Έχει περάσει σχεδόν ένας μήνας από την ημέρα που είδα την περίφημη Αντιγόνη του Ζαν Ανούιγ στο Υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης και η πρώτη εικόνα που μου έρχεται στον νου είναι η Μαρία Πρωτόπαππα στον ρόλο της περιώνυμης ηρωίδας. Καθισμένη με πρόσωπο στο κοινό, φέρνει τα δάχτυλά της κοντά στους κροτάφους της και διερωτάται: «Μήπως όταν έχεις τέτοιες ωραίες τούφες γύρω από το κεφάλι σου, δεν κάνεις κακές σκέψεις;». Την ίδια στιγμή που ξεστομίζει τη φράση, με τα χέρια της κάνει αόρατα δαχτυλίδια, τόσο που τελικά δεν ξέρεις αν τις ακούς ή αν τις βλέπεις τις μπούκλες που σε γλιτώνουν από τα προβλήματα.
«Έχω δημιουργήσει έναν χειρονομιακό κώδικα. Χρησιμοποιώ μια σχεδόν αναπαραστατική γλώσσα, θέλοντας να βοηθήσω τόσο τους ηθοποιούς όσο και τους θεατές να αντιληφθούν τις λέξεις σαν οντότητες μέσα στον χώρο. Το αίσθημα αλλά και όσα υπονοούνται εκδηλώνονται μέσα από τη σφοδρότητα της χειρονομίας», μου λέει η ίδια η ηθοποιός, η οποία υπογράφει και σκηνοθετικά το έργο, ενώ μοιράζεται με την πρωτοεμφανιζόμενη ηθοποιό Ηλέκτρα Μπαρούτα τον κεντρικό ρόλο. «Στη μεγάλη σκηνή του Κρέοντα με την Αντιγόνη, διάλεξα μια μεγαλύτερη σε ηλικία γυναίκα (τον εαυτό μου) να αντιπαραβληθεί με έναν «προχωρημένο» ενήλικα. Γιατί; Για να έχει ίση δύναμη το παράστημα και ο λόγος τους».
Δεν είχε ποτέ κάποια ιδιαίτερη αγάπη στο συγκεκριμένο έργο. «Συνήθως μου αρέσουν τα πρωτότυπα, που είναι πιο κάθετα, πιο καθαρά». Το κείμενο της κίνησε, ωστόσο, το ενδιαφέρον όταν δίδασκε στο τμήμα σκηνοθεσίας στη δραματική σχολή του Εθνικού Θεάτρου. «Ψάχνοντας να βρούμε από πού προέρχονται οι λέξεις, ανατρέξαμε στο πρωτότυπο και διαπιστώσαμε πως εκεί γινόταν κάτι περίεργο, υπήρχαν διαφορετικοί τόνοι, αλλαγές στις χρονικότητες. Είδα ότι υπήρχε από κάτω μια παρτιτούρα η οποία δεν ήταν εμφανής, σαν κάτι πίνακες κρυπτικών ζωγράφων». Έτσι, για παράδειγμα, εκτός από τα πολιτικά θέματα που προκύπτουν από τη μεγάλη σκηνή του Κρέοντα με την Αντιγόνη, υπάρχουν βαθιά, κρυμμένα νοήματα και στις σχέσεις της Αντιγόνης με τους άλλους ήρωες, όπως με την αδελφή της ή τον αρραβωνιαστικό της, Αίμονα. «Ο Πίτερ Μπρουκ γράφει πως η ποίηση του Ανούιγ αναδεικνύεται κυρίως μέσα από αυτές τις σχέσεις, της παραμάνας με την Αντιγόνη, του Αίμονα με τον Κρέοντα, και δεν περιορίζεται στην κατασκευή ενός δυνατού στίχου».
Ανούιγ και καραντίνα
Υπ’ αυτό το πρίσμα άρχιζε να ερευνά το έργο και, όταν προέκυψαν οι υποχρεωτικοί κατ’ οίκον περιορισμοί λόγω της πανδημίας, οι διάλογοι του Ανούιγ απέκτησαν εντελώς διαφορετικό νόημα. «Στην καραντίνα, στην αρχή όλα φάνταζαν περίεργα, δυστοπικά, ήταν μια τεράστια αλλαγή μέσα στο σύστημα στο οποίο υπάρχουμε, και όλο αυτό το δεχτήκαμε αδιαμαρτύρητα και γι’ αυτό ακριβώς μιλάει το έργο, δεν κάνει λόγο για κάποια επανάσταση, αναφέρεται στην ανάγκη του τώρα, του να ξυπνήσει κανείς προκειμένου να παραμείνει άνθρωπος και να μη βλέπει να διαπράττονται μπροστά του εγκλήματα, είτε γυρίζοντας αλλού το κεφάλι είτε παραμένοντας αδιάφορος, ώστε να επιβιώσει».
Μου υπενθυμίζει πως ο Ανούιγ δανείστηκε τον μύθο του Σοφοκλή για να σχολιάσει όσα εκτυλίσσονταν στη Γαλλία το 1942. Δύο χρόνια μετά τη γερμανική επιβολή και εν μέσω λογοκρισίας, προσπαθεί να αφυπνίσει τους συμπολίτες του, να αναλογιστούν όλοι μαζί τις ευθύνες τους. «Ομοφυλόφιλοι, μαύροι, Εβραίοι εξαφανίζονταν και κανείς δεν μιλούσε γι’ αυτό. Η χώρα που γέννησε τον Διαφωτισμό ξαφνικά σιωπούσε. Ήταν περίεργα πράγματα αυτά». Το έργο, που παίχτηκε για πρώτη φορά στο Παρίσι τον Φεβρουάριο του 1944, έκανε περισσότερες από 400 παραστάσεις, δέχτηκε όμως και δριμεία κριτική, καθώς ο συγγραφέας του κατηγορήθηκε ότι προσέφερε μια δικαιολογία σε όσους συνεργάζονταν με τους κατακτητές, καθώς παρουσίαζε τον Κρέοντα όχι ως ανάλγητο τύραννο, αλλά ως έναν διανοούμενο που, παρά την απροθυμία του, αναλάμβανε τα ηνία διακυβέρνησης της χώρας του. «Ο Ανούιγ βλέπει σε όλους δίκιο, σε όλους, αλήθεια. Αυτοί οι δύο (Κρέοντας και Αντιγόνη) αγαπιούνται, ο ένας προσπαθεί να “σώσει” τον άλλο. Δεν υπάρχει απόλυτα καλός και απόλυτα κακός. Και η σύγχρονη Αντιγόνη προσαρμόζεται και αυτή στο ανθρώπινο μέτρο. Καμία ιδεολογία δεν πυροδοτεί τις πράξεις της, είναι ερωτευμένη, αρραβωνιασμένη, θέλει να ζήσει, ονειρεύεται. Παραβαίνει τους νόμους του Κρέοντα όχι από αντίδραση ή ηρωισμό, αλλά υπακούοντας στη μόνη της γνώση: τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος. Το έργο αυτό, λοιπόν, μιλάει για εμάς –πέρα από αυτούς που έχουν την εξουσία–, πώς εμείς βλέπουμε και διαχειριζόμαστε τον εαυτό μας μέσα σε μια κοινότητα».
Tηλεόραση και Παπαδιαμάντης
Την ακούω να μιλάει για τον Ανούιγ και διστάζω να τη διακόψω για να τη ρωτήσω για την τηλεόραση. Όμως η ώρα περνά και συνειδητοποιώ πως είναι πολύ λιγότεροι αυτοί που θα δουν την Αντιγόνη από αυτούς που θα αναγνωρίσουν στο πρόσωπό της τη Μαρίνα του Σασμού. «Η Μαρίνα έχει τη δύναμη της καρδιάς της, την αγάπη. Και ένα αίσθημα δικαίου που, ακόμα και να μπερδεύεται, το ξαναβρίσκει», υποστηρίζει. Σε αντίθεση με πολλούς συναδέλφους της, την τηλεόραση δεν την απορρίπτει. «Όταν έχει καλή χρήση, είναι ένα δυνατό μέσο. Στην καραντίνα παρασύρθηκα και είδα και εγώ κάποια πράγματα, αλλά είναι χρόνος στον οποίο αισθάνομαι ότι δεν ζω, δεν σκέφτομαι, δεν μου προσφέρω την πολυτέλεια να χαζέψω, γιατί και η τεμπελιά παράγει ιδέες. Η πληροφορία πλέον είναι τόσο πολλή, που πρέπει να παρακολουθείς επιλεκτικά, ώστε να κρατάς την προσοχή σου για σένα. Γιατί τώρα εκεί παίζεται το παιχνίδι, στο ποιος θα κερδίσει το βλέμμα και τον χρόνο σου». Αναφέρει ακόμα πως η δουλειά στην τηλεόραση έχει ενισχύσει τα αντανακλαστικά της. «Όταν κάνεις 20 σκηνές τη μέρα, μαθαίνεις να μη θέλεις να ελέγχεις, να μην ψειρίζεις τα πράγματα, να προετοιμάζεσαι διανοητικά πολύ νωρίτερα για τα δύσκολα και να κάνεις επιλογές πολύ γρήγορα. Με κρατάει ζεστή η τηλεόραση, όπως και το θέατρο». Την ενοχλεί όμως αυτή η έκθεση; «Γίνεσαι γνωστός γιατί ο άλλος βλέπει τη φάτσα σου κάθε μέρα, νομίζει ότι σε ξέρει, είναι μια κατασκευή και μια εντύπωση. Η αλήθεια είναι πως δεν είναι πολύ υγιές να είσαι τόσο εκτεθειμένος».
Παράλληλα με τα τηλεοπτικά γυρίσματα, ξεκίνησαν μέσα στον Νοέμβριο και τα γυρίσματα για την κινηματογραφική Φόνισσα, σε σκηνοθεσία Εύας Νάθενα. Τη Φραγκογιαννού θα υποδυθεί η Καρυοφυλλιά Καραμπέτη, ενώ η ίδια θα έχει έναν ρόλο (δεν μαρτυρά ποιον) που χαρακτηρίζει ως «καταλύτη για την ιστορία». Το «κοινωνικόν μυθιστόρημα» του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, γραμμένο το 1903, μοιάζει σήμερα φρικτά αληθινό για την αναπόδραστη μοίρα των γυναικών. «Η ιστορία αυτή αφορά την απάνθρωπη ζωή των γυναικών και τις διαρκείς υποβαθμίσεις της θέσης τους. Ο νόμος περί προίκας άλλαξε τυπικά μόλις το 1983. Εκατομμύρια γυναικοκτονίες συμβαίνουν και σήμερα ακόμα, ενώ σε κάποιες χώρες προσφέρονται υπηρεσίες επιλεκτικής άμβλωσης (sex based abortion)».
Φτάνοντας έξω από το θέατρο και πριν την αποχαιρετήσω, δεν μπορώ να μην της ζητήσω τη γνώμη της για τις πολυσυζητημένες κακοποιητικές συμπεριφορές στον χώρο του θεάτρου. «Κάποιοι επιτρέπουν αυτές τις συμπεριφορές, άλλοι προσπαθούν να διαμαρτυρηθούν και τους κλείνουν το στόμα, πολλά είναι αυτά που κρύβονται κάτω από το χαλί», μου λέει. Θεωρεί πάντως ότι ο κόσμος, ο «έξω κόσμος», είναι πιο σκληρός και ότι τουλάχιστον στο θέατρο «έπεσε φως», ενώ έξω, «στα σκοτάδια και στο χάος της ευρύτερης κοινωνίας, πολλά εγκλήματα μένουν και θα μένουν θαμμένα και κρυφά». Γενικότερα θεωρεί ότι το θέατρο είναι ένα πιο υγιές κοινωνικό σύστημα. «Είναι ένας πιο ελεύθερος κόσμος, φιλικός με το διαφορετικό, έχει από όλες τις τάξεις, πολλούς πολιτισμούς, τους χωράει όλους. Έχει αυτό το προσόν. Στο θέατρο μπορεί κανείς να βρει καταφύγιο».
ΙΝFO → Η Αντιγόνη του Ζαν Ανούιγ, σε σκηνοθεσία Μαρίας Πρωτόπαππα, θα παίζεται έως τις 15/1/2023 στο Θέατρο Τέχνης Υπόγειο, Πεσμαζόγλου 5, theatro-technis.gr.