Η πολυκατοικία και η πυκνή δόμηση έχουν επικριθεί από πολλούς. Ωστόσο, από τη σχεδιαστική πρόκληση αλλά και τις ανάγκες κάθε εποχής αναδύθηκαν ενδιαφέροντα οικοδομήματα, τα οποία φέρουν υπογραφές σημαντικών αρχιτεκτόνων και έχουν γίνει τοπόσημα του 20ού αιώνα για την πόλη μας, τόσο για τα μοντέλα κατοίκησης που προκρίνουν όσο και για τον τρόπο ενσωμάτωσης μεγάλων κτιρίων γραφείων στον δομημένο αστικό τοπίο. Mε αφορμή την έκθεση «Κυρία Αρχιτέκτων» του Ινστιτούτου Γκαίτε, που παρουσιάστηκε στην Αθήνα και συνεχίζεται στο Γκαίτε της Θεσσαλονίκης έως το τέλος Ιουλίου, ακολουθήσαμε τη Χριστίνα Παπαδημητρίου, αρχιτέκτων, επιμελήτρια του Ελληνικού Αφιερώματος της έκθεσης, σε έναν περίπατο στην πρωτεύουσα και σε αρχιτεκτονήματα που υπογράφουν τρεις από τις αρχιτέκτονες που συμμετέχουν στην έκθεση.
Κατηφορίζουμε από τον Λυκαβηττό έως τα Πετράλωνα, εξερευνώντας έργα των πειραματικών δεκαετιών 1960, 1980 και 2010, επιχειρώντας να ερμηνεύσουμε τον «ήπιο δυναμισμό» στην πολυκατοικία στο Κολωνάκι της Σουζάνας Αντωνακάκη (1935-2020), την «ποιητική του χώρου» μέσω της σύγχρονης αρχιτεκτονικής στο κτίριο Διοίκησης της Εθνικής Τραπέζης της Ρένας Σακελλαρίδου –που υπογράφει μαζί με τη Μόρφω Παπανικολάου– αλλά και την ποιότητα στην κοινωνική κατοικία, όπως αποτυπώνεται στην εργατική πολυκατοικία της Έλλης Βασιλικιώτη, που βρίσκεται στην περιοχή του Ασυρμάτου, νότια του κέντρου.
Η θεματική βόλτα περιλαμβάνει τρεις μόνο στάσεις σε στιγμιότυπα της ιστορίας της αρχιτεκτονικής που διαμόρφωσαν γυναίκες. Με αφετηρία την οδό Δοξαπατρή, έναν ήσυχο δρόμο κάτω από τον περιφερειακό του Λυκαβηττού, περιηγηθήκαμε στο ιδιαίτερο παράδειγμα κατοίκησης της Σουζάνας Αντωνακάκη. Η αρχιτέκτων ήταν ιδρυτικό μέλος του γραφείου Atelier 66, έργα του οποίου έχουν εκτιμηθεί διεθνώς για την πρωτοτυπία τους και έχουν παρουσιαστεί σε πολλές εκθέσεις σε χώρες του εξωτερικού.
Το πολύχρωμο μωσαϊκό της οδού Δοξαπατρή
Η μοναδικότητα αυτής της πολυκατοικίας συνίσταται στο ότι κάθε διαμέρισμα είναι εντελώς διαφορετικό από τα άλλα, καθώς σχεδιάστηκε ειδικά πάνω στις ανάγκες του κάθε ιδιοκτήτη. Επιτρέπει την αρμονική συμβίωση ανάμεσα σε ετερόκλητους κατοίκους και την ανάπτυξη ενός πολύχρωμου μωσαϊκού. Όσοι γνωρίζουν τη δουλειά της Αντωνακάκη, βέβαια, βλέπουν στον σχεδιασμό κοινά χαρακτηριστικά σε όλες τις κατοικίες, με βασικό στοιχείο τον χώρο του καθιστικού, ένα διαμπερές δωμάτιο με προσανατολισμό βορινό και μεσημβρινό, έτσι ώστε να μετασχηματίζεται μέσα στην ημέρα και να θυμίζει υπαίθρια αυλή. Η αρχιτεκτονική της κ. Αντωνακάκη αναγνωρίζει το ανθρώπινο μέτρο και γεφυρώνει τον μοντερνισμό με την τοπική πολιτισμική ταυτότητα. O προσανατολισμός του κτιρίου από την πλευρά του δρόμου είναι βορινός και το 1982 που κατασκευάστηκε η θέα ήταν πολύ πλούσια. Από τότε όμως η οικοδομική δραστηριότητα την έχει περιορίσει σημαντικά. Σήμερα η Ακρόπολη, ο Λυκαβηττός και η θάλασσα είναι ορατά από ορισμένες μόνο θέσεις του κτιρίου. Το έργο ξεκίνησε με τρεις κύριους ιδιοκτήτες, οι οποίοι, προκειμένου να κατασκευαστεί μια πολυκατοικία πιο κοντά «στα μέτρα τους», έφτιαξαν μια ΜΚΟ, που ανέλαβε το οικονομικό μέρος και τα νομικά ζήτημα που έπρεπε να επιλυθούν.
Τελικά κατασκευάστηκαν εννέα διαμερίσματα, από τα οποία πέντε πήρε ο οικοπεδούχος και από ένα οι αρχικοί επενδυτές, οι οποίοι πήραν εξ ημισείας και το ρετιρέ. Η χρονική στιγμή που επέλεξαν να χτίσουν αποδείχθηκε ιδανική, καθώς οι τιμές στον κατασκευαστικό τομέα δεν είχαν ακόμη εκτιναχθεί. Τέσσερα χρόνια αργότερα, όταν αποφάσισαν να πουλήσουν το ρετιρέ, η τιμή πώλησής του υπερέβη το κόστος κατασκευής ολόκληρης της πολυκατοικίας.
Ποίηση και προκλήσεις
Νωρίς το πρωί, χωρίς κυκλοφοριακό και την αέναη κίνηση των περαστικών, τα κτίρια σε προκαλούν να τα θαυμάσεις. Προσπερνάμε την Αθηναϊκή Τριλογία –Βιβλιοθήκη, Πανεπιστήμιο, Ακαδημία–, διασχίζουμε τον πεζόδρομο της Κοραή και έπειτα, μέσω των οδών Σταδίου και Πεσμαζόγλου, μπαίνουμε στην οδό Σοφοκλέους. Λίγα μέτρα παρακάτω, η Ρένα Σακελλαρίδου βρίσκεται ήδη στην πλατεία Κοτζιά, έξω από τα κεντρικά γραφεία Διοίκησης της Εθνικής Τραπέζης, έτοιμη να μας μιλήσει για το σύγχρονο αυτό κτίριο, που πήγε την ελληνική αρχιτεκτονική σε άλλο επίπεδο. Ζητούμενο του αρχιτεκτονικού διαγωνισμού ήταν η αρμονική ένταξη του οικοδομήματος σε ένα περιβάλλον με κτίσματα διαφορετικών εποχών, η ανάδειξη των αρχαιοτήτων, όπως και του ρόλου της Εθνικής Τράπεζας.
Με την Αρχαιολογία, ωστόσο, να μην επιτρέπει το κτίριο να κατέβει με κανονικά θεμέλια στο βάθος που έπρεπε κάτω από την Αρχαϊκή Οδό, η τεράστια δυσκολία που αντιμετώπισαν οι Ρένα Σακελλαρίδου και Μόρφω Παπανικολάου, που συνυπογράφουν την αρχιτεκτονική μελέτη, με σύμβουλο τον Ιταλό Μάριο Μπότα, ήταν η ασφαλής θεμελίωση του κτιρίου. «Ένα πράγμα που έμαθα από αυτή την εμπειρία είναι ότι ένα πρόβλημα πρέπει να το μετατρέπεις σε πλεονέκτημα», λέει η κυρία Σακελλαρίδου και το γνωρίζει καλά, αφού η τεχνογνωσία που ανέπτυξε εδώ της έδωσε τις γνώσεις και τις ικανότητες για να αναλάβει στη συνέχεια μια σειρά από απαιτητικά έργα, με πιο πρόσφατο το Agemar στην Καλλιθέα. «Ό,τι φτιάξαμε ήταν πρωτόγνωρο για τα ελληνικά δεδομένα. Κάποιες από τις καινοτομίες γνωρίζαμε ότι χρησιμοποιούνται σε σήραγγες και σε μετρό στο εξωτερικό, αλλά δεν είχαν εφαρμοστεί σε κτίρια», επισημαίνει.
Πρωταγωνιστές στο εσωτερικό του κτιρίου είναι το αίθριο, που διατρέχει όλα τα επίπεδα, το φως και ο δημόσιος χώρος του ισογείου, με τα γυάλινα δάπεδα να δίνουν θέαση στις αρχαιότητες. Η Ρένα Σακελλαρίδου πιστεύει στη δύναμη του concept. Αντιλαμβάνεται την αρχιτεκτονική ως την ποιητική του χώρου που οργανώνεται μέσω του σχεδιασμού, των υλικών και του φωτός. Το κτίριο αποτελείται από πέντε ορόφους: οι δύο πρώτοι στεγάζουν την Αίθουσα των Γενικών Συσκέψεων, οι επόμενοι τις υπηρεσίες της Διοίκησης, ενώ ο τελευταίος είναι χώρος εκδηλώσεων. Τέσσερα υπόγεια εκτείνονται κάτω από την αρχαία οδό και η λύση στον τρόπο που το κτίριο θα αναπτύσσεται κάτω και πάνω από τα αρχαία δόθηκε με τη χρήση οριζόντιων και κάθετων πυλώνων που στηρίζουν το κτίριο. Για την ενσωμάτωση του κτιρίου στο περιβάλλον, το κτίσμα επενδύθηκε με πωρόλιθο Λεμεσού στο χρώμα της άμμου και μαύρο γρανίτη στα δάπεδα.
Στην πολυκατοικία του Ασυρμάτου
Καθώς η ώρα περνάει, η ζέστη δυσκολεύει το περπάτημα, ακόμα και όταν περπατάς στα όμορφα σοκάκια της Πλάκας και στον λόφο του Φιλοπάππου. Τέρμα του αρχιτεκτονικού περιπάτου μας αποτελεί η πολυκατοικία του Ασυρμάτου στα Πετράλωνα, έργο της Έλλης Νικολαΐδου-Βασιλικιώτη (1923-2016), ένα από τα διασημότερα κτίρια που σχεδίασε η αρχιτέκτων και, όπως έχει καταχωρισθεί, ένα από τα σημαντικότερα των Αθηνών.
Η Βασιλικιώτη μελέτησε και οργάνωσε την κατασκευή πολυάριθμων συγκροτημάτων εργατικών κατοικιών σε όλη την Ελλάδα. Πρωταρχικός στόχος της ήταν η δημιουργία σπιτιών που θα προσφέρουν στον χρήστη το ποιοτικότερο δυνατό αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα με τα διαθέσιμα μέσα.
Στην πολυκατοικία του Ασυρμάτου ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η προσαρμογή του κτιρίου που πέτυχε η Βασιλικιώτη ακολουθώντας το καμπύλο οικόπεδο σε σχήμα ημισελήνου. Οι δύο δρόμοι που περιβάλλουν το οικόπεδο, η περιφερειακή οδός Φιλοπάππου και η οδός Απολλωνίου, έχουν υψομετρική διαφορά μεταξύ τους, που στο κέντρο του κτίσματος φτάνει έως πέντε μέτρα. Η αρχιτέκτων, για να αξιοποιήσει τη θέα προς τον Φαληρικό Κόλπο, διαμόρφωσε το κεντρικό τμήμα του δεύτερου επιπέδου σε ταράτσα, όπου η πρόσβαση γίνεται μέσω μιας γέφυρας. Σήμερα ωστόσο, που η δόμηση στην περιοχή έχει πυκνώσει, η θέα είναι περιορισμένη. Δεν ισχύει όμως το ίδιο προς τον λόφο του Φιλοπάππου, όπου η θέαση παραμένει ανέγγιχτη.
H πολυκατοικία, που ολοκληρώθηκε το 1967 και δημιουργήθηκε με σκοπό να στεγάσει οικογένειες που ζούσαν σε παράγκες στην περιοχή, αναπτύσσεται σε πέντε ορόφους – αν και, κοιτώντας την από το επίπεδο του δρόμου, νομίζει κανείς ότι είναι τριώροφη. Το συγκρότημα περιλαμβάνει 55 διαμερίσματα, τέσσερα από αυτά είναι μονόχωρα, 24 είναι δίχωρα και τα υπόλοιπα 27 έχουν τρία δωμάτια. Στο ισόγειο του κτιρίου υπάρχουν οκτώ καταστήματα, αποθήκες και πλυντήρια για τα διαμερίσματα – σήμερα ένας χώρος λειτουργεί ως νηπιαγωγείο, οι ελεύθεροι χώροι έχουν μετατραπεί σε πάρκινγκ, ενώ υπάρχουν και εμπορικές χρήσεις.