Ο Πάτρικ Σβένσον έγινε διάσημος όταν πριν από μερικά χρόνια έγραψε ένα βιβλίο για χέλια. Ναι, για χέλια. Προσπάθησε να αποκωδικοποιήσει τον μυστηριώδη κύκλο ζωής αυτών των ψαριών και τη σχέση τους με τη Θάλασσα των Σαργασσών, μέσα από προσωπικούς στοχασμούς για την ανθρώπινη φύση, στοιχεία από επιστημονικές έρευνες αλλά και οικογενειακές ιστορίες. Το Βιβλίο των χελιών έγινε διεθνές μπεστ σέλερ κόντρα σε κάθε προσδοκία, χάρη στη γοητευτική του αφήγηση. Πρόσφατα κυκλοφόρησε στα ελληνικά και το επόμενο βιβλίο του, Βαθύ μπλε (και τα δύο βιβλία από τις εκδόσεις Μεταίχμιο), που αποτελεί έναν ύμνο στη θάλασσα και στην ανθρώπινη περιέργεια.
Ο Πάτρικ Σβένσον ξεκινώντας από την αγάπη του για τα χέλια, αφιέρωσε τη ζωή του στο γράψιμο για όσα μυστήρια συμβαίνουν κάτω από τη θάλασσα.
Περιμένατε ποτέ ότι το πρώτο σας βιβλίο θα γνώριζε τόσο μεγάλη επιτυχία;
Όχι. Με τίποτα. Για να είμαι ειλικρινής, δεν περίμενα τίποτα. Ήταν το πρώτο μου βιβλίο και, ναι, ήταν και ένα βιβλίο για χέλια. Ήταν ένα θέμα που δεν περίμενα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού να το βρει ενδιαφέρον. Το μόνο που ήξερα είναι ότι εμένα με ενδιέφερε, και αυτό μου αρκούσε. Επίσης, στο συγκεκριμένο βιβλίο μοιράζομαι αρκετά προσωπικά στοιχεία για τη σχέση μου με τον πατέρα μου, και ίσως πολλοί αναγνώστες να ταυτίστηκαν με αυτό.
Τι είναι τόσο ενδιαφέρον σχετικά με τα χέλια;
Αρχικά τα χέλια αποτελούν ένα σημαντικό κομμάτι της παιδικής μου ηλικίας, καθώς πηγαίναμε μαζί με τον πατέρα μου και τα ψαρεύαμε. Ήταν μια ασχολία που μας έφερε πιο κοντά, ένα κομβικό σημείο για τη σχέση μας. Ως πλάσματα, είναι αρκετά μυστηριώδη. Οι ερευνητές έχουν προσπαθήσει με διάφορες μεθόδους να εξηγήσουν τη συμπεριφορά τους, αλλά έχει αποδειχθεί εξαιρετικά δύσκολο. Τα χέλια της Ευρώπης επιστρέφουν στο τέλος στο σημείο όπου γεννήθηκαν, στη Θάλασσα των Σαργασσών. Εκεί τα περιμένει το σεξ και ο θάνατος. Πρώτα ζευγαρώνουν και μετά αφήνουν την τελευταία τους πνοή. Κανείς βέβαια δεν τα έχει δει να κολυμπούν σε αυτά τα νερά. Τέλος, αποκτούν το φύλο τους μόλις στον τελευταίο χρόνο της ζωής τους.
Στο Βαθύ μπλε ασχολείστε πια γενικότερα με τη θάλασσα και τα μυστήριά της.
Μια μέρα η μητέρα μου επέστρεψε από τη βιβλιοθήκη με ένα βιβλίο για τα ψάρια. Ήταν ένα είδος εγκυκλοπαίδειας με εικόνες και σύντομα κείμενα. Είχε καρχαρίες και σαλάχια, σμέρνες και μπαρακούντα: μια πρώτη μικρή εντύπωση για την ποικιλομορφία της ζωής που κρύβει η θάλασσα. Μου έγινε εμμονή με αυτό το βιβλίο. Δεν ήξερα ακόμη να διαβάζω, έτσι μου το διάβαζε η μητέρα μου και για πρώτη φορά ξύπνησε ένα συναίσθημα. Όταν φτάναμε στην τελευταία σελίδα, την έπειθα να ξεκινήσει από την αρχή. Μόλις έληγε η περίοδος δανεισμού, το δανειζόμασταν ξανά και ξανά. Μου το διάβασε τόσες φορές, μέχρι που στο τέλος κουράστηκε. Έτσι, μια μέρα άρχισα να το ξεφυλλίζω μόνος μου και ανακάλυψα ότι με κάποιον τρόπο μπορούσα να συνδέσω τις εικόνες των ψαριών με τα γράμματα από κάτω τους. Μέσα από παράξενα πλάσματα στα βάθη της θάλασσας, ξαφνικά έμαθα να διαβάζω. Ίσως, βέβαια, να ήταν και σύμπτωση.
Τι είναι αυτό που σας γοητεύει σήμερα όταν σκέφτεστε τη θάλασσα;
Η θάλασσα είναι μια αφορμή να χαρτογραφήσουμε την ανθρώπινη περιέργεια. Μου αρέσει να διαβάζω για τους ανθρώπους που προσπάθησαν να την καταλάβουν ή να κυριαρχήσουν στη θάλασσα, όπως οι πρόγονοι των Πολυνήσιων, που απέπλευσαν πριν από πέντε χιλιάδες χρόνια από την Ινδονησία και τις Φιλιππίνες για να εξαπλωθούν σε μεγάλα τμήματα του νότιου και κεντρικού Ειρηνικού. Το βρίσκω εξαιρετικά ενδιαφέρον να προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε γιατί, αλλά και πώς το έκαναν. Πώς κατάφεραν να επιβιώσουν στην ανοιχτή θάλασσα και τι τους ώθησε να καταφύγουν εκεί. Επίσης εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι το πώς η εξερεύνηση της θάλασσας, όπως αντίστοιχα σήμερα του διαστήματος, θεωρήθηκε στο παρελθόν ένας τρόπος κυριαρχίας. Η θάλασσα αντιπροσωπεύει το άγνωστο. Περίπου το 70% της θάλασσας παραμένει ανεξερεύνητο. Μέχρι στιγμής έχουν ανακαλυφθεί περίπου 250.000 είδη και υπάρχουν επιστήμονες που πιστεύουν πως υπάρχουν άλλα 750.000 που δεν έχουμε ανακαλύψει ακόμη. Δεν ξέρουμε τι υπάρχει εκεί, και αυτό μας προκαλεί δέος.
Στο βιβλίο σας αναφέρετε πως τα περισσότερα ζώα έχουν ένα εσωτερικό σύστημα πλοήγησης για να βρίσκουν τον δρόμο τους. Εσείς έχετε «χαθεί» ποτέ; Πώς βρήκατε τον δρόμο σας;
Φυσικά και έχω χαθεί! Μια αίσθηση που μπορεί να είναι πολύ τρομακτική, έως και τραυματική. Συνήθως φτάνεις σε αυτό το σημείο όταν δεν γνωρίζεις ποιος είναι ο σκοπός της ζωής σου. Εγώ βρίσκω τον δρόμο της επιστροφής μέσα από την επαφή με την οικογένειά μου και τα δύο παιδιά μου, αλλά και μέσα από το διάβασμα, την επαφή με τον πολιτισμό και την επιστήμη, αλλά και διαβάζοντας τις ιστορίες άλλων ανθρώπων που έχουν «χαθεί» ή προσπαθούν να κατανοήσουν τον κόσμο.
Έχετε βρει τον σκοπό σας;
Νομίζω πως ναι, αν και είναι μια δύσκολη ερώτηση. Το γράψιμο ήταν για μένα πάντα αυτό που ήθελα να κάνω με τη ζωή μου και άρχισα να δουλεύω ως δημοσιογράφος στη σουηδική εφημερίδα Sydsvenskan. Σχετικά αργά, έγραψα το πρώτο μου βιβλίο, και τότε κατάλαβα ότι αυτό θέλω να ακολουθήσω στο υπόλοιπο της ζωής μου. Να βρίσκω τις ιστορίες και τις προσωπικότητες που κάνουν την επιστήμη ενδιαφέρουσα. Απολαμβάνω τον χρόνο που μου δίνεται –αντίθετα με τη δημοσιογραφία– να βυθίζομαι στην κάθε ιστορία και να «λοξοδρομώ» όποτε μου κάνει κέφι.
Γράφετε κάπου ότι οι φάλαινες συνέβαλαν στην εξάπλωση του Διαφωτισμού. Θέλετε να μου πείτε δύο πράγματα γι’ αυτό;
Η φαλαινοθηρία εξελίχθηκε σε παγκόσμια βιομηχανία λόγω τριών ιδιαίτερα σημαντικών προϊόντων που παρείχε το θήραμα: το λίπος, το σπερματσέτο και την άμβρα. Πέρα από άλλες χρήσεις, το λάδι από το λίπος των φαλαινών χρησιμοποιήθηκε ως λάδι για λαμπτήρες. Όταν τον 18ο αιώνα μεγάλες πόλεις όπως το Λονδίνο και το Παρίσι άρχισαν να εγκαθιστούν φανάρια στους δρόμους, το λάδι των φαλαινών χρησιμοποιήθηκε για να διαλύσει το σκοτάδι. Είναι μια άλλη πλευρά της περιόδου του Διαφωτισμού. Ο άνθρωπος χρησιμοποίησε τη λογική του, έμαθε να κυριαρχεί στη θάλασσα και άρχισε να κυνηγάει τις φάλαινες. Κυνήγησε τα πιο μεγαλειώδη πλάσματα της εξέλιξης στους ωκεανούς, τα σκότωσε και τα έφερε στο χείλος της εξαφάνισης. Κάτι εξαιρετικά οξύμωρο για μια εποχή που αποκαλούμε Διαφωτισμό. Και το έκανε πρωτίστως για να πάρει λάδι και να φωτίσει τις πόλεις του!
Οι όρκες παίρνουν το αίμα τους πίσω, από ό,τι φαίνεται, καθώς έχουν καταγραφεί τα τελευταία τρία χρόνια περίπου 500 επιθέσεις σε ιστιοπλοϊκά.
Ναι. Αν και δεν γνωρίζω την ακριβή επιστημονική εξήγηση γι’ αυτή τη συμπεριφορά, δεν μπορεί κανείς να μη σκεφτεί την κατά τα άλλα απλουστευτική αλληγορία ότι η φύση έχει αρχίσει να μας εκδικείται για τον πόνο που της προκαλούμε.
Στο βιβλίο σας υπάρχει μια ιστορία για τον Αμερικανό επενδυτή Βίκτορ Βέσκοβο, που το 2019 έγινε ο πρώτος άνθρωπος που επισκέφτηκε το βαθύτερο σημείο στον Αρκτικό Ωκεανό. Έντεκα χιλιόμετρα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, διέκρινε από το παράθυρο μερικά μη αναγνωρίσιμα καρκινοειδή, θαλάσσια αγγούρια και μια πλαστική σακούλα. Θεωρείτε ότι θα καταστρέψουμε τη θάλασσα προτού προλάβουμε να μάθουμε τα μυστικά της;
Η θάλασσα αποτελεί υπενθύμιση για την προέλευση της ζωής σε αυτόν τον πλανήτη. Κάθε μορφή ζωής ξεκίνησε από τη θάλασσα. Πρέπει, λοιπόν, να προσέχουμε πώς της συμπεριφερόμαστε. Είναι πραγματικά λυπηρό το γεγονός ότι μπορεί να έχουμε αρχίσει να αφανίζουμε πλάσματα των οποίων την ύπαρξη δεν γνωρίζουμε ακόμη.
Είναι ενδιαφέρον αυτό που λέτε ότι η ζωή ξεκίνησε στη θάλασσα. Στο βιβλίο χρησιμοποιείτε τη φράση: «Αν υπάρχει κάτι αιώνιο, τότε πρέπει να το ψάξουμε στη θάλασσα».
Ναι, φυσικά. Αν και αυτή η φράση έχει κυρίως μεταφορική σημασία, στα βάθη της θάλασσας υπάρχει μια αίσθηση αιωνιότητας. Δεν υπάρχει νύχτα ή μέρα, δεν υπάρχουν εποχές, η θερμοκρασία είναι πάντα η ίδια και τα πάντα είναι σκοτεινά. Εκεί κατοικούν και τα πλάσματα με τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής όπως ο καρχαρίας της Γροιλανδίας, που ζει μέχρι και πεντακόσια χρόνια, η μέδουσα Turritopsis, που ξεγελά τον θάνατο με αλλεπάλληλες αναγεννήσεις, αλλά και ένα φύκι στον Ειρηνικό Ωκεανό που έχει επιβιώσει εδώ και δέκα χιλιάδες χρόνια. Αν θέλουμε να μάθουμε κάτι για την αιωνιότητα, πρέπει να κοιτάξουμε στα βάθη της θάλασσας.
Ποια είναι η γνώμη σας για το περιστατικό με τους ανθρώπους που χάθηκαν πρόσφατα ψάχνοντας τον Τιτανικό
με υποβρύχιο;
Είναι μια συνειδητοποίηση ότι, ακόμα και με όλη την τεχνολογία που έχουμε στη διάθεσή μας σήμερα, η θάλασσα παραμένει επικίνδυνη.
Θα κάνατε ποτέ ένα τέτοιο ταξίδι;
Δεν νομίζω. Δεν έχω τα κότσια.
Έχετε κάνει ποτέ κάποιο μεγάλο θαλάσσιο ταξίδι;
Σχεδόν ντρέπομαι να το παραδεχτώ, αλλά όχι. Δεν έχω κάνει. Δεν είχα ποτέ αυτή τη σχέση με τη θάλασσα, αλλά πάντα με γοήτευαν οι άνθρωποι που είχαν. Πάντα φαντασιώνομαι βέβαια ότι θα κάνω ένα μεγάλο ταξίδι, ειδικά στη Θάλασσα των Σαργασσών, λόγω της μυστηριώδους σχέσης της με τα χέλια. Αλλά δεν πιστεύω ότι θα το κάνω στην πραγματικότητα. Η θάλασσα για μένα, όπως και για πολλούς ανθρώπους, αντιπροσωπεύει κάτι σκοτεινό, επικίνδυνο αλλά και τρομακτικό.
Η αλήθεια είναι πως πάντα σκαρφιζόμαστε τέρατα και τρομακτικά πλάσματα που κατοικούν στα βάθη της θάλασσας.
Ό,τι είναι άβατο για τον άνθρωπο αποτελεί καύσιμο για τη φαντασία. Αυτά τα τέρατα είναι σύμβολα για το άγνωστο και για τον φόβο.
Βέβαια, έχουμε «βρει» και ελκυστικές γοργόνες, αλλά και μυθικούς πολιτισμούς, όπως η Ατλαντίδα.
Το άγνωστο μπορεί να προκαλέσει τον φόβο, αλλά και την ελπίδα. Μπορεί στο άγνωστο να «βρούμε» τους πόθους μας, αλλά και κάτι καλύτερο από αυτό που ήδη έχουμε.
ΙΝFO → Το Βαθύ μπλε και το Βιβλίο των χελιών του Πάτρικ Σβένσον κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Μεταίχμιο σε μετάφραση Αγγελικής Νάτση.