τον τίτλο της Ένωσης Κέντρου».
• Ισχυριζόταν ότι μόνο το ΠΑΣΟΚ «υποστηρίζει πραγματοποιήσιμο πρόγραμμα αλλαγής».
• Ξεκαθάριζε ότι δεν είναι κατά της συνδέσεως της χώρας με την ΕΟΚ, αλλά έκρινε ότι είναι απαραίτητο να αναθεωρηθούν οι όροι της σύμβασης.
• Καταφερόταν εναντίον της βασιλείας και ισχυριζόταν ότι «κάθε ψήφος για τον Κωνσταντίνο Καραμανλή μπορεί να είναι ψήφος για τον (βασιλιά) Κωνσταντίνο».
• Τασσόταν υπέρ της ανεξαρτησίας της Κύπρου με πρόεδρο τον Μακάριο.
• Θέτοντας το διακύβευμα των εκλογών, τόνιζε: «Στις 17 Νοεμβρίου κρίνεται αν η χώρα μας θα λυτρωθεί από τα δεσμά που χάλκευσε ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός στα πλαίσια του ΝΑΤΟ, με τη συμπαράσταση της ντόπιας και ξένης ολιγαρχίας ή αν η χώρα μας παραμείνει δορυφόρος, υποτελής».
«Η Ελλάδα στους Έλληνες»
Στη συγκέντρωση στην πλατεία Συντάγματος, ο Α. Παπανδρέου συνέχισε την «επιθετική» τακτική του και, επικαλούμενος το φερόμενο ως «μνημόνιο» του Αρχιεπισκόπου Αμερικής Ιακώβου, κατηγόρησε τους Κων. Καραμανλή και Γ. Μαύρο ότι συνεργάζονται με τον υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ, Χένρι Κίσινγκερ, «για τον διαμελισμό της Κύπρου», λέγοντας μάλιστα ότι οι δύο πολιτικοί του αντίπαλοι παρακάλεσαν τις ΗΠΑ να μην ανακοινωθεί η «προδοτική» συμφωνία πριν από τις εκλογές, για να μην ωφεληθεί το ΠΑΣΟΚ.
Ο ηγέτης του Κινήματος βγήκε σε μπαλκόνι κάτω από το οποίο είχε τοποθετηθεί μια μεγάλη επιγραφή «ΠΑΣΟΚ», φτιαγμένη με άσπρα και ροζ λουλούδια. Ο κόσμος τον υποδέχθηκε ρίχνοντας φωτοβολίδες και βεγγαλικά στον αέρα, ενώ εκατοντάδες πράσινα μπαλόνια αφέθηκαν στον ουρανό, εξαπολύθηκαν περιστέρια και ανάφτηκαν λευκά κεριά, που συμβόλιζαν την «αναστάσιμη ημέρα». Εντύπωση προκάλεσε μια ξύλινη αγχόνη που ύψωσαν οπαδοί του Κινήματος, από το σκοινί της οποίας κρεμόταν ένα ομοίωμα του δικτάτορα Γ. Παπαδόπουλου με την επιγραφή: «Ο λαός απαιτεί».
Κυριαρχούσε ένα τεράστιο πανό που έγραφε «Η Ελλάδα στους Έλληνες»: Το συγκεκριμένο σύνθημα το είχε λανσάρει ο Α. Παπανδρέου το 1965, κατά την περίοδο του Δεύτερου Ανένδοτου Αγώνα, διευκρινίζοντας ότι αφορούσε στον «τερματισμό των επεμβάσεων των ξένων στην εσωτερική ζωή της χώρας». Ωστόσο, σύμφωνα με τον Ριζοσπάστη, το σύνθημα ήταν του ΚΚΕ και «για πρώτη φορά ρίχτηκε όταν διεξαγόταν η Μάχη της Αθήνας ενάντια στην ένοπλη επέμβαση των Εγγλέζων τον Δεκέμβρη του ’44», με την εφημερίδα να συμπληρώνει: «Είναι πασίγνωστη η “κλοπή” όλων των συνθημάτων και των αιτημάτων της Αριστεράς από το ΠΑΣΟΚ».
Στα άλλα πανό και πλακάτ ήταν γραμμένα συνθήματα όπως: «Ανδρέα σώσε την Ελλάδα», «Τα άνθη στον αγρό μυρίζουν σοσιαλισμό», «Όχι στα μονοπώλια – στον ιμπεριαλισμό – στην εξάρτηση», «Εμπρός να κτίσουμε το σοσιαλισμό», «Όχι στη μοιρολατρία – τέρμα στο ραγιαδισμό», «ΥΕΝΕΔ δε μας τα λες ωραία, γι’ αυτό ακούμε τον Ανδρέα», «Εργάτες, αγρότες, φοιτητές, εμπρός για μια σοσιαλιστική Ελλάδα», «CIA, κάτω τα χέρια από τον Ανδρέα», «Η χούντα έφυγε, το παρακράτος ζει», «Το στέμμα στο μουσείο», «Εμπρός να σηκώσεις τον ήλιο πάνω από την Ελλάδα».
Τα συνθήματα που φώναζε το πλήθος και σε πολλά από τα οποία απαντούσε ο Α. Παπανδρέου, ήταν: «Η Ελλάς στους Έλληνες», «Στις 18 σοσιαλισμό», «Είσαι ο πρωθυπουργός», «Ανδρέα, προχώρα, σε θέλει όλη η χώρα», «Εμπρός για μια Ελλάδα σοσιαλιστική», «Ο Ανδρέας στη Βουλή, οι φασίστες στο Γουδί», «Ο στρατός με τον λαό», «Λαϊκή κυριαρχία», «Κάτω το κεφάλαιο», «Ο λαός δεν ξεχνά, οργανώνεται, νικά», «Η νίκη είναι του λαού», «Ψήφο στα 18», «Λαέ, πολέμα, σου πίνουνε το αίμα», «Απόψε πεθαίνει η Δεξιά».
Τα μεγάφωνα μετέδιδαν συνθέσεις των Μ. Θεοδωράκη και Στ. Ξαρχάκου, και τραγούδια του Ισπανικού Εμφυλίου. Αγαπημένα τραγούδια των οπαδών του ΠΑΣΟΚ ήταν το «Πότε θα κάνει ξαστεριά» και το «Καλημέρα ήλιε», του Μάνου Λοΐζου, που ο κόσμος τραγουδούσε μετατρέποντας τους στίχους («Με τον Ανδρέα και με το ΠΑΣΟΚ, καλημέρα ήλιε, καλημέρα»). Το ΠΑΣΟΚ κυκλοφόρησε αφίσες με διάφορες φωτογραφίες του Α. Παπανδρέου, με πιο χαρακτηριστική εκείνη που ο ηγέτης του χαιρετούσε με τα δυο του χέρια υψωμένα.
ΕΝΩΜΕΝΗ ΑΡΙΣΤΕΡΑ
Η ίδρυση της Ενωμένης Αριστεράς
Η προκήρυξη των εκλογών βρήκε τον πολιτικό χώρο που πριν από τη δικτατορία είχε εκπροσωπηθεί κομματικά με την Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ), να εκφράζεται πλέον από τρία κυρίως κόμματα: το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ), το ΚΚΕ εσωτερικού και την ΕΔΑ.
Με το ΠΑΣΟΚ να απευθύνεται και σε ψηφοφόρους από τον ευρύτερο χώρο της Αριστεράς, αλλά και με μεγάλη μερίδα του Κομμουνιστικού Κόμματος να μην κατανοεί τους λόγους για τους οποίους είχε διασπαστεί το 1968*, στις 8 Οκτωβρίου, ανακοινώθηκε η ίδρυση της ενιαίας παράταξης Ενωμένη Αριστερά, που θα λειτουργούσε υπό 10μελή διοικούσα επιτροπή. Για τη δημιουργία της, σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε ο Μ. Θεοδωράκης, ενώ το ΚΚΕ εσωτερικού συμμετείχε μέσω της ΕΔΑ («διατηρώντας στο ακέραιο την οργανωτική και πολιτική του αυτονομία»), καθώς το ΚΚΕ αρνούνταν να το αναγνωρίσει.
(*) Αναφορά από τον Λεωνίδα Κύρκο στο: Ανταίος Χρυσοστομίδης, Λεωνίδας Κύρκος. Η δυναμική της ανανέωσης, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2011.
Οι θέσεις και οι στόχοι
Απευθυνόμενη, κατά κύριο λόγο, στους εργάτες, τους αγρότες, τους επαγγελματίες, τους βιοτέχνες, στη νεολαία και την προοδευτική διανόηση, και αναπτύσσοντας θέσεις και στόχους που συνέπιπταν σε μεγάλο βαθμό με εκείνες του ΠΑΣΟΚ, η Ενωμένη Αριστερά:
Απαίτησε την ολοκληρωτική απόσυρση της Ελλάδας από το ΝΑΤΟ και την κατάργηση των αμερικανονατοϊκών βάσεων. Τάχθηκε κατά της εισόδου της χώρας στην ΕΟΚ. Απέκρουσε κάθε μορφή διχοτόμησης της Κύπρου και ζήτησε απομάκρυνση των ξένων στρατευμάτων και αποκατάσταση της συνταγματικής τάξης υπό τον πρόεδρο Μακάριο. Υποστήριξε την αβασίλευτη κοινοβουλευτική δημοκρατία. Ζήτησε την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης και τον επαναπατρισμό των πολιτικών προσφύγων. Υποσχέθηκε ότι θα αγωνιστεί για ανακατανομή του εθνικού εισοδήματος και αυξήσεις μισθών, ημερομισθίων και συντάξεων.
Το «ιδεολογικό λαθρεμπόριο του ΠΑΣΟΚ»
Κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου, η Ενωμένη Αριστερά:
• Κατηγόρησε τη Ν.Δ. για «επικίνδυνο καιροσκοπισμό στο ζήτημα του πολιτεύματος, επέκταση της προστασίας των ληστρικών ξένων μονοπωλίων και απόπειρα επιβολής ενός καθεστώτος αυταρχικής προσωπικής εξουσίας».
• Χαρακτήρισε την Ε.Κ.-Ν.Δ. ως «κόμμα συντηρητικό, που ουδέποτε διαφοροποιήθηκε πλήρως από τη Δεξιά» και «ενδοτικό μπροστά στις πιέσεις της ολιγαρχίας, με την οποία διατηρεί δεσμούς».
«Εμπρός για μια νέα Ελλάδα»
Στη συγκέντρωση της Ενωμένης Αριστεράς, στην πλατεία Συντάγματος, κύριος ομιλητής ήταν ο 70χρονος πρόεδρος της ΕΔΑ Ηλίας Ηλιού, ο οποίος, μεταξύ άλλων, ζήτησε επιτάχυνση της κάθαρσης στον στρατιωτικό, αστυνομικό και διοικητικό μηχανισμό και ανέφερε ότι «αποτελεί επιταγή ο κολασμός των ενόχων της συνωμοσίας του Απρίλη του ’67, της σφαγής στο Πολυτεχνείο, των βασανιστών, των ενόχων της προδοσίας της Κύπρου και των σφετεριστών του δημόσιου πλούτου». Η ομιλία του έκλεισε με το σύνθημα: «Εμπρός για μια Ενωμένη Αριστερά ισχυρή στον λαό και στη Βουλή».
Οι συγκεντρωμένοι οπαδοί είχαν κόκκινα γαρίφαλα καρφιτσωμένα στο πέτο, κρατούσαν κόκκινα μπαλόνια, κουνούσαν στον αέρα κόκκινα μαντίλια και σημαίες, και έριχναν πολύχρωμα βεγγαλικά.
Πριν από τις ομιλίες, τα μεγάφωνα μετέδιδαν αντάρτικα τραγούδια (όπως το «Παιδιά σηκωθείτε» και το «Στ’ άρματα, στ’ άρματα») και συνθέσεις του Χρήστου Λεοντή, του Μ. Λοΐζου και κυρίως του Μ. Θεοδωράκη («Το γελαστό παιδί», «Ένα δειλινό» κ.ά.). Οι συνθέσεις του Μ. Θεοδωράκη κυριάρχησαν και στο καλλιτεχνικό πρόγραμμα που ακολούθησε, με τραγουδιστές τους Μαρία Φαραντούρη, Αντώνη Καλογιάννη, Βασίλη Παπακωνσταντίνου, Πέτρο Πανδή και Γιώργο Ζωγράφο. Η συναυλία ξεκίνησε με το τραγούδι «Οι πρώτοι νεκροί» και έκλεισε με τον συνθέτη να τραγουδά το «Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις». Στα πανό και τα πλακάτ αναγράφονταν συνθήματα, όπως: «Έξω από το ΝΑΤΟ – ποτέ στο ΝΑΤΟ», «Έξω οι βάσεις του θανάτου από την Ελλάδα», «Όχι διχοτόμηση της Κύπρου», «Όχι στη δημοκοπία, γνήσια δημοκρατία».
Τα συνθήματα που φώναζε το πλήθος ήταν: «Εμπρός για μια νέα Ελλάδα», «Εργάτες – αγρότες ενωμένοι», «Λαϊκή κυριαρχία», «Λαός ενωμένος, ποτέ νικημένος», «Κάτω το κεφάλαιο», «Ο λαός δεν ξεχνά, οργανώνεται, νικά».
«Λαϊκή δύναμη»
Η Ενωμένη Αριστερά κυκλοφόρησε μια σειρά αφισών, κάθε μία με δική της αισθητική προσέγγιση και το δικό της σύνθημα. Ενδεικτικά, καταγράφονται κάποιες απ’ αυτές:
• Μια αφίσα (με εμφανείς επιρροές από πόστερ του «Μάη του ’68») απεικόνιζε ένα εργοστάσιο, από το φουγάρο του οποίου έβγαινε καπνός που παρέπεμπε στην ελληνική σημαία, και είχε το σύνθημα «Όχι στα ξένα αφεντικά».
• Μια άλλη αφίσα, με το σύνθημα «Λαϊκή δύναμη», έδειχνε τέσσερα χέρια που κρατούσαν γερά το ένα το άλλο.
• Το σκίτσο ενός εργάτη κι ενός αγρότη αγκαλιά κυριαρχούσε στην αφίσα που περνούσε το μήνυμα: «Εργαζόμενοι του χωριού και της πόλης, για καλύτερα μεροκάματα και συντάξεις».
• Στην αφίσα με το σκίτσο που απεικόνιζε έναν νέο άνδρα να κρατά σφιχτά το χέρι μιας κοπέλας και δίπλα τους το τανκ του Πολυτεχνείου, αναγραφόταν η προτροπή: «Νέοι και νέες, για να μην ξαναζήσετε τη φρίκη των τανκς, ψηφίστε Ενωμένη Αριστερά».
Η μόνο κατ’ όνομα Ενωμένη Αριστερά
Στην προεκλογική περίοδο, η Ενωμένη Αριστερά κάθε άλλο παρά εικόνα… ενωμένης έδειξε. Το ΚΚΕ, η ΕΔΑ και το ΚΚΕ εσωτερικού έκαναν ξεχωριστές συγκεντρώσεις, παράλληλα με εκείνες της Ενωμένης Αριστεράς, με τους οπαδούς του πρώτου να φωνάζουν: «Ενωμένη Αριστερά με το ΚΚΕ μπροστά». Παράλληλα, το ΚΚΕ ζητούσε την υπερψήφιση των δικών του υποψηφίων, με την «άλλη πλευρά» να ζητά «να υπερψηφιστούν οι εκπρόσωποι της ΕΔΑ και του ΚΚΕ εσωτερικού, που αποτελούν μοναδική εγγύηση του λαού και του τόπου». Στη συγκέντρωση της Ενωμένης Αριστεράς στο Σύνταγμα, η παρουσία του γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ εσωτερικού Μπάμπη Δρακόπουλου στην εξέδρα των ομιλητών, προκάλεσε την έντονη δυσφορία του πρώτου γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, Χ. Φλωράκη*, ενώ οι οπαδοί του ΚΚΕ άρχισαν να αποχωρούν όταν ανέβηκε στο βήμα ο Ηλ. Ηλιού. Ακολούθως, το ΚΚΕ εσωτερικού κατηγόρησε τον Χ. Φλωράκη ότι «θέλησε μικροκομματικά να οικειοποιηθεί τη μεγάλη συγκέντρωση υπέρ του ΚΚΕ εξωτερικού», όπως το αποκαλούσε.
Αμέσως μετά τις εκλογές, σε ανακοίνωσή του για το αποτέλεσμα, το ΚΚΕ εσωτερικού αναφέρθηκε σε «πόλεμο εξόντωσης και κατασυκοφάντησης που σε όλη τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου επιχειρούσε σε βάρος του η δογματική πλευρά του ΚΚΕ».
(*) Αναφορά από τον Μίκη Θεοδωράκη στο Παύλος Β. Πετρίδης, Ο πολιτικός Θεοδωράκης (1940-1996), Εκδόσεις Προσκήνιο, 1997. Δες και www.mikistheodorakis.gr/el/writings/excerpts/?nid=4303.
«Ενας προσωπικός θρίαμβος του Κων. Καραμανλή»
Σύμφωνα με τον ελληνικό και τον διεθνή Τύπο, το εκλογικό αποτέλεσμα ήταν ένας «προσωπικός θρίαμβος» του Κων. Καραμανλή, ο οποίος «έπεισε τους Έλληνες ότι θα προσφέρει τις καλύτερες εγγυήσεις (πολιτικής και οικονομικής) σταθερότητας» και «απέκτησε τη μεγαλύτερη κοινοβουλευτική πλειοψηφία της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας». Επίσης, τονιζόταν ότι «τα αποτελέσματα δεν σημαίνουν ότι η Ελλάδα ψήφισε Δεξιά, αλλά αντικατοπτρίζουν και τον φόβο για την επάνοδο στρατιωτικής δικτατορίας». Στις επινίκιες δηλώσεις του, ο ηγέτης της Ν.Δ. ζήτησε τη «σταθερή και συνεχή συμπαράσταση όλων των Ελλήνων».
Ο Γ. Μαύρος απέδωσε το αποτέλεσμα στις «ανησυχίες» που προκάλεσε το δίλημμα που είχε θέσει ο Μ. Θεοδωράκης και «στον ρόλο που έπαιξε η ομάδα της διασπάσεως» (σ.σ. ΠΑΣΟΚ). Ωστόσο, ξένοι ανταποκριτές σημείωσαν ότι η «μειωμένη εμφάνιση» της Ε.Κ.-Ν.Δ., ίσως οφειλόταν στην «έλλειψη προσωπικότητας του ηγέτη της».
Ο αρχηγός του ΠΑΣΟΚ τόνισε ότι «ο εκλογέας έπεσε στην παγίδα του ψεύτικου διλήμματος “Καραμανλής ή τανκς”». Παρατηρητές χαρακτήρισαν τον Α. Παπανδρέου «μέγα ηττημένο» των εκλογών, τονίζοντας ότι «για την πλειοψηφία των Ελλήνων, οι διακηρύξεις του ήταν υπέρ το δέον ριζοσπαστικές».
Για τον σοβιετικό Τύπο, η «αποτυχία» της Ενωμένης Αριστεράς αποδόθηκε στον σύντομο χρόνο της προεκλογικής εκστρατείας, στον εκλογικό νόμο, στο ότι δεν ψήφισαν οι κάτω των 21 ετών και στη μακρόχρονη παραμονή της ηγεσίας της στο εξωτερικό. Για τον Χ. Φλωράκη, ήταν «το γνωστό σύνθημα “Καραμανλής ή τανκς” που έβαλε τη σφραγίδα του στο αποτέλεσμα των εκλογών». Στην πρώτη συνεδρίαση της Βουλής, θα επιβεβαιωνόταν η διάλυση της μόνο κατ’ όνομα Ενωμένης Αριστεράς, με την κοινοβουλευτική ομάδα του ΚΚΕ να αριθμεί πέντε μέλη, ενώ το ΚΚΕ εσωτερικού εκπροσωπήθηκε με δύο βουλευτές και η ΕΔΑ με έναν.
Στις 22 Νοεμβρίου προκηρύχθηκε το δημοψήφισμα για τη μορφή του πολιτεύματος μεταξύ βασιλευόμενης και αβασίλευτης δημοκρατίας. Ο Κων. Καραμανλής συνέστησε στους βουλευτές του προσήλωση στη γραμμή της ουδετερότητας. Το δημοψήφισμα διεξήχθη στις 8 Δεκεμβρίου και το αποτέλεσμα ήταν 69,2% υπέρ της αβασίλευτης Δημοκρατίας.
Στις 7 Ιουνίου 1975 ψηφίστηκε, μόνο από τους βουλευτές της Ν.Δ., το νέο Σύνταγμα της Ελλάδας, με το οποίο καθιερώθηκε ως πολίτευμα η προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία και, λίγες ημέρες μετά, ο Κωνσταντίνος Τσάτσος εξελέγη Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας.