Ο κόσμος του Λάμπρου Ευταξία (1905-1996), πολύπτυχος, πυκνός και σχολαστικά ακριβής, επιζεί σε μία κάψουλα του χρόνου στην πλατεία Κλαυθμώνος. Έξω από το σπίτι του και το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών, που υπήρξε δικό του δημιούργημα και εσαεί παρακαταθήκη στην πρωτεύουσα, μπορεί να νιώσει κανείς τον απόηχο αυτού του άψογα διατηρημένου σύμπαντος, που μοιάζει ταριχευμένο απόθεμα μιας πολιτιστικής διαδρομής στο σώμα του περασμένου αιώνα. Αν ρωτήσει στο περιβάλλον του ο καθένας, λίγοι θα είναι σε θέση να δώσουν μια περίπου σωστή απάντηση για το ποιoς ήταν ο Λάμπρος Ευταξίας, ένας άνθρωπος δεμένος με τα πράγματα του δημόσιου βίου από τότε που γεννήθηκε, λόγω οικογενειακών καταβολών και ιδιοσυγκρασίας. Αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση ανθρώπου που υπήρξε πολιτικός, αλλά και ευεργέτης, και που η ιστορία αμέλησε, για μια σειρά από λόγους, να παραδώσει ως ένα όνομα κοινού κτήματος για την ευρύτερη κοινωνία. Είναι ίσως χρέος του 21ου αιώνα να δει εκ νέου την προσφορά αλλά και την πολυκύμαντη προσωπικότητα του Λάμπρου Ευταξία.
«Ο Λάμπρος Ευταξίας υπήρξε ένας άνθρωπος που πίστεψε βαθιά στην προαγωγή του ελληνικού πολιτισμού», λέει ο ιστορικός Στέφανος Καβαλλιεράκης, διευθυντής του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών. «Κοσμοπολίτης, βαθύς γνώστης της ιστορίας, με εξαιρετικές σπουδές, θέλησε να αφήσει πίσω του στέρεους πολιτιστικούς θεσμούς που θα άντεχαν στο πέρασμα του χρόνου και θα συγκροτούσαν μια εθνική πολιτιστική κληρονομιά προσβάσιμη από όλες και όλους». Σε αυτό το μοναδικό μουσείο, που εγκαινιάστηκε το 1980 με την παράλληλη σύσταση του Ιδρύματος Βούρου-Ευταξία, πέρασε επί της ουσίας η διαρκώς διευρυνόμενη ιδιωτική συλλογή του Ευταξία με αντικείμενα και έργα τέχνης που σχετίζονται με την ιστορία της Αθήνας από το 1204 και μετά. Ο Ευταξίας είχε συλλεκτικό δαιμόνιο, διεθνείς επαφές, γνώση των πηγών για σπάνια αντικείμενα. Ήταν όνειρο ζωής να αποκτήσει και η Αθήνα ένα μουσείο για την ιστορία των τελευταίων αιώνων και να στεγαστεί, μάλιστα, σε ένα από τα πιο παλιά σπίτια των νεοτέρων Αθηνών, ένα «γερμανικό» σπίτι της δεκαετίας του 1830, με κήπο, όπου φιλοξενήθηκαν ο Όθων και η Αμαλία έως ότου ολοκληρωθεί η ανέγερση των Ανακτόρων στην Πλατεία Συντάγματος. Αυτό, όμως, που δεν είναι ευρύτερα γνωστό για τον Λάμπρο Ευταξία είναι η συμβολή του: στην ανάπτυξη του Μουσείου Μπενάκη (δική του δωρεά ήταν, μεταξύ άλλων, και το νεοκλασικό κτίριο που στεγάζει σήμερα το Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης), στον εμπλουτισμό του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, στη σύσταση του Ιδρύματος Σταματίου Δεκόζη-Βούρου για την ενίσχυση νέων καλλιτεχνών, στην παραχώρηση του οικοπέδου για την ανέγερση του Μεγάρου Μουσικής και στη χρηματοδότηση της κατασκευής του σκελετού του κτιρίου στα τέλη της δεκαετίας του 1970.
Ο Στέφανος Καβαλλιεράκης υπογραμμίζει πως ο Λάμπρος Ευταξίας δαπάνησε τεράστια ποσά από την προσωπική του περιουσία χωρίς να καταφύγει ποτέ στην κρατική χρηματοδότηση. «Τάχθηκε αθόρυβα και χωρίς διάθεση προβολής στην κατασκευή εκ του μηδενός δεκάδων έργων πολιτισμού στη χώρα: οραματίστηκε μαζί με την Αλεξάνδρα Τριάντη και θεμελίωσε το Μέγαρο Μουσικής, διετέλεσε πρόεδρος του Μουσείου Μπενάκη για 20 περίπου χρόνια, στηρίζοντάς το σε όλα επίπεδα, ίδρυσε το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών, το Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία, ενίσχυσε το Ωδείο Αθηνών, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, αλλά και δεκάδες άλλα έργα. Η αποκατάσταση και η ανάδειξη του έργου του δεν είναι μόνο χρέος προς την ιστορική μνήμη, αλλά συμβάλει και στον ερχομό στην επιφάνεια ενός παραδείγματος εθνικής ευεργεσίας και στήριξης της εθνικής πολιτιστικής κληρονομιάς».
Ο Λάμπρος Ευταξίας (στο κέντρο) με το ζεύγος Βασίλη και Ελίζα Γουλανδρή στην εκδήλωση για τη θεμελίωση του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών το έτος 1977. © Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών – Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία
Ο Λάμπρος Ευταξίας (στο κέντρο) με το ζεύγος Βασίλη και Ελίζα Γουλανδρή στην εκδήλωση για τη θεμελίωση του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών το έτος 1977. © Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών – Ίδρυμα Βούρου-Ευταξία
Πολυδιάστατη προσωπικότητα
Η αποκατάσταση του Λάμπρου Ευταξία ως προσωπικότητας εθνικού διαμετρήματος στον τομέα του πολιτισμού είναι μία πρόκληση των καιρών. Ο Ευταξίας υπήρξε συντηρητικός πολιτικός (η πολιτική του διαδρομή αναχαιτίστηκε μετά τη συμμετοχή του στη βραχύβια κυβέρνηση Μαρκεζίνη το 1973) με προηγούμενη θητεία στον Ελληνικό Συναγερμό και στην ΕΡΕ (και προπολεμικά στο Λαϊκό Κόμμα), με ζεστή φιλία αλλά και διαφωνίες με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, αλλά περισσότερο ήταν ένας άνθρωπος με πολυδιάστατη προσωπικότητα. Αγαπούσε τη φύση (ήταν ονομαστός ορειβάτης), ήξερε οικονομικά και παθιαζόταν με τις τέχνες. Ήταν κατά μία έννοια αναγεννησιακός, εκλεκτικός, με ιδιαίτερα καλλιεργημένη αισθητική και γνώση, με όραμα και στόχους. Εκ των πραγμάτων αποτελεσματικός, περιφρούρησε τις τελευταίες δεκαετίες της ζωής του την ιδιωτικότητά του και κρατούσε αποστάσεις από την κοσμική ζωή.
Το Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών σταδιακά περιέλαβε και την οικία Ευταξία επί της Παπαρρηγοπούλου, ένα διώροφο του 19ου αιώνα (χτισμένο από την οικογένεια Βούρου, το γένος της μητέρας του), που γύρω στο 1916 απέκτησε την πλούσια εκλεκτικιστική πρόσοψη που βλέπουμε σήμερα, με παρέμβαση του αρχιτέκτονα Αναστασίου Χέλμη (ο Χέλμης είχε σχεδιάσει και το Μέγαρο Μαξίμου, καθώς και την κατεδαφισμένη Οικία Βόγλη στη Βασιλίσσης Σοφίας). Μελετώντας την περίπτωση του Ευταξία, δύσκολα αποφεύγει κανείς να δει συμπυκνωμένη στην οικογενειακή του ιστορία την εξέλιξη της ελληνικής αστικής διαδρομής. Ο Λάμπρος Ευταξίας είχε βαθιά ρουμελιώτικη καταγωγή από την πλευρά του πατέρα του και μακρινή καταγωγή από Χίο και Κωνσταντινούπολη από τη μεριά της μητέρας του, το γένος Βούρου. Συνδύαζε, δηλαδή, τον πυρήνα και το εκτόπισμα, αλλά οι αναφορές των γονιών του εντοπίζονται στην Αθήνα ήδη από την εποχή της διαμόρφωσής της ως πρωτεύουσας. Η τεράστια ακίνητη περιουσία της οικογένειας εξασφάλισε στον Λάμπρο Ευταξία εξαιρετική εκπαίδευση, με σπουδές στην Αθήνα, στη Βιέννη, στο Παρίσι και στη Λειψία.
Οι συλλογές του Λάμπρου Ευταξία, το αρχείο του, τα ενδιαφέροντά του, ο μέγας μικρόκοσμός του έχουν διατηρηθεί στο έπακρο. Άθικτο στέκει και το γραφείο του, στο Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών, ένα θραύσμα του αισθητικού σύμπαντος ενός ανθρώπου που έζησε την Αθήνα από την μπελ επόκ έως τη δεκαετία του 1990, ακολουθώντας την πορεία του ελληνικού έθνους από τα χρόνια του Γεωργίου του Α’ έως τα χρόνια του Κώστα Σημίτη. Σήμερα, η περίπτωση «Λάμπρος Ευταξίας» προκαλεί σε αναστοχασμό. Η εξέλιξη της Αθήνας ως πόλης με υποδομές πολιτισμού τού οφείλει πολλά. ■