Μέσα σε πέντε μόνο χρόνια, δηλαδή από την αποκατάσταση της δημοκρατίας τον Ιούλιο του 1974 έως την επίσημη προσχώρηση στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, τον Μάιο του 1979, η Ελλάδα είχε καταφέρει τρεις πολύ σημαντικές πολιτικές επιτυχίες, οι οποίες από τότε μέχρι σήμερα καθορίζουν τις τύχες της: Πρώτα, την κατάργηση των εξωκοινοβουλευτικών δυνάμεων του παρελθόντος (παλάτι, στρατός, παρακράτος), που επέτρεψε την εδραίωση αμιγούς κοινοβουλευτικού συστήματος, κατόπιν, την εισαγωγή ενός καθαρά φιλελεύθερου συντάγματος και, τέλος, την είσοδο στο κλαμπ των πιο ανεπτυγμένων ευρωπαϊκών κρατών. Η σημασία εκείνων των τριών πολιτικών επιτυχιών γίνεται σαφής απλώς και μόνον αν αναλογιστούμε ότι έκτοτε –και παρά τους κλυδωνισμούς– ο κοινοβουλευτισμός, ο φιλελευθερισμός και ο ευρωπαϊσμός αποτελούν τους τρεις μεγάλους πυλώνες της σύγχρονης ελληνικής δημοκρατίας. Και όμως, στις εκλογές του Οκτωβρίου 1981, οι ψηφοφόροι απέρριψαν με μεγάλη πλειοψηφία το κόμμα που έχτισε εκείνους τους πυλώνες κι έφεραν στην εξουσία ένα άλλο κόμμα που υποσχόταν κάποιου είδους «αλλαγή». Τι συνέβη;
Πίστη στον αρχηγό,αντίθεση στη Δεξιά
Εκ των υστέρων, τόσο στα πανεπιστήμια όσο και στον ευρύτερο δημόσιο διάλογο, πολύ μελάνι ξοδεύτηκε για να εξηγηθεί η άνοδος στην εξουσία του ΠΑΣΟΚ στη βάση διαφορετικών παραγόντων: την ιδεολογία του, την οργανωτική κομματική του δομή, ακόμη και την ταξική πάλη, αφού αυτό θεωρήθηκε το «κόμμα του λαού». Στην πραγματικότητα, όμως, τίποτε από όλα αυτά δεν θα μπορούσε να ισχύσει αν από την εξίσωση έλειπε ο παράγοντας Ανδρέας Παπανδρέου. Εκείνος ήταν η βασική ιδεολογική πηγή του κόμματος, εκείνος ήλεγχε πλήρως την κομματική οργάνωση κι εκείνος ήταν που κατασκεύασε τον «λαό του ΠΑΣΟΚ» μέσα από τον λόγο, τα συνθήματα και τις πολλές άλλες συμβολικές αναπαραστάσεις που, σαν μάγος της πολιτικής, χρησιμοποιούσε και τελικά επέβαλε στην πολιτική ζωή του τόπου.
Εχω κι εγώ γράψει αρκετές εκατοντάδες σελίδες για την πρώιμη μεταπολιτευτική περίοδο και το φαινόμενο ΠΑΣΟΚ, τις οποίες μπορώ να συνοψίσω εδώ ως εξής: Το 1981, το ΠΑΣΟΚ κέρδισε την εξουσία διότι ο ηγέτης του κατόρθωσε να δημιουργήσει μια περιεκτική κομματική ταυτότητα, που, καθώς ταίριαζε γάντι σε ανθρώπους διαφόρων προσωπικών ιδιοτήτων, κοινωνικών αναφορών, ιδεολογικών προσλήψεων και πολιτικών ιδεών, αποδείχτηκε πολιτικά πλειοψηφική και εκλογικά νικηφόρα. Με βάση τη νέα τους συλλογική ταυτότητα, όλοι εκείνοι οι άνθρωποι θεωρούσαν τους εαυτούς τους «προοδευτικούς», αντιπαθούσαν οτιδήποτε εθεωρείτο ότι είχε «δεξιά» χαρακτηριστικά και προσδοκούσαν μια ακαθόριστη «αλλαγή».
Δύο ήταν τα κύρια συστατικά στοιχεία της πρώιμης πασοκικής ταυτότητας: η απόλυτη πίστη στον αρχηγό του κόμματος και ηγέτη της «προοδευτικής» παράταξης και η επίσης απόλυτη εναντίωση προς τη Δεξιά και, κατά λογική συνέπεια, προς την πολιτική του κυβερνητικού κόμματος που την αντιπροσώπευε, δηλαδή τη Ν.Δ.
Εντονη αμφισβήτηση του πολιτικού συστήματος
Ο Παπανδρέου ήταν ένας κατεξοχήν χαρισματικός αρχηγός. Οπως ακριβώς κάθε άλλος ηγέτης που ανήκει στο (πολύ μικρό) διεθνές κλαμπ των χαρισματικών ηγετών, ο Παπανδρέου στη δεκαετία του ’70, διαθέτοντας τον πλήρη έλεγχο επάνω σε ένα ισχυρό κόμμα δικής του κοπής, αμφισβήτησε τους θεσμούς που αποτέλεσαν τους πυλώνες του νέου δημοκρατικού συστήματος και υποσχέθηκε, εάν ερχόταν στην εξουσία, μια ριζικά διαφορετική θέσπιση της πολιτείας –την περίφημη «αλλαγή»– με βάση κάποιου είδους «σοσιαλισμό». Η σύντομη και εξόχως θεαματική πορεία προς την εξουσία, λοιπόν, βασίστηκε στην επιτυχή προσπάθεια του Παπανδρέου να αμφισβητήσει την εμπιστοσύνη στους τρεις θεσμικούς πυλώνες που εισήγαγε –και με δυσκολία προσπαθούσε να εμπεδώσει, συχνά και εναντίον του ίδιου του εαυτού της– η τότε «δεξιά» κυβέρνηση της χώρας. Η αμφισβήτηση του πολιτικού συστήματος εκφράστηκε με τη συνεχή απαξία της εκλεγμένης δημοκρατικής κυβέρνησης, που τότε θεωρήθηκε απλώς ως «αλλαγή φρουράς του ΝΑΤΟ στην Ελλάδα» με κύριο σκοπό την εξυπηρέτηση των συμφερόντων «της ντόπιας και ξένης ολιγαρχίας», καθώς και με την έντονη κινητοποίηση της κοινωνίας που εκφράστηκε με πορείες, συλλαλητήρια, καταλήψεις και διαδηλώσεις για κάθε είδους κοινωνικό αίτημα.
Το ΠΑΣΟΚ απείχε από τις συνεδριάσεις της Βουλής τόσο για την ψήφιση του Συντάγματος όσο και για την επικύρωση της ένταξης της χώρας στην ΕΟΚ.
Η αμφισβήτηση του φιλελευθερισμού είχε πάλι δύο πτυχές. Πρώτα πρώτα, ο Παπανδρέου απέρριψε κατηγορηματικά τη σύγχρονη σοσιαλδημοκρατία, υποσχόμενος τον «σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας» μέσω κάποιου «τρίτου δρόμου». Αλλά το κυριότερο ήταν ότι, κατά την ψήφιση του Συντάγματος του 1975, το ΠΑΣΟΚ επέλεξε την αποχή από το Κοινοβούλιο, καταγγέλλοντας το υπό ψήφιση Σύνταγμα ως «αντιδημοκρατικό (και) που θα μπορούσε να συγκριθεί με τα “συντάγματα” της χούντας». Η αμφισβήτηση της ευρωπαϊκής πορείας της χώρας ήταν επίσης έντονη εφόσον, όπως υποστήριζε ο Παπανδρέου, «η επιλογή ένταξης στην ΕΟΚ σημαίνει πλήρη ενσωμάτωση της κοινωνίας μας στη μονοπωλιακή, καπιταλιστική δομή της Δύσης». Οπως δε και με το Σύνταγμα, το ΠΑΣΟΚ επέλεξε το 1979 να απόσχει από τη σχετική συζήτηση για την επικύρωση της συνθήκης ένταξης στη Βουλή, αλλά και από την επίσημη τελετή υπογραφής της στο Ζάππειο παρά την παρουσία πολλών πρωθυπουργών κρατών-μελών σε αυτήν. Αντιθέτως, ο Παπανδρέου ανέλαβε την υποχρέωση να προχωρήσει σε δημοψήφισμα εάν ερχόταν στην εξουσία.
Κάθετη αντιπαράθεση με στόχο την εξουσία
Η τυφλή πίστη των οπαδών του ΠΑΣΟΚ στο πρόσωπο του αρχηγού-ηγέτη σε συνδυασμό με τη δυσπιστία προς το νέο κοινοβουλευτικό, φιλελεύθερο και φιλοευρωπαϊκό πολιτικό σύστημα που εγκαθίδρυσε η (θεωρούμενη «δεξιά») Ν.Δ. του Καραμανλή, δημιούργησαν τις συνθήκες οξείας πόλωσης, που στη συνέχεια αποτέλεσε το πιο καθοριστικό στοιχείο της δημοκρατίας μας. Αρκετά χρόνια αργότερα, ο Λεωνίδας Κύρκος, ένας από τους ηγέτες της ανανεωτικής και φιλοευρωπαϊκής Αριστεράς, σε μία από τις τελευταίες συνεντεύξεις του (με τον Αλέξη Παπαχελά) συνόψισε τα γεγονότα της πρώιμης μεταπολιτευτικής περιόδου με τον εξής τρόπο: «Και επικράτησε (εκείνη την εποχή) η άλλη λογική. Η λογική της κάθετης αντιπαράθεσης του Ανδρέα Παπανδρέου (που) δεν έβλεπε τίποτε άλλο παρά την άνοδο στην εξουσία. Και η άνοδος στην εξουσία σήμαινε συνέχιση της διχοτομίας δεξιά – αντιδεξιά. Λυσσαλέο μίσος για να μπορέσουμε να συγκεντρώσουμε τον κόσμο» («Καθημερινή», 3/12/2006). Ετσι, όμως, δημιουργήθηκε μια πανίσχυρη κομματική και πολιτική ταυτότητα που, καθώς έγινε αποδεκτή από μεγάλες κοινωνικές μερίδες, έμελλε να καθορίσει το μέλλον της πολιτικής ζωής στη χώρα.
Οταν ήρθε στην εξουσία το 1981, το ΠΑΣΟΚ είχε ήδη αποδεχθεί την «αστική» κοινοβουλευτική δημοκρατία, αλλά παράλληλα διατήρησε τον έντονα κινηματικό και λαϊκό-διεκδικητικό χαρακτήρα του. Το δημοψήφισμα για την ΕΟΚ που ο αρχηγός του είχε υποσχεθεί προεκλογικά γρήγορα ξεχάστηκε, αφού η χώρα είχε πια αρχίσει να δέχεται πλούσιους κοινοτικούς πόρους, τους οποίους η κυβέρνηση επέλεξε να χρησιμοποιήσει για τη χρηματοδότηση μιας πολιτικής παροχών προς επιλεγμένες κοινωνικές ομάδες αντί ενός προγράμματος συνολικής εθνικής ανάπτυξης. Αντίθετα με άλλες χώρες της ευρωπαϊκής περιφέρειας –όπως η Ιρλανδία, η Πορτογαλία και η Ισπανία– που αντιλήφθηκαν την ένταξή τους στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα σαν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για ανάπτυξη, η Ελλάδα παρέμεινε καχύποπτη προς την Ευρώπη. Αρνούμενη να συμμορφωθεί πλήρως με τη λογική και τους κανόνες της Κοινότητας, η χώρα ακολούθησε μια ασυντόνιστη και απροσάρμοστη πολιτική αριστερού λαϊκού εθνικισμού, που σταδιακά την κατέστησε το «μαύρο πρόβατο» της Ευρώπης. Αλλά το σημαντικότερο ήταν ότι, στα χρόνια των πρώιμων κυβερνήσεων ΠΑΣΟΚ, οι φιλελεύθεροι θεσμοί του κράτους απαξιώθηκαν σημαντικά, αφού ο «λαός» και τα λαϊκά συμφέροντα θεωρήθηκαν ότι βρίσκονται πάνω από οποιονδήποτε θεσμό. «Δεν υπάρχουν θεσμοί, υπάρχει μόνο ο λαός», όπως χαρακτηριστικά διακήρυξε ο ίδιος ο Παπανδρέου σε λαϊκή συγκέντρωση.
Μετά τον θάνατο του Ανδρέα Παπανδρέου, η κομματική ταυτότητα ενός τυπικού ψηφοφόρου του ΠΑΣΟΚ χαρακτηριζόταν ακόμη από την ανοχή –αν όχι και προτίμηση– προς την εξωκοινοβουλευτική κινηματική πολιτική δράση, έντονο δημοκρατικό λαϊκισμό και μεγάλο βαθμό καχυποψίας προς την Ευρωπαϊκή Ενωση και την κοινή ευρωπαϊκή πολιτική. Τόσο παγιωμένα ήταν εκείνα τα χαρακτηριστικά στην εκλογική βάση του ΠΑΣΟΚ που ούτε οι κυβερνήσεις Σημίτη ούτε η σύντομη διακυβέρνηση του Γιώργου Παπανδρέου μπόρεσαν να τα αναδιαμορφώσουν. Στο τέλος, με έναν φαινομενικά μόνο παράδοξο τρόπο, οδήγησαν στην εκλογική κατάρρευση του άλλοτε παντοδύναμου κόμματος. Διότι όταν, από την αρχή της κρίσης που ξέσπασε στη χώρα το 2010, το επίσημο ΠΑΣΟΚ αποφάσισε να ταχθεί οριστικά υπέρ του κοινοβουλευτισμού, του φιλελευθερισμού και του ευρωπαϊσμού, όπως και η «δεξιά» Ν.Δ., η μεγάλη μάζα των ψηφοφόρων του το εγκατέλειψε για να υποστηρίξει ένα άλλο κόμμα που απευθύνθηκε κατευθείαν στα θεμελιώδη ταυτοτικά του χαρακτηριστικά – εκείνα δηλαδή που είχε σφυρηλατήσει ο ίδιος ο Ανδρέας ήδη από τη δεκαετία του ’70.
Ο κ. Τάκης Σ. Παππάς είναι πολιτικός επιστήμονας, πρώην καθηγητής πανεπιστημίου και συγγραφέας. Ανάμεσα στα βιβλία του είναι «Το χαρισματικό κόμμα: ΠΑΣΟΚ, Παπανδρέου, εξουσία».
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΕΥΑΝΘΗΣ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ