Το καλοκαίρι του 2006, ο Τζέιμς Κάμερον το πέρασε μέσα στο άγχος. Είχε ήδη ενάμιση χρόνο που προετοίμαζε την καινούργια του ταινία, με τον σχεδιασμό της παραγωγής να έχει προχωρήσει σημαντικά, όμως η 20th Century Fox δεν έλεγε να του δώσει το πράσινο φως για το επόμενο βήμα. Τα «κεφάλια» του στούντιο θυμούνταν ακόμα τα παραφουσκωμένα έξοδα και τις ατελείωτες καθυστερήσεις του Τιτανικού και, παρόλο που η ταινία σάρωσε τα ταμεία, δίσταζαν να εμπιστευτούν ξανά τον δημιουργό της. Ο τελευταίος, στα πρόθυρα του πανικού, προσφέρθηκε να περικόψει γενναία την αμοιβή του σε περίπτωση εισπρακτικής αποτυχίας, ενώ εγκατέστησε ένα πορτοκαλί φανάρι της τροχαίας (!) έξω από το γραφείο του συμπαραγωγού, Τζον Λαντάου, θέλοντας έτσι να τραβήξει συμβολικά την προσοχή στο αβέβαιο μέλλον του πρότζεκτ.
Μερικούς μήνες αργότερα, η Fox αποφάσισε να υιοθετήσει το Avatar και να μοιραστεί το πελώριο μπάτζετ των 237 εκατ. δολαρίων με την πρόθυμη Ingenious Media. Ένα ανήσυχο στέλεχος, ωστόσο, θρυλείται πως είπε στους Κάμερον και Λαντάου: «Δεν ξέρω αν είμαστε εμείς οι πιο τρελοί που σας αφήνουμε να το κάνετε ή εσείς που πιστεύετε ότι μπορείτε να το κάνετε». Τελικά η ταινία κόστισε κοντά στα 300 εκατ. δολάρια, συν άλλα 150 εκατομμύρια για την προωθητική της καμπάνια· όταν βγήκε στις αίθουσες το 2009 (μαζί με μια σύντομη επανακυκλοφορία το 2021), έφερε πίσω κάτι λιγότερο από 3 δισ. δολάρια. Η μεγαλύτερη εισπρακτική επιτυχία στην ιστορία του σινεμά.
Πετυχαίνοντας το αδύνατο
Πώς γεννήθηκε όμως το Avatar; Ο ίδιος ο Κάμερον έχει δηλώσει πως έγραψε το πρώτο σενάριο το μακρινό 1994, βασιζόμενος περίπου «σε κάθε βιβλίο επιστημονικής φαντασίας που είχα διαβάσει στα παιδικά μου χρόνια». Και κινηματογραφικά, όμως, οι επιρροές είναι ολοφάνερες: από το Χορεύοντας με τους λύκους του Κέβιν Κόστνερ μέχρι τον Λόρενς της Αραβίας του Ντέιβιντ Λιν, η ιστορία του ξένου στρατιώτη που έρχεται σε επαφή με έναν ιδιαίτερο, εξωτικό πολιτισμό, γοητεύεται και τελικά τον ασπάζεται, μεταφέρεται εδώ σε… διαπλανητική βερσιόν. Κάπου εκεί βέβαια μπλέκεται ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ και η Οδύσσεια του Διαστήματος, το Solaris του Ταρκόφσκι και η καρτουνίστικη Πριγκίπισσα Μονονόκε, για να συντεθεί ο μαγικός κόσμος του πλανήτη Πανδώρα, όπου κατοικεί η παράξενη φυλή των Νάβι.
Όλα αυτά ο Κάμερον φαίνεται πως τα είχε στο μυαλό του ήδη από το 1999, όταν μετά τη μέθη του Τιτανικού αποφάσισε να προχωρήσει στο επόμενο μεγάλο πρότζεκτ. Σύντομα ωστόσο κατάλαβε πως κάτι σημαντικό έλειπε· η τεχνολογία των ειδικών εφέ και των πανίσχυρων ψηφιακών καμερών που χρειαζόταν για να ζωντανέψει σε όλο του το μεγαλείο ο κόσμος του Avatar απλώς δεν είχε εφευρεθεί ακόμα. Έτσι αποφάσισε να αναβάλει το σχέδιο και αντ’ αυτού να αφιερωθεί στο γύρισμα ντοκιμαντέρ γύρω από τη φύση, ενώ ταυτόχρονα ανέπτυσσε, μαζί με τους κορυφαίους του είδους, νέες τεχνολογίες τρισδιάστατης κινηματογράφησης και motion capturing, της μεθόδου δηλαδή που θα του επέτρεπε τελικά να εντάξει πραγματικούς ηθοποιούς μέσα στο ψηφιακά δημιουργημένο σύμπαν της Πανδώρας.
Χρειάζονται πολλές σελίδες και εξειδικευμένες τεχνικές γνώσεις για να περιγραφούν οι καινοτομίες και οι μικρές και μεγάλες επαναστάσεις που έφερε ο Κάμερον και η ομάδα του, προκειμένου να παντρευτεί ο απτός με τον ψηφιακό χαρακτήρα της ταινίας. Θα αναφέρουμε μόνο κάποια ιλιγγιώδη στοιχεία: η Microsoft χρειάστηκε να αναπτύξει ένα καινούργιο διαδικτυακό «cloud» ειδικά για το Avatar, προκειμένου οι συντελεστές του, οι οποίοι συχνά βρίσκονταν στις δύο άκρες του Ατλαντικού, να μπορούν να έχουν πρόσβαση και να διαχειρίζονται ανά πάσα στιγμή γιγάντιους όγκους δεδομένων. Αυτά τα τελευταία φορτώθηκαν σε μια «φάρμα» με 4.000 σέρβερ και συνολικά 35.000 επεξεργαστές, οι οποίοι εκτείνονταν σε έναν χώρο 930 τετραγωνικών μέτρων.
Με όλα αυτά τα όπλα στη διάθεσή του, ο Τζέιμς Κάμερον ήταν πλέον αισιόδοξος για το τελικό αποτέλεσμα. Φρόντισε μάλιστα να σχηματιστούν δύο διαφορετικές ομάδες για τον σχεδιασμό της παραγωγής (production design): μία που θα ασχολούνταν μόνο με την οργιαστική χλωρίδα και πανίδα της Πανδώρας και μία για τους ανθρώπινους (ή ανθρωπόμορφους) χαρακτήρες. Τέλος, κάλεσε τους καλούς του φίλους και επίσης φανατικούς των νέων τεχνολογιών, Πίτερ Τζάκσον, Τζορτζ Λούκας και Στίβεν Σπίλμπεργκ, να έρθουν για να παρακολουθήσουν από κοντά τα γυρίσματα της ταινίας. Στο σετ λέγεται ότι σερβιρίστηκε αυστηρά βίγκαν φαγητό, καθώς ο Κάμερον είναι άτεγκτος σε θέματα οικολογίας…
Το όνειρο των μπλε ανθρώπων
Το ίδιο το Avatar, άλλωστε, είναι σε μεγάλο βαθμό μια παραβολή για τη σχέση μας με τη φύση, την κλιματική αλλαγή και τη βίαιη παρέμβαση του ανθρώπινου είδους πάνω στη φυσική ισορροπία. Ήδη από το πρώτο πλάνο της ταινίας βλέπουμε έναν (γήινο) κόσμο οικολογικά κατεστραμμένο, με τους ανθρώπους να φορούν μάσκες και την ατμόσφαιρα να φαίνεται δηλητηριώδης. Η Πανδώρα από την άλλη μοιάζει με την παρθένα Γη των αρχαίων χρόνων, πριν από την επικράτηση των εκτατικών καλλιεργειών και των ορυκτών καυσίμων. Τα χρώματά της είναι μαγευτικά, ενώ τα πλάσματα που την κατοικούν –από εξάποδα άλογα μέχρι δρακόμορφα πτηνά– έχουν όλα τη θέση τους στον κύκλο της ζωής. Ανάμεσά τους είναι και οι Νάβι, η περίφημη μπλε φυλή, ανθρωπόμορφη, αλλά με ύψος που φτάνει τα τρία μέτρα, με μακριές ουρές και ελάχιστη συμπάθεια για τους κατακτητές «από τον ουρανό». Μπλε, διότι κάποτε, λέει, η μητέρα του Κάμερον είχε δει ένα όνειρο γεμάτο από τέτοια όντα, τέσσερα μέτρα ψηλά. Κατά τα άλλα, οι Νάβι έχουν προφανώς ως πρότυπο τους ιθαγενείς κατοίκους της Αμερικής, από την εμφάνιση, με τα μακριά μαλλιά και τα κοσμήματα, μέχρι τον μοναδικό δεσμό με τη μητέρα φύση που καθορίζει τις ζωές τους. Αυτός ο τελευταίος φέρνει έντονα στον νου και τους αρχαίους Μινωίτες, οι οποίοι ζούσαν επίσης σε απόλυτη αρμονία με τη φύση, εξασκούσαν τη λατρεία της κάτω από ιερά δέντρα και συχνά είχαν ως πνευματικούς ταγούς γυναίκες, ακριβώς όπως οι Νάβι. Στην αντίπερα όχθη υπάρχουν οι άνθρωποι-αποικιοκράτες, οι οποίοι φτάνουν σε αυτόν τον μικρό παράδεισο με σκοπό το κέρδος. Συγκεκριμένα ένα πολύτιμο ορυκτό, το οποίο τυχαίνει να βρίσκεται σε αφθονία ακριβώς κάτω από το χωριό των ιθαγενών, οπότε τον λόγο σύντομα αναλαμβάνουν οι βόμβες και τα πολυβόλα. Ο πόλεμος στο Ιράκ, ο οποίος βρισκόταν σε εξέλιξη σχεδόν καθ’ όλη τη διάρκεια της ανάπτυξης του σεναρίου του Avatar, πλανάται προφανώς πάνω από τη δική του ιστορία, ενώ ατάκες όπως αυτές για επιχείρηση «σοκ και δέους» που διατάζει ο σκληρός συνταγματάρχης Στίβεν Λανγκ, απηχούν ευθέως εκείνες των Αμερικανών στελεχών στον δεύτερο Πόλεμο του Κόλπου. Ο Κάμερον, βέβαια, δήλωσε κατηγορηματικά πως δεν πρόκειται για αντιαμερικανικό, αλλά για αντιμιλιταριστικό φιλμ.
Όταν άλλωστε το πελώριο δέντρο-σπίτι των Νάβι καταρρέει μέσα στις φλόγες και τα πάντα σκεπάζονται από στάχτη, ο νους αυτόματα τρέχει στις εικόνες της 11ης Σεπτεμβρίου.
Και τώρα;
Δεκατρία χρόνια μετά την πρώτη ταινία, ο μύθος του Avatar συνεχίζεται. Ο δημιουργός του, έπειτα από τη μεγάλη εμπορική επιτυχία, συμφώνησε στη δημιουργία τεσσάρων ακόμα σίκουελ, τα δύο από τα οποία έχουν σχεδόν ολοκληρωθεί. Το πρώτο με τίτλο Avatar: The Way of the Water θα το δούμε στις αίθουσες από την προσεχή Πέμπτη, για να επιστρέψουμε στην καταγάλανη Πανδώρα, εκεί όπου ο Τζακ (Σαμ Γουόρθινγκτον) και η Νεϊτίρι (Ζόι Σαλντάνα) μεγαλώνουν την οικογένειά τους, αντιμετωπίζοντας καινούργιους κινδύνους. Όπως υποδεικνύει και ο τίτλος, στο επίκεντρο εδώ δεν βρίσκεται η αχανής ζούγκλα, αλλά οι θάλασσες και τα ποτάμια, ενώ για πρώτη φορά στην ιστορία του σινεμά η τεχνολογία motion capture χρησιμοποιήθηκε σε γυρίσματα κάτω από το νερό.
Στο πολύ αλλαγμένο κινηματογραφικό τοπίο του 2022, ωστόσο, πόσο νόημα έχει μια πανάκριβη ταινία των 350-400 εκατ. δολαρίων (τόσο γράφεται ότι κόστισε το νέο Avatar), η οποία μάλιστα δεν έχει πίσω της ένα πελώριο σύμπαν όπως αυτό της Marvel ή του Πολέμου των Άστρων, που θα της εξασφαλίσει μια υψηλότατη βάση θεατών στα σινεμά του κόσμου; Θα σηκωθούν από τον καναπέ οι εθισμένοι στις πλατφόρμες θεατές κάθε ηλικίας, με την προσδοκία ότι θα δουν ένα ακόμα ορόσημο στη μεγάλη οθόνη; Ίσως τελικά αυτό να είναι και το μεγαλύτερο ρίσκο στην καριέρα του Τζέιμς Κάμερον. Η ουσία –και το μεγάλο στοίχημα– πάντως είναι μαζί με το σίκουελ να επιστρέψει και η μαγεία του Avatar. Όπως παρατηρεί εύστοχα και η Σιγκούρνι Γουίβερ σε κάποιο σημείο της πρώτης ταινίας, «ο πλούτος αυτού του κόσμου δεν βρίσκεται στο υπέδαφος, αλλά σε όσα υπάρχουν γύρω μας».
Αντιθέσεις και ειρωνεία
Τζώρτζης Γρηγοράκης, σκηνοθέτης
Μία από τις σημαντικότερες ταινίες όλων των εποχών, ένα γουέστερν επιστημονικής φαντασίας που δημιουργεί ένα μοναδικά ονειρικό και ψυχεδελικό σύμπαν. Η πρώτη εμπειρία σε 3D στο σινεμά με… έστειλε αδιάβαστο. Το πολύ 3D όμως δημιουργούσε πονοκέφαλο και έτσι το τεχνολογικό φιάσκο αναπόφευκτα εγκαταλείφθηκε. Η ορμή της ταινίας παραμένει έξω από τα τρισδιάστατα εφέ, που απλώς ενίσχυαν μια ήδη φοβερά οπτικοακουστική εμπειρία. Είναι ενδιαφέρον το ότι μια τέτοια ταινία βάζει στο κέντρο της έναν λεηλατημένο πολιτισμό, υιοθετώντας τα έθιμα και την κουλτούρα των ιθαγενών Αμερικανών. Μπορεί η αφήγηση να είναι στερεοτυπική στον διαχωρισμό του καλού και του κακού, παρ’ όλα αυτά είναι ανατρεπτικό το ότι παίρνει τη θέση αυτών που μάχονται για τον τόπο τους και τις αρχές τους ενάντια στη βία και την απληστία των αποικιοκρατών. Η ερωτική ιστορία που διαπερνά την πολεμική σύγκρουση είναι μεν κλισέ, αλλά έχει επίσης ενδιαφέρον το πώς ταυτίζεσαι με αυτά τα περίεργα, αλλά οικεία διαγαλαξιακά όντα. Υπάρχει μια μεγάλη αντίθεση ή και ειρωνεία: πώς μια ταινία που βασίζεται τόσο πολύ στην τεχνολογία και στα εφέ μιλάει τόσο βαθιά για την «επιστροφή στη φύση». Καθώς επίσης και πώς μια ταινία που παίρνει θέση εναντίον αυτών που έχουν ως ιερό το χρήμα και το κέρδος χρειάστηκε περίπου μισό δισεκατομμύριο δολάρια για να γυριστεί και να διαφημιστεί. Σε κάθε περίπτωση, παραμένει ένα κινηματογραφικό έπος. Αναρωτιέσαι και ανυπομονείς να δεις με ποιον τρόπο θα μπορούσε ο Κάμερον να ξεπεράσει τον εαυτό του στο δεύτερο μέρος.
Κατασκευές άψογα πακεταρισμένες
Αλέξης Αλεξίου, σκηνοθέτης
Όταν πριν από χρόνια άκουσα ότι ο Κάμερον ετοίμαζε ένα πρότζεκτ με τίτλο Avatar, στο μυαλό μου ήρθε αυτόματα το Snow Crash, το εμβληματικό κυβερνοπάνκ μυθιστόρημα του Νιλ Στίβενσον, όπου ο όρος «άβαταρ», αν και προϋπήρχε, χρησιμοποιήθηκε και νοηματοδοτήθηκε για πρώτη φορά τεχνολογικά. Η ίδια η ταινία αποδείχθηκε ένα (εφηβικό;) sci-fi παραμύθι που εκμεταλλεύτηκε και διαφήμισε εντυπωσιακά τη νέα 3D τεχνολογία, που τα κινηματογραφικά στούντιο είχαν αποφασίσει να λανσάρουν ξανά μετά τα αλλεπάλληλα αποτυχημένα εμπορικά πειράματα, ήδη από τη δεκαετία του ’50. Ίσως θα έπρεπε να το σκεφτούν καλύτερα, καθώς για μία ακόμη φορά το 3D αποδείχτηκε ένα μαρκετίστικο πυροτέχνημα. Παρά το επίκαιρο οικολογικό μήνυμα και την υβριδική αισθητική που αντλούσε, λιγότερο από τα anime, αλλά κυρίως από τα video games της εποχής, η ταινία φαντάζει σήμερα προϊόν-αντανάκλαση ενός συγκεκριμένου zeitgeist και ίσως όχι αρκετά πρωτότυπη ή διαχρονική σε επίπεδο σύλληψης και κυρίως εικονογραφίας. Για μένα ο Κάμερον θα παραμένει ο δημιουργός κλασικών ταινιών όπως ο Εξολοθρευτής ή τα Aliens – η ελαφρώς παρεξηγημένη, αλλά εξίσου σημαντική συνέχεια της σπουδαίας ταινίας του Ρίντλεϊ Σκοτ. Αυτό που κάνει τις πρώτες του ταινίες να αντέχουν ίσως περισσότερο στον χρόνο είναι το ότι έχουν κάτι το αναμφίβολα σκοτεινό, ενώ δημιουργίες όπως το Avatar ή και ο Τιτανικός μοιάζουν μάλλον ανώδυνες ως (υπερ)θέαμα. Τέλειες κατασκευές, άψογα πακεταρισμένες για όλη την οικογένεια – χωρίς φυσικά αυτό να είναι μεμπτό. Τα εισιτήρια και το box-office, άλλωστε, πάντα τον δικαίωναν.
ΙΝFO → Το Avatar, The Way of Water έρχεται στις ελληνικές αίθουσες στις 15/12 σε διανομή της Feelgood.