Με αφορμή τη λειτουργική επανένταξη ενός σπάνιου δείγματος μπρουταλιστικής αρχιτεκτονικής στην Αθήνα, ο Έλληνας αρχιτέκτονας Γιώργος Μπάτζιος μας μίλησε για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική, για κτίρια-τοπόσημα, για τη δύναμη της εικόνας, τη σημασία του περιβάλλοντος για τον άνθρωπο, αλλά και για τις μεταβολές στις σχέσεις μας λόγω της πανδημίας.
Μετά τις σπουδές του στο Παρίσι, εργάστηκε για έξι χρόνια στα γραφεία των διάσημων σταρ της διεθνούς αρχιτεκτονικής Ζαν Νουβέλ και Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ, ως επιβλέπων σε εμβληματικά έργα όπως ο Πύργος του MoMA στη Νέα Υόρκη, η Φιλαρμονική του Παρισιού, το Μουσείο του Λούβρου στο Άμπου Ντάμπι κ.ά. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα το 2011, συνεργάστηκε με σημαντικά ελληνικά γραφεία, πριν ιδρύσει έναν χρόνο αργότερα το δικό του γραφείο, Georges Batzios Architects, το οποίο έχει διακριθεί σε πολλούς αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς, αναλαμβάνοντας έργα που απλώνονται σε πολλαπλές κλίμακες – από τη διαμόρφωση εσωτερικών χώρων μέχρι κτίρια σύνθετων απαιτήσεων και τον αστικό σχεδιασμό.
Θέλατε πάντα να γίνετε αρχιτέκτονας;
Η πρώτη μου επιλογή ήταν η Ανθρωπολογία. Νομίζω δεν έπεσα μακριά, απλώς δεν εκφράζομαι με λέξεις, αλλά με κατόψεις. Η αρχιτεκτονική, κυρίως αυτή του δημόσιου χώρου, έχει τη δύναμη να διαμορφώνει τα ήθη και τα έθιμα του σύγχρονου ανθρώπου.
Από πού επηρεάζεται η αρχιτεκτονική σας και ποια εποχή του design θεωρείτε πιο δημιουργική;
Μεταξύ άλλων, από τους Γιαπωνέζους μεταβολιστές, το μπρουταλιστικό κίνημα και τα γραπτά του Merlau Ponty. Σέβομαι ιδιαίτερα τη δουλειά του Κένγκο Κούμα και του Ζαν Νουβέλ. Όσον αφορά το design, θεωρώ ότι, μετά την εμπορικότητα των ’50s και την ουτοπική επανάσταση των ’60ς, τα ’70s ήταν η εποχή μιας δημιουργικής απελευθέρωσης.
Έχετε εργαστεί σε σημαντικά έργα σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Στόχος σας είναι να σχεδιάζετε τοπόσημα του 21ου αιώνα;
Προτιμώ τις μελέτες κτιρίων μεγάλης κλίμακας, λόγω της πολυπλοκότητάς τους, των διεπιστημονικών τους απαιτήσεων και κυρίως λόγω της σημαντικής αλληλεπίδρασής τους με το περιβάλλον, το αστικό τοπίο. Μαθαίνουμε και εξελισσόμαστε από αυτά πολύ περισσότερο από ό,τι στη μελέτη, για παράδειγμα, μιας ιδιωτικής κατοικίας. Κάθε άρτιο κτίριο μεγάλης κλίμακας μεταβάλλεται σε τοπόσημο μιας περιοχής.
Η εμβληματική αρχιτεκτονική είναι στατική, αδιαπραγμάτευτη ή μπορεί να μετεξελίσσεται σύμφωνα με τις σύγχρονες απαιτήσεις;
Η αρχιτεκτονική προσέγγιση είναι αυτή που αλλάζει σταδιακά, από το κτίριο-μνημείο περνάμε σιγά, αλλά σταθερά στο κτίριο-περιβάλλον. Το «έμβλημα» αφορά πλέον τη βελτίωση αλλά και την εξέλιξη της καθημερινότητας των χρηστών, και όχι την κραταιότητα μιας δημόσιας ή ιδιωτικής επιχείρησης.
Μια και αναφερθήκατε στο περιβάλλον, στα έργα σας διακρίνεται το ενδιαφέρον σας για αειφορία και βιώσιμη ανάπτυξη. Είναι, πράγματι, κύρια χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής σας φιλοσοφίας;
Οι αρχιτέκτονες οφείλουμε να βοηθήσουμε στην επιβράδυνση της κλιματικής αλλαγής. Γι’ αυτό σε ό,τι μας αφορά θεωρούμε πλέον αυτές τις έννοιες αυτονόητες στη δουλειά μας. Όταν σχεδιάζουμε ένα κτίριο, ένα μέρος της μελέτης μας αφορά τη μελλοντική προσαρμογή του και την εξέλιξή του στον χρόνο. Έτσι εξασφαλίζονται η αειφορία και η βιώσιμη ανάπτυξή του.
Η αναγέννηση ενός τοπόσημου
Μιλήστε μας για την επανάχρηση του κτιρίου της ΑΓΕΤ Ηρακλής, ενός από τα λίγα δείγματα μπρουταλιστικής αρχιτεκτονικής στην Αθήνα, σχεδιασμένου το 1972 από τον Αλέξανδρο Τομπάζη. Πώς επαναπροσδιορίζεται ένα τέτοιο έργο;
Η αναγέννηση του ιστορικού κτιρίου αποτέλεσε ηθική πρόκληση για εμάς, όσον αφορά το όριο της επέμβασής μας στην υφιστάμενη δομή. Η πρώτη επέμβαση αφορούσε την επαναφορά του εμφανούς σκυροδέματος του κτιρίου, το οποίο καταλαμβάνει 40.000 τ.μ. Ωστόσο στο εσωτερικό του κτιρίου στόχος μας δεν ήταν η πιστή ανακατασκευή στην αρχική μορφή του. Κάναμε δραστικές χωρικές αναδιατάξεις, προκειμένου να δημιουργήσουμε ένα νέο περιβάλλον –που βρισκόταν όμως πάντα εκεί, στο «υποσυνείδητο» του κτιρίου, από το 1972–, προσαρμοσμένο στο καινούργιο μοντέλο εργασίας.
Τη βάση για κάθε σχεδιαστική επέμβαση στο κτίριο αποτέλεσε ο κάναβος του 1,20 x 1,20, που αντιστοιχεί στις διαστάσεις ενός στοιχείου της φατνωματικής οροφής. Όλα τα αρχιτεκτονικά και ηλεκτρομηχανολογικά μέρη του κτιρίου, από τα κουφώματα έως τις δαπεδοστρώσεις, από τα τοιχοπετάσματα έως τα στοιχεία νερού, από τα κινητά χωρίσματα έως τα στόμια κλιματισμού, βασίστηκαν στις διαστάσεις που όρισε η φατνωματική οροφή. Στόχος μας ήταν η ανάδειξή της ως γενέτειρας δύναμης ολόκληρου του σχεδιασμού, γι’ αυτό απαλλάχθηκε από κάθε είδους αρχιτεκτονικό (ψευδοροφές) και ηλεκτρομηχανολογικό εξοπλισμό. Λειτούργησε σαν σημαντικό αρχαιολογικό εύρημα, το οποίο καθόρισε τη νέα μορφολογία στο εσωτερικό, οδηγώντας «προς μια απόλυτη αρχιτεκτονική» στα πρότυπα του Γάλλου καλλιτέχνη Jean Pierre Raynaud, ο οποίος σχεδίασε το 1974 το σπίτι-εγκατάσταση Maison de La Celle-Saint-Cloud.
Πιστεύετε στην παγκοσμιοποίηση της αρχιτεκτονικής ή θεωρείτε ότι δεν πρέπει να χάνονται τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά ενός τόπου – η αρχιτεκτονική αποτελεί μέρος της ιστορίας του σε κάθε εποχή;
Φυσικά και η αρχιτεκτονική θα έπρεπε να αποτελεί μέρος της ιστορίας ενός τόπου σε κάθε εποχή. Εμείς δεν ανήκουμε στους αρχιτέκτονες της παγκοσμιοποιημένης αρχιτεκτονικής. Οι κατασκευές μας διαμορφώνονται από τη μετάβαση του χρόνου, του τόπου και των γεγονότων και είναι ευαίσθητες στα φυσικά εντόπια υλικά και στις σύγχρονες τεχνολογίες κατασκευής. Σχεδιάζουμε σε σχέση με το περιβάλλον (αστικό τοπίο ή φύση) και χτίζουμε πάνω σε αρχές που πηγάζουν από τις σχέσεις των επιμέρους δομικών στοιχείων, ενώ αρνούμαστε ρητά να δεσμευτούμε προς μια «εικόνα». Κάθε μας μελέτη αλληλεπιδρά με τα πολεοδομικά, ιστορικά και κοινωνικά δεδομένα του υπό μελέτη τόπου. Δίνουμε μεγάλη σημασία στην «ενέργεια» του τόπου. Θα μπορούσατε εύκολα να μας χαρακτηρίσετε κοντεξτουαλιστές – οι δημιουργίες μας βρίσκονται σε άμεση σχέση με ό,τι υπάρχει γύρω τους.
Σε μια συνέντευξή του ο Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ είχε πει ότι στην αρχιτεκτονική σήμερα κανείς δεν ενδιαφέρεται για την εμπειρία, αλλά μόνο για την εικόνα. «Χάθηκε η ποιότητα», τόνιζε. Στις μέρες μας, που τα υλικά και οι τεχνικές είναι πιο εξελιγμένα και μια κατασκευή μπορεί να κατακτήσει πολύ υψηλή ποιότητα, γιατί θεωρείτε ότι συμβαίνει αυτό;
Είχα την τιμή να συνεργαστώ με τον Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ και καταλαβαίνω απολύτως την άποψή του. Ωστόσο δεν θα συμφωνήσω απόλυτα μαζί του. Δεν θα έπρεπε να υπάρχει διαχωρισμός ανάμεσα στην εικόνα και την εμπειρία. Αντιθέτως, ο ρόλος μιας εικόνας είναι να εκφράσει μία εκ των εμπειριών που αποδίδει η αρχιτεκτονική. Ο Ζαν Νουβέλ, για παράδειγμα, χρησιμοποιεί την εικόνα για να μελετήσει ένα κτίριο ως ένα σύνολο εμπειριών και όχι ως ένα σύνολο χρηστικών αρχιτεκτονικών κατόψεων. Με άλλα λόγια, αφήνει ανοιχτά τα περιθώρια ως πού μπορεί να φτάσει μια κατασκευή. Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί σε ποιότητα όσον αφορά την κλίμακα ενός έργου ή την κατασκευή του. Ο Ντέιβιντ Τσίπερφιλντ είναι ένας αρχιτέκτονας με κεφαλαίο Α. Ο Ζαν Νουβέλ, από την άλλη, καίει κάθε φορά τη σημαία της αρχιτεκτονικής, για να ξαναφτιάξει μια καινούργια, πιο προηγμένη σημαία, την οποία θα ξανακάψει στο επόμενο έργο του, κ.ο.κ. Το παραπάνω παράδειγμα δεν είναι η συνήθης πρακτική, και είναι αλήθεια ότι η γενικευμένη χρήση της εικόνας δεν ακολουθεί τα νιχιλιστικά ιδεώδη του Ζαν Νουβέλ. Πολλές φορές η χρήση της εικόνας στην αρχιτεκτονική είναι παραπλανητική.
Η «φαντασίωση» ενός αρχιτέκτονα για μια κοινωνική, όμορφη και βιώσιμη πόλη είναι ουτοπία ή πραγματικότητα; Η Αθήνα είναι μια φιλική πόλη;
Η Κοπεγχάγη, το Βανκούβερ, το Τόκιο, η Λωζάνη (μεταξύ άλλων) είναι κοινωνικά ευαίσθητες, όμορφες και βιώσιμες πόλεις. Το πάρκο και οι κτιριακές υποδομές του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ )είναι ένα κομμάτι μιας κοινωνικής, όμορφης και βιώσιμης πόλης. Άρα δεν μιλάμε πλέον για μια φαντασίωση. Είναι το αυτονόητο για να αντεπεξέλθουμε στις προκλήσεις της εποχής, όπως ο εξτρεμισμός και η κλιματική αλλαγή.
Πώς βλέπετε την αρχιτεκτονική στην Ελλάδα;
Η νέα γενιά αρχιτεκτόνων έχει καταφέρει να συνδυάσει την εμπειρία σημαντικών ενεργών Ελλήνων αρχιτεκτόνων (Τομπάζης, Σακελλαρίδου, Μπουγαδέλης) με τη διεθνή βιβλιογραφία σε ένα εξαιρετικό μείγμα. Δυστυχώς, οι προσπάθειες όλων των ταλαντούχων συναδέλφων προσκρούουν στους φραγμούς του ελληνικού Δημοσίου, με αποτέλεσμα οι δημιουργικές ιδέες τους να αντικατοπτρίζονται αποκλειστικά σε μεμονωμένες ιδιωτικές πρωτοβουλίες. Ο αρχιτέκτονας έχει ανάγκη τον δημόσιο χώρο για να εξελιχθεί και ο δημόσιος χώρος έχει ανάγκη τον αρχιτέκτονα. Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε πόσο σημαντικό είναι το περιβάλλον για τον άνθρωπο. Ένα δημιουργικό περιβάλλον επηρεάζει και εκπαιδεύει δημιουργικά τους ανθρώπους. Για παράδειγμα, το πάρκο και οι κτιριακές υποδομές του ΚΠΙΣΝ βελτιώνουν και εξελίσσουν την καθημερινότητα του χρήστη.
Δουλεύετε αυστηρά στο γραφείο σας ή χρησιμοποιείτε διάφορους χώρους; Τι σας βοηθάει να εμπνευστείτε;
Με εμπνέουν ο μοντέρνος χορός, ο κινηματογράφος, οι εικαστικές τέχνες, η φύση. Στην αρχή ενός concept προτιμώ να βρίσκομαι σε εξωτερικό χώρο, κυρίως σε πυκνοκατοικημένα αστικά τοπία. Ο ρυθμός της πόλης με εμπνέει.
Στην εποχή της πανδημίας
Τι μουσική ακούτε;
Η πανδημία με έχει οδηγήσει στην κλασική μουσική. Φαντάζομαι ότι μέσω της κλασικής μουσικής προσπαθώ να βρω την ασφάλεια ενός οργανωμένου ρυθμού, που λείπει πλέον από την καθημερινότητά μου. Ενός ρυθμού που δεν νομίζω ότι θα ξαναβρούμε, χωρίς αυτό να πρέπει να μας φοβίζει. Η ευελιξία είναι πλέον μια αναγκαιότητα. Οι μέρες του συντηρητισμού έχουν, ευτυχώς ή δυστυχώς, τελειώσει.
Θεωρείτε πως η πανδημία θα επηρεάσει την αρχιτεκτονική; Θα επαναπροσδιοριστεί ο δημόσιος χώρος, τα κτίρια (ιδιωτικά και δημόσια), ή είναι κάτι που όταν περάσει, θα ξεχαστεί;
Είναι πολύ νωρίς για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα. Σίγουρα η πανδημία θα επιταχύνει τη μετατροπή του ανθρώπου-καταναλωτή σε άνθρωπο-πληροφορία, όπως θα έλεγε και ο Toni Negri*. Ήταν και είναι στο χέρι μας να εκμεταλλευτούμε αυτή την ευκαιρία μεταβολής της φύσης των ανθρώπινων σχέσεων, με γνώμονα τη βιώσιμη ανάπτυξη και την καινοτομία. Να αρχίσουμε να εμπεδώνουμε έννοιες όπως το Big Data και το TEDx ή να συνεχίσουμε την πορεία μας προς τα βάθη του facebook, του instagram και των social media.
* Πολιτικός φιλόσοφος και κοινωνιολόγος, συγγραφέας, καθηγητής. Γνωστός για το βιβλίο «Empire» (Harvard University Press, 2000), που συνέγραψε με τον Michael Hardt.