Είναι Κέντρο Μελέτης, το μοναδικό στο είδος του. Μουσείο, με ταχύτατες διαδρομές προς την ουσία. Βιωματικό σχολείο. Και επιπλέον ένα ζωντανό στέκι επιστημόνων, καλλιτεχνών, ελεύθερων επαγγελματιών, υπαλλήλων που έρχονται κοντά έχοντας την ίδια απαίτηση ελευθερίας και ισορροπίας και τον ίδιο στόχο: μέσα από την αφή να ξαναμάθουν τον εαυτό τους και τον κόσμο· μέσα από το πλάσιμο να δοκιμάσουν τα όρια, τις αντοχές, τους ορίζοντές τους· να επανασυνδεθούν με την αρχαία ύλη, την άφαντη στις πόλεις, που ξυπνάει το ένστικτο της δημιουργίας με τον ίδιο τρόπο εδώ και 10.000 χρόνια.
Στην οδό Μελιδώνη στον Κεραμεικό, σε μια όμορφη γειτονιά με σταθμούς μνήμης, θησαυρούς τέχνης και μουσεία, πιθανόν πάνω από αρχαία εργαστήρια κεραμικής και καμίνια, ορθώνεται ένα άψογα διατηρημένο από το υπουργείο Πολιτισμού κτίριο, το Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής του Ιδρύματος Οικ. Γ. Ψαροπούλου. Πίσω από την αυστηρή πρόσοψη του πρώιμου νεοκλασικού, με μια σειρά από πιθάρια των τριών τελευταίων αιώνων παραταγμένα μπροστά της, κρύβεται το εσωτερικό ενός ευρύχωρου οθωμανικού σπιτιού του 1875, με ατμοσφαιρικές οικείες αυλές, όπου «απλώνονταν μπουγάδες και έτρεχαν κότες», όπως λέει η ψυχή του Κέντρου, επιμελητής του Μουσείου την τελευταία δεκαπενταετία, αρχαιολόγος και ερευνητής Νίκος Λιάρος.
ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΚΑΙ ΜΑΘΗΤΕΣ
Το απόγευμα είναι ήσυχο και ζεστό και η ομάδα της Τρίτης σιγά σιγά καταφθάνει. Η Μαριλένα, ο Δημήτρης, η Τζωρτζίνα, η Λιάνα, η Μαίρη, ο Πάνος, ο Γιάννης, η Ξένια, η Μαρία, η Γωγώ φορούν τις ποδιές τους, παίρνουν τον πηλό, τα πυροχρώματα και τους μπαντανάδες (επιχρίσματα), τα πινέλα, τα σφουγγάρια, τις γλυφίδες και την τορνέτα (αργός τροχός), τις βελόνες και τις ατσαλίνες (λεπίδες για τη λείανση των επιφανειών) και κάθονται στο τραπέζι της εσωτερικής σάλας ή στην αυλή, υπό το ζεστό βλέμμα και τη συνεχή συμβολή του δασκάλου. Μέσα σε λίγα λεπτά βρίσκονται υπό την εξουσία του δικού τους παιχνιδιού, κύριοι της νέας γέννας. Οι λέξεις «ευχαρίστηση», «αποσυμπίεση από την καθημερινή δουλειά», «δημιουργία», «απωθημένο ετών» δεν μπορούν να περιγράψουν τη σταδιακή διαστολή των αισθήσεων.
Σάββατο μεσημέρι. Η εσωτερική αίθουσα είναι γεμάτη. Όλοι δουλεύουν υπό την εποπτεία της Εριάννας. Είναι διάχυτο το αίσθημα της παραγωγής έξω από συρμούς, τυποποιήσεις και νόρμες, μόνο με τους κανόνες που επιβάλλουν το υλικό και η εμπειρία. Στην αυλή, με κάθε μελετημένη και χιλιοδοκιμασμένη κίνηση, η Ιωάννα, η Μαριλού, η Μαρούσα, o Αντώνης κερδίζουν πάνω στον πηλό και μια μικρή νίκη. «Όσο όμορφο κι αν είναι ένα αντικείμενο, αν διαλυθεί στο καμίνι, δεν είναι κεραμική.
Η τεχνογνωσία αποκτάται βιωματικά. Μέσα από την κατασκευή κατανοούν οι μαθητές τους περιορισμούς και τις δυνατότητες του πηλού, που είναι ένα εξαιρετικό μέσο στο να ασκήσεις ξεχασμένες αισθήσεις όπως της αφής, να μάθεις να ξαναδουλεύεις με τα χέρια, να μη δίνεις εντολές με ένα κουμπί, αλλά να φτιάχνεις κάτι ο ίδιος, σε μια συνεχή διάδραση με το υλικό», λέει ο κ. Λιάρος. «Τεχνικά, η κεραμική είναι δύο πράγματα», συνεχίζει. «Πλαστικότητα, αυτή η μοναδική ιδιότητα του πηλού να πλάθεται και να παίρνει ό,τι σχήμα του δώσεις. Και φωτιά, που μετατρέπει το χώμα, το φθαρτό, στο κεραμικό, το αιώνιο. Πολιτισμικά, είναι πολύ περισσότερα. Από τον ίδιο τον άνθρωπο, τον οποίο σε όλες τις θρησκείες φτιάχνει ο Θεός από πηλό, μέχρι το χώμα στο οποίο επιστρέφουμε. Είναι τα πάντα και τίποτα».
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΓΓΕΙΟΠΛΑΣΤΙΚΗ: Η ΙΣΤΟΡΙΑ
Το Κέντρο Μελέτης Νεώτερης Κεραμεικής ιδρύθηκε το 1987 από τη λαογράφο Μπέττυ Ψαροπούλου, η οποία από τη δεκαετία του ’60 και επί σαράντα χρόνια, οργώνοντας την Ελλάδα, κατέγραφε, συνοδευόμενη από αρχαιολόγους, αρχιτέκτονες, φωτογράφους, ό,τι είχε σχέση με την παραδοσιακή αγγειοπλαστική, που χανόταν. Σειρές αγγείων τα οποία συγκέντρωνε από κάθε γωνιά και κάθε εργαστήριο το αρχαιότερο είναι ένα πιθάρι του 1613– απαρτίζουν μια πλούσια συλλογή 6.000 αγγείων. Χάρτες, πλήρη σχέδια, αρχιτεκτονικές και φωτογραφικές αποτυπώσεις των εργαστηρίων, των κλιβάνων, αλλά και των αγγείων, των εργαλείων, όλων των σταδίων εργασίας, κασέτες με συνεντεύξεις που έπαιρνε από τεχνίτες, βιντεοταινίες, ντοκιμαντέρ, μελέτες, βιβλία συνθέτουν ένα μοναδικό στη χώρα αρχείο για την ελληνική αγγειοπλαστική από τον 16ο έως τον 20ό αιώνα.
Ο Νίκος Λιάρος, που είχε γοητευθεί ως παιδί από τις διηγήσεις των παλιών μαστόρων στον τόπο καταγωγής του, την Κορώνη Μεσσηνίας, παλιό αγγειοπλαστικό κέντρο, χτύπησε το κουδούνι της Μπέττυς Ψαροπούλου το 1992, φοιτητής Αρχαιολογίας τότε, και της είπε ότι θέλει να μάθει να φτιάχνει πιθάρια. Ξεκίνησε ως εθελοντής στο Ίδρυμα, όπου έμαθε την κεραμική τέχνη, εργάστηκε εκεί ως σχεδιαστής και πλέον από το 2008 είναι επιμελητής του μουσείου. Παράλληλα με τη διδασκαλία, συνεχίζει την επιστημονική έρευνα. Το Κέντρο Μελέτης παραμένει, δεκατρία χρόνια μετά τον θάνατο της Μπέττυς Ψαροπούλου και πλέον υπό την προεδρία της κόρης της, Γιολάντας Ψαροπούλου, ένας πολύ πρωτοποριακός οργανισμός. Και ανθεί.
Η ιδρύτριά του δεν ήθελε να είναι μόνο το μοντέρνο μουσείο που στήθηκε, με λίγα αντιπροσωπευτικά δείγματα, περιοδικές εκθέσεις και υλικό που δίνει γρήγορα μια πολύ καλή ιδέα της νεότερης αγγειοπλαστικής παραγωγής. Δηλαδή «κάτι στατικό, αλλά μια ζωντανή δραστήρια εστία. Διδάσκουμε κεραμική καθημερινά, έχουμε 120 ενήλικες μαθητές, αλλά και πολλά παιδιά, βγάζουμε το μουσείο δρόμο, διοργανώνουμε φεστιβάλ, συμμετέχουμε σε φεστιβάλ, συνεργαζόμαστε με δίκτυα μουσείων και συνδράμουμε στις προσπάθειες φορέων, οργανώνουμε εκδρομές σε αγγειοπλαστικά κέντρα –Κόρινθο, Κορώνη, Σίφνο, Τήνο, Λέσβο, Θραψανό Κρήτης–, ομιλίες, σεμινάρια, θερινά camp για παιδιά, με κύρια έγνοια τη δημιουργία μιας κουλτούρας κεραμικής, που δεν διαθέτουμε στην Ελλάδα, δεν διδάσκεται η κεραμική στα σχολεία όπως σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Μόλις πρόσφατα οι Έλληνες άρχισαν να εκτιμούν το χειροποίητο κεραμικό ως αντικείμενο και ως δράση. Γι’ αυτό και υπάρχει σήμερα μια έκρηξη των μαθημάτων κεραμικής», σημειώνει ο κ. Λιάρος. «Όταν ξεκινήσαμε, ήταν ένα πολύ μοναχικό χόμπι, με λίγους μαθητές· τώρα καταρτίζουμε λίστες αναμονής. Χαιρόμαστε που συνεισφέραμε, πιστεύω, στο να γίνει η κεραμική της μόδας».
Πρόγραμμα σπουδών
«Το πρόγραμμα σπουδών διαρκεί τέσσερα χρόνια. Στο πρώτο έτος οι μαθητές εκπαιδεύονται στις χειροποίητες τεχνικές της κεραμικής, με φύλλο, με μακαρόνι και με τσιμπητό, σε αργούς τροχούς, μαθαίνουν να κάνουν υφές, να διακοσμούν, να εφυαλώνουν, να ψήνουν, προβάλλοντας τη γαιώδη μοναδικότητα του πηλού, αυτού του πολύ δυνατού υλικού. Στο δεύτερο έτος εμβαθύνουν περισσότερο στις τεχνικές. Μάλιστα την άνοιξη χτίζουμε για τους δευτεροετείς ένα παραδοσιακό καμίνι από λάσπη και άχυρο στην αυλή και ψήνουμε εκεί τα κεραμικά τους, σε φωτιά με ξύλα, όπως έκαναν οι αγγειοπλάστες για χιλιάδες χρόνια», περιγράφει ο κ. Λιάρος. «Η διαδικασία διαρκεί πάνω από εννέα ώρες, καθώς χρειάζεται απίστευτη ποσότητα φωτιάς για να φτάσει η θερμοκρασία στους 1.000 βαθμούς Κελσίου· τότε, η φλόγα που βγαίνει από το φουγάρο, ένα κεφάλι δράκου, είναι τόσο πηχτή, που νομίζεις ότι μπορείς να την κόψεις με το μαχαίρι. Είναι μια τελετουργία το ψήσιμο, με μεγάλο ρίσκο, δεν έχεις τον απόλυτο έλεγχο, κάτι που δεν αντιλαμβάνεται ο μαθητής όταν πατά το κουμπί στο ηλεκτρικό καμίνι. Αρχαίοι και νεότεροι αγγειοπλάστες έλεγαν ξόρκια και έβαζαν αποτροπαϊκά σύμβολα στα καμίνια. Το τρίτο έτος είναι κάτι σαν το πανεπιστήμιο. Τους δίνουμε μεγάλες ενότητες όπου εξερευνούν τα όριά τους, αν μπορούν να φτάσουν την τεχνική τους σε πολύ υψηλά επίπεδα, πόσο θέλουν να ρισκάρουν. Λειτουργούμε λίγο σαν ψυχολόγοι, πολλοί μαθητές λένε ότι η κεραμική τούς βοηθάει γενικότερα στη ζωή τους. Στο τέταρτο έτος, ασχολούνται με πηλούς υψηλής θερμοκρασίας, με πορσελάνη, με ιδιαίτερες τεχνικές εφυάλωσης». Ο στρόβιλος γνώσεων, υλικών, ιδεών, εξασκήσεων, δυνατοτήτων και ικανοτήτων παίρνει τη μορφή ισόβιας τάξης στα χέρια του κάθε αγγειοπλάστη.
ΙΝFO → Κέντρο Μελέτης Νεώτερης ΚεραμΕικής, Μελιδώνη 4-6, Κεραμεικός. Για τη συμμετοχή στα τμήματα κεραμικής είναι απαραίτητη η έγκαιρη εγγραφή στη γραμματεία του μουσείου, στο 210-3318491/2, μέσω email στο [email protected] ή με μήνυμα στο Facebook.