Αν κάποιος σας σταματούσε στον δρόμο, σας έδειχνε μια φωτογραφία μιας μαύρης γάτας και σας ρωτούσε τι χρώμα έχει, τι θα απαντούσατε; Mαύρο, ε; Τι άλλο θα μπορούσε να απαντήσει κανείς; Αν κάποιος σας ρωτούσε ακριβώς το ίδιο, αλλά παρουσία δύο ακόμα ανθρώπων οι οποίοι υποστήριζαν ότι το χρώμα της γάτας είναι ροζ, εσείς τι θα απαντούσατε τότε; Μαύρο; Μην ποντάρετε πολλά σε αυτή την πιθανότητα. Το 1951, ένα κλασικό πια κοινωνικό πείραμα του ψυχολόγου Σόλομον Ας έδειξε πως οι απόψεις των άλλων μπορούν να επηρεάσουν τη συμπεριφορά μας, ακόμα και όταν δεν συμφωνούμε μαζί τους. Στο πείραμα αυτό, ο Ας ζήτησε από μια ομάδα συμμετεχόντων να δώσει απάντηση σε ένα τεστ οπτικής αντίληψης με προφανή λύση. Στο δωμάτιο υπήρχε πάντοτε ένα άτομο που συμμετείχε στο πείραμα, ενώ όλοι οι άλλοι ήταν ηθοποιοί και όλοι έδιναν την ίδια λάθος απάντηση. Το 75% ακολούθησε τη λάθος απάντηση τουλάχιστον μία φορά.
Έκτοτε έχουν γίνει αρκετές έρευνες που υποστηρίζουν πως οι απόψεις αλλά και οι δράσεις των άλλων παίζουν σημαντικό ρόλο στη λήψη των δικών μας αποφάσεων. Αυτό δεν περιορίζεται μόνο σε εργαστήρια ψυχολογίας. Σκεφτείτε ότι πολλές φορές κοιτάμε τι κάνουν οι άλλοι, για να δούμε τι θα κάνουμε εμείς – όπως κάτι καθημερινό, π.χ. πού θα παρκάρουμε ή αν θέλουμε επιδόρπιο στο τέλος ενός γεύματος. Το φαινόμενο αυτό ο Αμερικανός κοινωνικός ψυχολόγος και καθηγητής στην περίφημη Σχολή Wharton του Πανεπιστημίου της Πενσυλβάνια, ΤζόναΜπέργκερ, αποκαλεί «αόρατη επίδραση». Αυτός είναι ο τίτλος που έδωσε στο βιβλίο του, που πρόσφατα μεταφράστηκε στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Επικοινωνήσαμε μαζί του, για να μας εξηγήσει πώς οι άλλοι είναι συνδημιουργοί στην πραγματικότητά μας, και μάλιστα τις περισσότερες φορές χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε.
Κύριε Μπέργκερ, δεν έχουμε λοιπόν τον έλεγχο των αποφάσεών μας;
Αυτή είναι μια απλή και συνάμα δύσκολη ερώτηση. Σίγουρα πιστεύουμε πως έχουμε τον έλεγχο των αποφάσεών μας. Σκεφτείτε την τελευταία απόφαση που πήρατε. Μπορεί να ήταν κάτι απλό, όπως το τι να αγοράσετε από το σούπερ μάρκετ ή τι να φάτε για βραδινό. Ίσως να ήταν κάτι πιο σύνθετο, όπως το τι αμάξι θα αγοράσετε ή αν θα μετακομίσετε σε κάποια άλλη πόλη. Αυτό που πιστεύουμε πως κάνουμε είναι να μετράμε τα κόστη και τα οφέλη. Μια εντελώς λογική προσέγγιση, σωστά; Αλλά, όσο και να θέλουμε να πιστεύουμε ότι ζούμε με γνώμονα τη λογική, δεν είναι έτσι στην πραγματικότητα. Στο 99% των περιπτώσεων, οι αποφάσεις και οι συμπεριφορές των άλλων έχουν μια αόρατη επίδραση στις δικές μας. Αγοράζουμε ένα πουκάμισο γιατί είδαμε κάποιον άλλο να το φοράει. Μπορεί να αγοράσουμε ή ακόμα και να αποφύγουμε ένα προϊόν ανάλογα με τον τύπο των ανθρώπων με τους οποίους σχετίζεται το συγκεκριμένο προϊόν. Αν και πιστεύουμε, λοιπόν, ότι έχουμε τον έλεγχο των αποφάσεών μας, αυτές επηρεάζονται σε πολύ μεγάλο βαθμό από το τι κάνουν οι άλλοι. Κάτι που πολλές φορές είναι πέρα από τη συνειδητότητά μας.
Δηλαδή λέτε ότι είναι κάτι που συμβαίνει χωρίς να το καταλαβαίνουμε;
Σε μεγάλο βαθμό, ναι. Πριν από μερικά χρόνια, όταν έγραφα το βιβλίο, θυμάμαι είχα μια συζήτηση με έναν φίλο και του εξηγούσα το θέμα του βιβλίου. Μου είπε ότι «πράγματι υπάρχουν αόρατες επιδράσεις παντού. Όλοι οι δικηγόροι στην Ουάσιγκτον οδηγούν BMW. Μόλις παίρνουν προαγωγή, το πρώτο πράγμα που κάνουν είναι να αγοράσουν μια BMW». Και του απάντησα: «Αυτό που μου λες είναι πολύ ενδιαφέρον, αλλά και εσύ δεν είσαι δικηγόρος;». Έγνεψε καταφατικά. «Και δεν οδηγείς και εσύ μια BMW;» τον ρώτησα. Είπε: «Ναι, αλλά εγώ έχω μια μπλε, ενώ όλοι οι υπόλοιποι έχουν γκρι». Αυτό που βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρον σε αυτή την ιστορία είναι ότι ο φίλος μου σε μεγάλο βαθμό μπορούσε να αντιληφθεί το αποτέλεσμα των αόρατων επιδράσεων γύρω του, αλλά δεν μπορούσε να αντιληφθεί ότι είναι κάτι που επηρεάζει και τον ίδιο. Όχι μόνο πίστευε ότι δεν διαμορφώνονται οι δικές του επιλογές από τους άλλους, αλλά και η επιλογή του διαφορετικού χρώματος θεωρούσε ότι τον διαφοροποιούσε κιόλας. Βλέπουμε παντού αυτές τις αόρατες επιδράσεις, αλλά όχι στον ίδιο μας τον εαυτό. Δεν μπορούμε να δεχτούμε πως σε μεγάλο βαθμό είμαστε έρμαιο των αποφάσεων των άλλων.
Υπάρχει κάποια πρόσφατη έρευνα που να επαληθεύει αυτό το φαινόμενο;
Υπάρχουν πάρα πολλές έρευνες, αλλά θα σας πω μία που μου αρέσει πολύ. Είναι μια έρευνα που είναι γνωστή με το όνομα Partyover Policy. Αυτό που έκαναν ήταν να παρουσιάσουν σε Δημοκράτες και Ρεπουμπλικάνους φοιτητές διαφορετικά πολιτικά ζητήματα, όπως τα επιδόματα πρόνοιας, ρωτώντας τους πώς αισθάνονται γι’ αυτά μέσω ενός ερωτηματολογίου. Όσοι φοιτητές είχαν μια ισχυρή πολιτική ταυτότητα και ταυτόχρονα μια ισχυρή άποψη για τα ζητήματα, είτε υπέρ είτε κατά, κλήθηκαν πάλι πίσω για να συμμετάσχουν σε ένα δεύτερο ερευνητικό σκέλος. Αυτή τη φορά τούς παρουσίασαν το ίδιο ζήτημα, με τη διαφορά ότι, αν ήταν Ρεπουμπλικάνοι, τους έλεγαν επιπλέον ότι η εκάστοτε πολιτική άρεσε συνήθως σε Ρεπουμπλικάνους και το αντίστοιχο έκαναν στους Δημοκρατικούς. Αυτή η επιπλέον πληροφορία ήταν αρκετή για να αλλάξει εντελώς η άποψή τους – ακόμα και για θέματα που ήταν προφανές ότι συγκρούονταν με την πολιτική τους ταυτότητα. Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι δεν είχε τελικά σημασία το πολιτικό ζήτημα, αλλά ποιος το υποστήριζε. Μια απόφαση όπως αυτή της ψήφου μας, που θα έπρεπε να επηρεάζεται από αυτά καθαυτά τα ζητήματα, επηρεάζεται τελικά σε μεγάλο βαθμό από τους άλλους.
Κι αν κάποιος είναι πραγματικά διαφορετικός; Δεν μπορεί να είναι κάποιος αντικομφορμιστής;
Πολλοί από εμάς αισθανόμαστε έτσι, σωστά; Όλοι αισθανόμαστε, έως έναν βαθμό, αντικομφορμιστές. Όλοι μας αισθανόμαστε πως είμαστε ιδιαίτεροι και διαφορετικοί. Με πολλούς τρόπους είμαστε, πράγματι. Ακόμα και αν επηρεαζόμαστε από τους άλλους για την εκάστοτε απόφαση, η συνιστώσα αυτών των αποφάσεων οδηγεί σε ένα μοναδικό σύνολο. Αλλά υπάρχει μια ατάκα που λέει: «Δεν γίνεται να είσαι αντικομφορμιστής αν δεν πίνεις καφέ». Είναι αρκετά αστείο αν το σκεφτείτε. Ακόμα και αν οι αντικομφορμιστές διαφέρουν από τον περισσότερο κόσμο, έχουν πολλά κοινά σημεία μεταξύ τους. Άρα στην υποομάδα τους μάλλον δεν διαφέρουν πολύ μεταξύ τους. Επίσης, σε μεγάλο βαθμό οι αποφάσεις τους επηρεάζονται τελικά από τους άλλους, όσο και αν θεωρούν ότι βρίσκονται έξω από αυτό. Κάνουν αντίθετα ή διαφορετικά πράγματα από αυτά που κάνουν οι περισσότεροι. Μπορεί στη συγκεκριμένη περίπτωση να μην είναι μίμηση, αλλά παράδειγμα προς αποφυγή. Αλλά πάλι η στάση τους καθορίζεται από τους άλλους.
Υπάρχουν συγκεκριμένα προσωπικά χαρακτηριστικά που μας καθιστούν πιο ευάλωτους σε αυτές τις «επιδράσεις»;
Η αλήθεια είναι πως έχει να κάνει περισσότερο με την κουλτούρα. Ας πούμε, στους Αμερικανούς αρέσει περισσότερο να φαίνονται ιδιαίτεροι, ενώ στην Ασία προτιμούν να ταιριάζουν με τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας. Και οι δύο κουλτούρες είναι ευάλωτες στις επιδράσεις, απλώς πολλές φορές οι επιδράσεις είναι σαν μαγνήτης. Σε μερικές περιπτώσεις έλκουν, ενώ σε κάποιες άλλες απωθούν. Άρα το ζήτημα δεν είναι αν επηρεαζόμαστε, αλλά προς ποια κατεύθυνση.
Επηρεαζόμαστε ακόμα και σε επιλογές όπως αυτή της καριέρας ή του συντρόφου;
Πολλοί λένε πως είμαστε ο συνδυασμός των τεσσάρων ή των πέντε καλύτερών μας φίλων. Και αυτό θεωρώ ότι είναι αλήθεια έως έναν βαθμό. Αν για παράδειγμα ένας φίλος μας στο πανεπιστήμιο επιλέξει ένα συγκεκριμένο μάθημα, υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να το επιλέξουμε και εμείς. Κάτι που μακροπρόθεσμα μπορεί να επηρεάσει και την πορεία της καριέρας μας. Ακόμα και κάτι τόσο σημαντικό όσο η καριέρα μας μπορεί να επηρεαστεί από την άποψη των συνομηλίκων μας. Το ίδιο ισχύει και για τους συντρόφους μας. Όσο πιο συχνά βλέπουμε κάποιον, τόσο πιο ελκυστικό τον βρίσκουμε – το φαινόμενο της απλής έκθεσης. Σε μια έρευνα ζητήθηκε από φοιτητές να αξιολογήσουν την ελκυστικότητα τεσσάρων γυναικών. Καθ’ όλη τη διάρκεια του πειράματος, οι γυναίκες αυτές προσποιούνταν ότι ήταν κι αυτές φοιτήτριες, αλλά δεν είχαν επαφή με κανέναν φοιτητή. Αυτό που τις διαφοροποιούσε ήταν η συχνότητα με την οποία εμφανίζονταν στο μάθημα. Οι φοιτητές βρήκαν πιο ελκυστική τη γυναίκα που έβλεπαν συχνότερα στο αμφιθέατρο. Ίσως να σκέφτεστε ότι η γυναίκα αυτή ήταν πιο εμφανίσιμη, αλλά κάτι τέτοιο δεν ίσχυε.
Πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή τη γνώση για να κάνουμε τη ζωή μας καλύτερη;
Αυτό που συμβαίνει δεν είναι απαραίτητα κακό. Όταν θέλουμε να αγοράσουμε κάτι από το διαδίκτυο ή αν θέλουμε να δούμε σε ποιο εστιατόριο θα καθίσουμε, είναι πολύ βοηθητικό να «επηρεαστούμε» από άλλους ανθρώπους. Απλώς πρέπει να μάθουμε σε ποιες περιστάσεις θέλουμε να επηρεαστούμε και σε ποιες δεν θέλουμε. Ειδικότερα σε περιπτώσεις που δεν ξέρουμε τόσο πολλά για το θέμα. Κάτι που πρέπει να έχουν στο μυαλό τους και μεγαλύτεροι φορείς. Όταν πρέπει να ληφθεί κάποια σημαντική απόφαση, που πρέπει να μείνει ανεπηρέαστη από αυτές τις αόρατες επιδράσεις, καλό είναι να μη γίνεται μια δημόσια ψηφοφορία, αλλά μια μυστική. Γιατί υπάρχει πάντα η πιθανότητα να μιμηθούμε τις αποφάσεις των άλλων.
Πώς μπορεί κάποιος να είναι πιο επιδραστικός;
Όταν αρχίζουμε να καταλαβαίνουμε πότε οι άνθρωποι συμμορφώνονται, πότε θέλουν να είναι διαφορετικοί, τι θεωρούν ελκυστικό, τότε μπορούμε πολύ περισσότερο να πείσουμε και να επηρεάσουμε τους άλλους. Με αυτόν τον τρόπο αντιλαμβανόμαστε πώς να αναγνωρίζουμε τα εμπόδια στην αλλαγή και μαθαίνουμε και πώς να τα ξεπερνάμε. Έχει να κάνει περισσότερο με το να αντιληφθούμε την προβλεψιμότητα της ανθρώπινης φύσης.
Ποιος είναι ο αντίκτυπος αυτών των αόρατων επιδράσεων σε πιο πολύπλοκα και δύσκολα ζητήματα, όπως π.χ. στην κλιματική αλλαγή;
Αν βλέπουμε άλλους ανθρώπους να υποστηρίζουν συγκεκριμένα πράγματα, είναι πιο πιθανό να τα υποστηρίξουμε και εμείς. Όταν βλέπουμε ανθρώπους στο περιβάλλον μας που κάνουν ανακύκλωση, υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα να ανακυκλώσουμε και εμείς. Άρα, όταν ενδιαφερόμαστε για ένα ζήτημα, είναι σημαντικό να δηλώνουμε ανοιχτά την υποστήριξή μας, ώστε να επηρεάσουμε περισσότερο κόσμο. Κάτι που βλέπουμε να γίνεται έντονα τον τελευταίο καιρό με το θέμα της ψυχικής υγείας. Κάποιοι μίλησαν για τα προβλήματά τους ανοιχτά και έτσι περισσότερος κόσμος συνέχισε τον διάλογο. Δεν είναι κάτι που βασίζεται στην τύχη. Η δύναμη της επίδρασης εξηγείται πια επιστημονικά.
Το βιβλίο «Αόρατη επίδραση» του Τζόνα Μπέργκερ κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.