Μουσείο Βορρέ
Πρώτη στάση το Μουσείο Βορρέ, με ένα πανέμορφο καφέ, το οποίο μας φιλοξένησε στη δροσερή αυλή του όταν η ζέστη δεν μας άφηνε πλέον να απολαύσουμε τις βόλτες στους κήπους. Οι παραδοσιακοί ελληνικοί κήποι και οι αυλές αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της εμπειρίας που βιώνει εδώ ο επισκέπτης. Γεμάτοι με ελληνικά δέντρα και φυτά, όπως κυπαρίσσια, πεύκα, κουτσουπιές, δάφνες, λυγαριές, βελανιδιές, χαρουπιές, αμυγδαλιές, μπουκαμβίλιες, τριανταφυλλιές, βότανα και μυρωδικά, περιλαμβάνουν επίσης πολλά από τα αρχαία και τα λαογραφικά εκθέματα του μουσείου, εμπλουτίζοντας με δόσεις πολιτισμού την περιήγηση. «Όπου κι αν ταξίδευε ο Ίων Βορρές, μάζευε γούρνες, μυλόπετρες, αντικείμενα που οι άνθρωποι ήθελαν να ξεφορτωθούν γιατί ήταν… παλιά. Σε αυτά εκείνος έβλεπε την ομορφιά των υλικών, τη δεξιοτεχνία των τεχνιτών, την αξία της πολιτιστικής κληρονομιάς μας», λέει ο Νεκτάριος Βορρές, εγγονός του και πρόεδρος του ΔΣ του μουσείου.
Αυλές περίκλειστες από ξερολιθιές περιβάλλουν το Πυργί –όπως ονομάζεται ο παραδοσιακός οικισμός– και έχουν δημιουργήσει μια σειρά από κήπους φυτεμένους με μεσογειακά φυτά, που συνεχώς εμπλουτίζονται και εξελίσσονται, ακολουθώντας στις μέρες μας μια πιο βιώσιμη προσέγγιση στον τρόπο συντήρησής τους. Έτσι, τα τελευταία χρόνια, με την καθοδήγηση του βοτανολόγου Λευτέρη Δαριώτη και με γνώμονα το συνεχώς μεταβαλλόμενο κλίμα, έχουν γίνει σημαντικές αλλαγές στις φυτεύσεις, επιλέγοντας ενδημικά φυτά ανθεκτικά στην ξηρασία, ενώ προστέθηκε και ένα κομμάτι άνυδρου κήπου. Στις πέντε λίμνες που θα συναντήσετε στους κήπους κολυμπούν χρυσόψαρα και φύονται πολύχρωμες συνθέσεις με ίριδες.
Ένας συλλέκτης… «παραδοσιακός»
Ο Ίων Βορρές, με καταγωγή από τα Φιλιατρά Μεσσηνίας, σπούδασε και έζησε για περισσότερο από είκοσι χρόνια στον Καναδά. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1964, την περίοδο της μεγάλης ανοικοδόμησης, αντικρίζοντας μια Αθήνα αγνώριστη. Σε μια επίσκεψη φίλων στην Παιανία βρήκε στην περιοχή την ησυχία και την αυθεντικότητα που αναζητούσε. Αγόρασε σιγά σιγά τέσσερις αγροικίες, τα υπολείμματα ενός στάβλου και ενός πατητηριού και με τη βοήθεια του αρχιτέκτονα Μιχάλη Φωτιάδη τα αναπαλαίωσε, συμπληρώνοντας τις ελλείψεις με νέες προσθήκες, για την κατασκευή των οποίων χρησιμοποιήθηκαν παραδοσιακά υλικά και τεχνικές. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία ενός ενιαίου συγκροτήματος, ένα μικρό χωριό, όπου ο επισκέπτης δεν διακρίνει το παλιό από το νέο.
Το συγκρότημα, όπου βρίσκεται το Μουσείο Βορρέ, καταλαμβάνει 18 στρέμματα και περιλαμβάνει τα κτίρια-μουσεία και τους κήπους. Το μουσείο σύγχρονης ελληνικής τέχνης φιλοξενεί έργα καλλιτεχνών από το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, όπως οι Τσαρούχης, Παύλος, Ναταλία Μελά, Λάππας, Takis κ.ά. Το λαογραφικό μουσείο, από την άλλη, είναι ένα σύμπλεγμα παραδοσιακών κτιρίων, όπου στεγάζονται μια συλλογή από αρχαιότητες, βυζαντινές εικόνες και λαϊκά κειμήλια, όπως κρήνες, τηνιακά υπέρθυρα και συριανά πιάτα, έπιπλα και άλλα καθημερινά είδη περασμένων εποχών.
Κήποι Ελευθέριου Δαριώτη
«Καλά έχετε έρθει, βγαίνω στην πόρτα να σας συναντήσω», απαντά γρήγορα στο τηλέφωνο ο Λευτέρης Δαριώτης. Δεν είναι η πρώτη φορά που υποδέχεται κόσμο, ούτε η πρώτη που αυτοί που περιμένει αναρωτιούνται αν έχουν έρθει στη σωστή τοποθεσία. Δεξιά και αριστερά του δρόμου βλέπουν μόνο μονοκατοικίες ή διπλοκατοικίες, αλλά πουθενά έναν κήπο σαν αυτόν που αποκαλύφθηκε μπροστά μας λίγα λεπτά αργότερα. Σχεδόν δύο ώρες μείναμε εκεί και αυτή η πρώτη έκπληξη που μας κυρίευσε δεν λέει να υποχωρήσει – πόσα χρώματα, σχήματα και αρώματα μπορεί κανείς να δει και να θαυμάσει ταυτόχρονα; Ο Λευτέρης Δαριώτης είναι βιολόγος φυτών. Σπούδασε τεχνολόγος γεωπόνος στη Θεσσαλονίκη, πήρε master στη βιολογία φυτών στις ΗΠΑ και συνέχισε με σπουδές φυτοκομίας στην Αγγλία. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, άρχισε να οργανώνει φυτώρια και να καλλιεργεί φυτά, βολβούς και σπόρους, και να παρατηρεί στο εργαστήριό του την προσαρμοστικότητα στις ελληνικές συνθήκες.
Έχει αδυναμία στα φυτά του γένους Salvia. Έχει τη μεγαλύτερη συλλογή, καθώς από τα 1.000 είδη που υπάρχουν σε ολόκληρο τον κόσμο ο ίδιος έχει μαζέψει συνολικά πάνω από 200 είδη και ποικιλίες. Στην Ελλάδα υπάρχουν είκοσι οκτώ αυτόχθονα είδη – τρία τουλάχιστον από αυτά τα γνωρίζουμε ως φασκόμηλο. Βολβούς έχει συνολικά πάνω από 2.000 είδη και ποικιλίες, ενώ από τα ξηρικά μεσογειακά φυτά, έχει γύρω στα 500 είδη σε έναν άλλο άνυδρο μεσογειακό κήπο επίσης στην Παιανία. «Μου αρέσουν τα βολβώδη και τα μεσογειακά, αν και ο κυρίως κήπος μου είναι ημιτροπικός. Σε αυτόν τα χρώματά του δίνουν την αίσθηση “άνοιξης” όλο τον χρόνο».
Ωστόσο, ο συγκεκριμένος κήπος αλλάζει συχνά όψη. Ο Λευτέρης καλλιεργεί και σπέρνει για να μελετήσει την προσαρμογή των φυτών, την αντοχή τους, κ.λπ. Αν ένα φυτό δεν ανταποκρίνεται, το μεταφυτεύει ή το αντικαθιστά. Έχει πλέον τη ματιά και το πάθος του ερευνητή που δεν παρασύρεται από τον συναισθηματισμό του ερασιτέχνη κηπουρού. Όταν σου μιλάει όμως για τη δουλειά του, τα φυτά του, τα μάτια του λάμπουν, το χαμόγελο είναι πηγαίο και ο ενθουσιασμός του μεταδοτικός.
Επίσημα, ο κήπος ανοίγει δύο φορές τον χρόνο για το κοινό, με τα events «ανοιχτός κήπος» που διοργανώνει, οπότε μπορεί κάποιος να συζητήσει μαζί του, ακόμα και να βρει φυτά, σπόρους και βολβούς. Ωστόσο, όποιος ενδιαφέρεται έρχεται σε επικοινωνία μαζί του και είναι δυνατόν να κανονίσουν μια επίσκεψη. Ο Λευτέρης είναι επίσης πολύ δραστήριος στα social media, καθώς συχνά Έλληνες αλλά και ξένοι κηπουροί τον ρωτούν συμβουλές για την ανάπτυξη των φυτών τους.
Οργανώνει επίσης βοτανικές ξεναγήσεις, κυρίως στην Πελοπόννησο και στην Κρήτη, αλλά και στο εξωτερικό, για γκρουπ που ασχολούνται με την κηπουρική, αλλά και για μέλη βοτανικών κήπων, κυρίως του εξωτερικού, που θέλουν να γνωρίσουν τα ελληνικά φυτά. Ταξιδεύει πολύ, αναζητώντας σπάνια ενδημικά είδη, όπως για παράδειγμα πρόσφατα στη Σάμο, που έχει την πιο σπάνια ορχιδέα της Ελλάδας, ή ακόμα και είδη που δεν απαντώνται πια, όπως τα δελφινάκια (Consolida samia), που δεν έχουν βρεθεί τα τελευταία είκοσι χρόνια. Συχνά επισκέπτεται πόλεις του εξωτερικού (π.χ. Καλιφόρνια), όπου δίνει ομιλίες με θέμα την ελληνική χλωρίδα και τα μεσογειακά φυτά. Τέλος, παίρνει μέρος σε ερευνητικά προγράμματα του ΕΛΓΟ στη Θεσσαλονίκη και στο Τμήμα Ανθοκομίας του ΓΠΑ, ενώ παράλληλα στον κήπο-εργαστήριό του κάνει ακόμα και διασταυρώσεις, δημιουργώντας νέα υβρίδια.
«Η χώρα μας έχει τη μεγαλύτερη βιοποικιλότητα στην Ευρώπη, με 6.500 είδη. Είναι εντυπωσιακό νούμερο για μια τόσο μικρή σε έκταση χώρα. Σε αυτό συμβάλλουν πολλά, κυρίως η τοπογραφία μας, γιατί πολλά ενδιαιτήματα είναι απομονωμένα, όπως τα νησιά από τη θάλασσα και οι κορυφές των βουνών, οπότε επιταχύνεται η εξέλιξη νέων ειδών. Στην Κρήτη, για παράδειγμα, υπάρχουν πάνω από 150 είδη μοναδικά στον κόσμο. Και πολλά άλλα νησιά, όπως η Σαμοθράκη, έχουν επίσης εξαιρετικό βοτανικό ενδιαφέρον».
Κτήμα Σπάροζα
Το χαλικόστρωτο μονοπάτι που οδηγεί στην είσοδο του σπιτιού έχει στα αριστερά του το δασικό κομμάτι του κτήματος, όπου στην πλαγιά του λόφου με τα πεύκα, τα κυπαρίσσια, τις χαρουπιές και τα άλλα δέντρα ζουν σκαντζόχοιροι, αλεπούδες, χελώνες κ.ά. Στα δεξιά της μικρής οδού υπάρχει μια έκταση κυρίως με πεύκα και μια εντυπωσιακή δενδροειδή γαλατσίδα (Euphorbia dendroides). Ακολουθεί το «αλώνι», ένα επίπεδο στρογγυλό κομμάτι γης, που θυμίζει χωρίς ωστόσο να έχει καμία σχέση με παραδοσιακό αλώνι, το οποίο περιβάλλεται από φυτά και θάμνους ανθεκτικούς στην ξηρασία, όπως το χαμόπευκο (Ptilostemon chamaepeuce).
Προχωρώντας πιο μέσα με βόρειο προσανατολισμό, συναντάμε τις πεζούλες με τα μεσογειακά φυτά (σάλβιες, λεβάντες κ.ά.) από διάφορες περιοχές του κόσμου, αλλά και τα ιθαγενή ελληνικά Bellevalia dubia και Fritillaria obliqua. Περιηγούμαστε στις τρεις πεζούλες ακολουθώντας τα μονοπάτια και θαυμάζοντας τις φυτεύσεις με τις διαφορετικές αισθητικές συνθέσεις. Το σημείο προστατεύεται από τον βοριά από μια σειρά κυπαρίσσια (Cupressus sempervirens), ενώ τη σκιά τους μας προσφέρουν απλόχερα μια φτελιά (Ulmus parvifolia), ένα Rhus lancea, ένα πεύκο στο κέντρο της κάτω πεζούλας, ένα δέντρο του Ιούδα (Cercis siliquastrum) και τρεις ροδιές.
Πάνω από τις πεζούλες υπάρχει ένα παρτέρι με φυτά που επιβιώνουν σε ξερές συνθήκες, όπως ο κρητικός έβενος και η Euphorbia acanthothamnos. Παραδίπλα, ο κήπος του Derek Toms, συνιδρυτή του MGS, με ιθαγενή ελληνικά φυτά, μεταξύ αυτών πολλοί βολβοί, όπως η Tulipa saxatilis, ο Crocus cartwrightianus και ο Narcissus obsoletus. Ανάμεσα στα πολύ ενδιαφέροντα είδη του κήπου είναι και εννέα είδη άγριας ορχιδέας (Ophrys spp.). Στις δύο στέρνες του κτήματος φυτρώνουν νούφαρα και κολυμπούν μικρά ψάρια, ενώ στη σκεπαστή βεράντα που οδηγεί στον βυθισμένο κήπο με τα εσπεριδοειδή τις εντυπώσεις κλέβουν μια πανέμορφη γλυσίνα και το παχύφυλλο νυχτολούλουδο Epiphyllum oxypetalum, που ανεβαίνει στον τοίχο.
Οικολογική κηπουρική
To Κτήμα Σπάροζα στην Παιανία δημιουργήθηκε από τη Bρετανή Jacqueline Tyrwhitt, καθηγήτρια πολεοδομίας στο Πανεπιστήμιο του Harvard, και κληροδοτήθηκε το 1983 στο Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας. Η ερασιτέχνης βοτανικός ήταν πρωτοπόρος στη χρήση φυτών ξηρού κλίματος και επέλεξε την έκταση 17,5 στρεμμάτων στην ανατολική πλευρά του Υμηττού για να δημιουργήσει έναν μεσογειακό κήπο με ενδημικά φυτά. Αρχικά μάζευε σπόρους και φυτά μόνο από την Ελλάδα, ενώ αργότερα συγκέντρωνε και από περιοχές με αντίστοιχες κλιματικές συνθήκες (Ν. Αφρική, ΝΔ Αυστραλία, Χιλή, Καλιφόρνια). Μετά τη συνταξιοδότησή της, η Tyrwhitt έμενε μόνιμα στο κτήμα μέχρι τον θάνατό της, το 1983. Το όνομα Σπάροζα το εμπνεύστηκε από τα πολλά σπουργίτια (sparrow = αγγλικά) που είχε η περιοχή. Το 1991, επιμελήτρια του κήπου αναλαμβάνει η Ιρλανδή Σάλι Ραζέλου, η οποία εμπνεύστηκε και τη δημιουργία του Συλλόγου Μεσογειακής Κηπουρικής (Mediterranean Garden Society − MGS), με στόχο την ανάδειξη όμορφων κήπων που ακολουθούν τα μεσογειακά πρότυπα και εναλλακτικές λύσεις. Η Σπάροζα αποτελεί υπόδειγμα οικολογικού κήπου με άνυδρα τμήματα ή μέρη που ποτίζονται μόνο το καλοκαίρι κάθε τρεις με τέσσερις ημέρες.
Κάθε χρόνο ζει και εργάζεται στο κτήμα ένας μεταπτυχιακός σπουδαστής της κηποτεχνικής. Από το 2020 βρίσκεται εκεί η Lucie Willan, από την Αγγλία, η οποία μετά τον θάνατο της Σάλι (2021) έχει αναλάβει τη φροντίδα του κτήματος και του κήπου μαζί με τους εθελοντές του Συλλόγου MGS.
«[…] οτιδήποτε κατάφερε να επιβιώσει και
να μεγαλώσει κάτω από τις δύσκολες συνθήκες
που επικρατούν σε αυτή την άγονη πλαγιά
θα μπορέσει να μεγαλώσει ακόμα καλύτερα οπουδήποτε αλλού». – Tyrwhitt
Μουσείο Βορρέ
Το μουσείο διοργανώνει δράσεις για σχολεία αλλά και για μεμονωμένα γκρουπ.
Για επισκέπτες, ανοιχτό
Σάββατο-Κυριακή 10.00-14.00.
Το καφέ λειτουργεί 10.00-16.00.
Πληροφορίες στο τηλ. 210-6642520
Κήποι Δαριώτη
Fb: Liberto Dario
(Λευτέρης Δαριώτης),
Insta: @libertodario
email: eleftheriosdariotis
@yahoo.com
Κτήμα Σπάροζα
Το Κτήμα Σπάροζα δέχεται επισκέπτες μόνο με ραντεβού. Καλύτερες εποχές είναι το φθινόπωρο και η άνοιξη. Για πληροφορίες: Jane Flynn Taniskidou: [email protected] (mediterraneangardensociety.org)