Δρα Τέιλορ, ας υποθέσουμε ότι θεωρώ πως η πανδημία είναι μια συνωμοσία, ότι η μάσκα και τα lockdown συνιστούν καταπάτηση των ελευθεριών μου, ότι αρνούμαι να εμβολιαστώ. Ως ειδικός, πώς αντιμετωπίζετε την περίπτωσή μου;
Σε μια τέτοια συνθήκη, όσο αντικρούω τις αντιλήψεις σου, τόσο αυτές θα ισχυροποιούνται, κάτι σίγουρα αντιπαραγωγικό. Αν σου πω ότι δεν υφίσταται συνωμοσία, θα θεωρήσεις ότι είμαι μέρος της. Η ευθεία αντιπαράθεση δεν έχει νόημα. Θα χρειαζόταν μια έμμεση προσέγγιση, που θα εξέταζε γιατί σκέφτεσαι έτσι και κατά πόσο η στάση σου επηρεάζει τη ζωή σου θετικά ή αρνητικά. Kάποιοι άνθρωποι είναι επιρρεπείς στις θεωρίες συνωμοσίας, γιατί τους δίνουν την αίσθηση ότι είναι σημαντικοί, ότι ξέρουν κάτι περισσότερο από εμάς τους υπολοίπους. Και αυτό συνδέεται με την αυτοπεποίθησή τους. Το να εγκαταλείψουν τις θεωρίες τους θα σήμαινε ότι εκχωρούν τη μοναδικότητά τους. Αυτό πρέπει να εξερευνήσουμε. Να τους βοηθήσουμε να νιώσουν καλά με τον εαυτό τους, χωρίς αυτή την ειδική γνώση που δήθεν κατέχουν.
Στο παράθυρο του Zoom έχω τον Στίβεν Τέιλορ, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Βρετανικής Κολούμπια και κλινικό ψυχολόγο, αυθεντία στην ψυχολογία των πανδημιών, αντικείμενο που έχει ερευνήσει όσο ελάχιστοι στον κόσμο, υπογράφοντας πάνω από 300 επιστημονικά άρθρα και 20 βιβλία. Το τελευταίο του, με τίτλο «The Psychology of Pandemics», γράφτηκε κατά το μεγαλύτερο μέρος του το 2018, εκατό χρόνια μετά την ισπανική γρίπη, και κυκλοφόρησε μερικές εβδομάδες πριν από το ξέσπασμα της Covid-19. Και ναι, αποδείχθηκε προφητικό, επειδή όλες οι ανθρώπινες συμπεριφορές που είχαν καταγραφεί κλινικά και ερευνητικά σε όλες τις προηγούμενες επιδημίες και πανδημίες εκδηλώθηκαν και σε αυτήν. Η άνοδος ρατσιστικών συμπεριφορών, οι αγορές πανικού, η διάδοση φημών και θεωριών συνωμοσίας, το κίνημα κατά της μάσκας και των εμβολίων, η κερδοσκοπία – και στον αντίποδα, ο αλτρουισμός και η αλληλεγγύη. Κατά τον Τέιλορ, οι περισσότεροι άνθρωποι είμαστε όντα ανθεκτικά και η επόμενη μέρα θα μας βρει πιο δυνατούς, όμως υπάρχουν και οι δύο ακραίες, εκ διαμέτρου αντίθετες μειονότητες: των αρνητών του κορωνοϊού από τη μια και των βαρέως «τραυματισμένων» ψυχικά από την πανδημία.
Πώς ένας ειδικός στην ψυχολογία της πανδημίας διατηρεί τη δική του ψυχική ισορροπία στην πανδημία;
Σε αντίθεση με γνωστούς μου που βαρέθηκαν στο lockdown, εγώ ήμουν τρομερά απασχολημένος με την έρευνά μου και τα ΜΜΕ. Γενικά προσπαθώ να κάνω αυτά που λέω και στους άλλους, όπως το να έχω μια καθημερινή ρουτίνα, να ασκούμαι καθημερινά. Τηρώ τους κανόνες υγιεινής, μένω ασφαλής και προχωράω μέρα προς μέρα. Φυσικά, όπως όλοι μας, έχω κουραστεί πολύ και εύχομαι όλο αυτό να τελειώσει και να επιστρέψουμε στη ζωή μας όπως ήταν πριν.
Μονολεκτικά, θα είναι το 2021 η χρονιά που θα νιώσουμε καλύτερα;
Ελπίζω ότι ο εμβολιασμός θα προχωρήσει κανονικά, ότι θα αποδειχθεί αρκετός για να τελειώσουμε με την πανδημία και ότι το 2021 θα επιστρέψουμε στην κανονικότητα.
Πριν από την πανδημία είχαμε γεμίσει με «γκουρού» της θετικής σκέψης και αυτοβελτίωσης, που μας έλεγαν ότι δεν είναι ΟΚ να μη νιώθεις ΟΚ. Πιστεύετε ότι θα αλλάξει αυτό;
Πιθανώς. Όταν περνάμε κάτι τόσο στρεσογόνο που κανείς μας δεν έχει βιώσει στο παρελθόν, συνειδητοποιούμε ότι είναι φυσιολογικό να είμαστε αγχωμένοι και απογοητευμένοι. Όπως και ότι οι άνθρωποι είμαστε ανθεκτικοί και οι περισσότεροι θα ανακάμψουμε.
Προβλέπετε μια ανάκαμψη απότομη, σαν «ελατήριο», ή μια αργή και διστακτική;
Εξαρτάται από τον τύπο του ανθρώπου. Εκείνοι που θεωρούν ακόμα ότι η νόσος δεν ήταν και τόσο τρομερή και περισσότερο τους ανησυχεί το lockdown παρά το ενδεχόμενο να νοσήσουν, θα βιαστούν να γυρίσουν στον προηγούμενο τρόπο ζωής. Αν με ρωτάς κατά πόσο θα ξαναδούμε συνωστισμούς, η απάντηση είναι ναι – το βλέπουμε ακόμα στη Γουχάν και στα πάρτι, όπου οι άνθρωποι είναι σαν σαρδέλες. Κάποιοι άλλοι πάλι θα είναι πιο προσεκτικοί και θα διστάσουν να επιστρέψουν στον συγχρωτισμό και στην πολυκοσμία. Αλλά μάλλον θα είναι μειονότητα.
Η αντίληψη του δυτικού κόσμου περί ατομικότητας και προσωπικής ελευθερίας είναι εμπόδιο όταν ένα κράτος καλείται να αντιμετωπίσει μια τέτοια απειλή επιβάλλοντας περιοριστικά μέτρα;
Συμφωνώ ότι μπορεί να σταθεί εμπόδιο. Η διαχείριση πανδημιών βασίζεται στο ότι οι άνθρωποι συμφωνούν να εκχωρήσουν κάποιες ελευθερίες ή ανέσεις για το κοινό καλό, όπως να κρατούν αποστάσεις ή να μένουν σπίτι. Άνθρωποι με ανεπτυγμένο ατομισμό μπορεί να εκδηλώσουν ψυχολογική αντιδραστικότητα όταν μια κυβέρνηση τους λέει, π.χ., να φορέσουν μάσκα. Το είδαμε να συμβαίνει, όπως θα το δούμε και με το εμβόλιο.
Οι επιπτώσεις της πανδημίας στη συμπεριφορά μας είναι μακροχρόνιες;
Δύσκολο να απαντήσουμε αυτή τη στιγμή. Περιμένω, όπως είπα, ότι οι περισσότεροι θα ανακάμψουμε, αλλά δεν μπορώ να πω ποιες θα είναι οι μακροχρόνιες επιπτώσεις. Σίγουρα κάποιοι θα γίνουν μικροβιοφοβικοί, ο φόβος μιας πιθανής μόλυνσης θα τους μείνει για πάντα. Άλλοι, που νόσησαν για καιρό, θα υποφέρουν από σωματικές «παρενέργειες», όπως η χρόνια κόπωση. Και ασφαλώς κάποιοι θα εμφανίσουν διαταραχή μετατραυματικού στρες, η οποία μπορεί να είναι χρόνια και να απαιτήσει θεραπεία.
Έρευνά σας έχει δείξει ότι ένα σημαντικό ποσοστό ανθρώπων –γύρω στο 45%– εμφανίζει μετατραυματική εξέλιξη. Ότι αναθεωρεί προτεραιότητες, επανεκτιμά τις σχέσεις με οικογένεια και φίλους, επανασυνδέεται με τη φύση, αναπτύσσει τον αλτρουισμό και την πνευματικότητα. Και αυτές οι θετικές επιδράσεις θα έχουν ημερομηνία λήξης;
Φοβάμαι πως μπορεί να υποχωρήσουν με τον χρόνο, αλλά και ευελπιστώ ότι ορισμένες για κάποιους θα είναι μακροχρόνιες· η επανασύνδεση με τη φύση, η επανεκτίμηση αγαπημένων προσώπων. Δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα.
Επισημαίνετε κοινές συμπεριφορές ανάμεσα σε όλες τις πανδημίες. Υπάρχει κάτι στην τωρινή που σας εξέπληξε;
Αυτό που με εξέπληξε είναι το πόσο μοιάζει αυτή η πανδημία με όλες τις προηγούμενες σε επίπεδο συμπεριφοράς. Η βασική διαφορά ήταν η ταχύτητα εκδήλωσης των συμπεριφορών αυτών. Από την υιοθέτηση θεωριών συνωμοσίας μέχρι την αντίδραση στη μάσκα. Γιατί τώρα έχουμε την τεχνολογία που τις «οδηγεί». Γίνεται όλο και πιο δύσκολο να ξεχωρίσουμε τις αληθινές ειδήσεις από τις ψεύτικες. Προφανώς όλοι έχουμε ανάγκη για πληροφόρηση σε μια τέτοια κατάσταση, αλλά οι άνθρωποι που περνούν ώρες ολόκληρες καταβροχθίζοντας ψεύτικες ή εντυπωσιοθηρικές ειδήσεις μπορεί να καταλήξουν να βλέπουν εφιάλτες. Σε αυτούς, που δεν έχουν μηχανισμούς άμυνας όπως η αυτογνωσία, θα συνιστούσα να περιορίζουν την έκθεσή τους και να επιλέγουν αξιόπιστες πηγές ενημέρωσης.
Πόσο εύκολο είναι να φέρουμε ανθρώπους από τις δύο ακραίες στάσεις απέναντι στον κορωνοϊό, την άρνηση από τη μια και το υπερβολικό τραύμα από την άλλη, στη μέση περιοχή;
Μερικές φορές είναι πολύ δύσκολο να μετακινηθούν. Οι μεν υπερστρεσαρισμένοι ίσως χρειαστούν κάποιας μορφής θεραπεία που περιλαμβάνει τεχνικές για τη διαχείριση του άγχους και των αβεβαιοτήτων. Oι δε αρνητές είναι πολύ πιο δύσκολο να προσεγγιστούν. Πολλές φορές πρέπει να αρρωστήσουν οι ίδιοι ή να δουν κάποιον δικό τους άνθρωπο να υποφέρει για να πειστούν για τη σοβαρότητα της πανδημίας.
Θα υπάρξει μεγάλη αύξηση στη ζήτηση για ψυχολογική υποστήριξη και θεραπεία στη μετά Covid εποχή; Και ποιες είναι οι προκλήσεις σε αυτό;
Η πρόκληση προφανώς είναι να έχεις αρκετούς ειδικά εκπαιδευμένους επαγγελματίες εκεί έξω, και εκείνοι να έχουν πρόσβαση στους χρήζοντες βοήθεια και να μπορούν να προσφέρουν. Έχουμε δει μεγάλη ανάπτυξη τεχνολογικών υπηρεσιών, όπως πλατφόρμες στο ίντερνετ ή εφαρμογές σε smartphones, και αυτό είναι θετικό για να έχουν πρόσβαση κάποιες κατηγορίες ανθρώπων, όπως για παράδειγμα όσοι ζουν σε απομακρυσμένες περιοχές. Αλλά το ερώτημα παραμένει: έχουμε αρκετούς ειδικούς που μπορούν να αντιμετωπίσουν τα πιο σοβαρά προβλήματα; Πολλοί είχαν ψυχολογικά προβλήματα και πριν από την πανδημία, τα οποία επιδεινώθηκαν, άλλοι μπορεί να ανήκουν στο υγειονομικό προσωπικό πρώτης γραμμής, που είναι πιθανό να χρειαστεί επαγγελματική βοήθεια στο μέλλον. Το ζήτημα είναι κατά πόσο θα έχουμε τους πόρους και τους ειδικούς για να την προσφέρουμε.
Μία από τις παρενέργειες της πανδημίας ήταν οι εκδηλώσεις ξενοφοβίας. Τελικά, αυτές οι απειλές μάς διχάζουν ή μας φέρνουν πιο κοντά;
Λίγο και από τα δύο, γιατί στον πυρήνα τους οι άνθρωποι είναι «φυλετικά» όντα, έχουν τις ομάδες τους, τις κοινότητες, τις χώρες γύρω από τις οποίες συσπειρώνονται. Σαφώς μια διάσταση αυτού είναι η νοοτροπία «εμείς και οι άλλοι». Στις πανδημίες βλέπεις τους ανθρώπους και να έρχονται πιο κοντά και να στρέφονται εναντίον των ξένων. Και τα δύο φαινόμενα εντείνονται. Φαίνεται όμως ότι αυτά τα φαινόμενα δεν έχουν διάρκεια. Έρχονται και φεύγουν, όπως είχε γίνει και στην περίπτωση του SARS, όταν οι προερχόμενοι από ασιατικές χώρες έτειναν να αντιμετωπίζονται με καχυποψία. Σε έναν βαθμό τέτοιες συμπεριφορές επηρεάζονται και από τη στάση πολιτικών ηγετών – το να μιλάει ο Τραμπ για «κινεζικό ιό» προφανώς υποδαυλίζει τον ρατσισμό. Αλλά οι επιδημίες περνούν, οι ηγεσίες αλλάζουν και αυτή η έκφραση ρατσισμού τείνει να υποχωρεί.
Ποιες κρίσιμες απαντήσεις περιμένετε από το μέτωπο των ερευνών;
Ποιες είναι οι μακροχρόνιες νευροψυχιατρικές επιπτώσεις τού να έχει νοσήσει κάποιος με Covid-19. Πόσο διαρκεί η ανοσία – κάτι που συνδέεται άμεσα με τα προγράμματα εμβολιασμού. Σε επίπεδο συμπεριφοράς, πώς γίνεται να γεφυρωθούν τα δύο άκρα: πώς θα μειωθεί το στρες των πασχόντων από τραυματικό σύνδρομο από τη μια και πώς θα ενστερνιστούν την κοινή λογική οι αρνητές της πανδημίας από την άλλη. Κάποιες απαντήσεις, που έχουν να κάνουν π.χ. με τη μη χρήση μάσκας ή την αμφισβήτηση των εμβολίων, μπορούν να δοθούν με σχετικά σύντομες μελέτες. Για άλλες μπορεί να χρειαστούν χρόνια ή και δεκαετίες. ■