Δυσκολεύεται να αποχωριστεί το σπίτι των παππούδων της στα πυκνά δάση των βουνών του Μάβροβο -σε αυτό όπου περνούσε τα παιδικά καλοκαίρια έχοντας τα βιβλία της Χάιντι κάτω από το μαξιλάρι της- αφότου έζησε εκεί την περίοδο της πανδημίας με τον σύντροφό της, ωστόσο αναγκάζεται να μοιράζει τη ζωή της μεταξύ του βουνού και της πόλης των Σκοπίων για να εκπληρώνει τις υποχρεώσεις της ως καθηγήτρια αμερικανικής λογοτεχνίας στο Ss. Cyril and Methodius University. Αυτή την περίοδο ετοιμάζει ένα ταξίδι στις ΗΠΑ, για να γνωρίσει μερικές από τις αγαπημένες της Αμερικανίδες συγγραφείς, αλλά και για να κάνει μια μικρή περιοδεία για το τελευταίο της βιβλίο που μόλις κυκλοφόρησε στα αγγλικά, I’m Not Going Anywhere. Αυτόν τον καιρό πάντως στην Ελλάδα διαβάζουμε ένα παλιότερο βιβλίο της, τη συλλογή διηγημάτων της Ο άντρας μου, ένα από τα πιο πολυμεταφρασμένα βιβλία από τα Βαλκάνια, έχοντας βρει λογοτεχνική στέγη σε μερικούς από τους μεγαλύτερους και πιο ιστορικούς οίκους της Ευρώπης. Στη γλώσσα μας μεταφράστηκε από τις εκδόσεις Gutenberg.
Πρόκειται για διηγήματα με ιστορίες γάμου με αφηγήτριες αποκλειστικά τις συζύγους. Με περιπαικτικό χιούμορ, αφοπλιστικό ρεαλισμό και απλές λογοτεχνικές κινήσεις, η Μπουζάροφσκα, αποφεύγοντας τους μελοδραματισμούς, επέτρεψε στις γνώριμες, οικείες ηρωίδες της να πουν τις ιστορίες τους. Οι φωνές τους άλλοτε ίσα που ακούγονται και άλλοτε ουρλιάζουν τη γυναικεία εμπειρία στο πατριαρχικό πλαίσιο του γάμου. Φωνές κυρίως αδικημένες και αποσιωπημένες. Αυτή η αδικία, λέει η συγγραφέας, είναι το μελάνι των ιστοριών της.
Πώς προέκυψε αυτή η συλλογή;
Ένα βράδυ ήμουν στο αγαπημένο μου μπαρ στην Παλιά Πόλη των Σκοπίων με μερικές φίλες μου. Μόλις είχα τελειώσει την πρώτη ιστορία, αυτή για τον ποιητή. Την είχα γράψει σε μια έκρηξη απογοήτευσης που έπρεπε για χρόνια να διαβάζω ποίηση από άνδρες με μεγαλειώδεις εγωισμούς. Φαντάστηκα λοιπόν πόσο φρικτό θα ήταν να πρέπει να μοιράζεσαι μια ζωή με ένα άτομο που μιλά συνεχώς για τη δουλειά του σαν να είναι κάτι σπουδαίο, γι’ αυτό έγραψα την ιστορία από την οπτική γωνία της συζύγου. Εκείνο, συνειδητοποίησα ότι μπορούσα να διηγηθώ όλες τις ιστορίες μου μέσα από τις γυναίκες, μιλώντας φαινομενικά για τον σύζυγό τους, τον άνδρα που ορίζεται από το επάγγελμά του σε αντίθεση με τις γυναίκες που καθορίζονται πρώτα από το αν είναι παντρεμένες και αν έχουν παιδιά. Επιτυχημένες γυναίκες π.χ. σε πολιτικές εκστρατείες, περιγράφοντας τον εαυτό τους, αναφέρονται ως «σύζυγος, μητέρα, δικηγόρος». Ήξερα ότι, επιλέγοντας να γράψω ένα βιβλίο με αφηγήτριες γυναίκες που όλες θα αφορούσαν έναν σύζυγο, τον ποιητή, τον γυναικολόγο, τον πρεσβευτή κ.λπ., θα ήταν να σαν να τους περιπαίζω, αλλά την ίδια στιγμή με αυτόν τον τρόπο θα μου δινόταν η ευκαιρία να δείξω πως οι γυναίκες συχνά αδυνατούν ή δεν θέλουν να δουν ότι η δυστυχία της ζωής τους ορίζεται από τον γάμο.
Οι γάμοι στα διηγήματά σας έχουν αφαιμαχθεί από τη ρομαντική αγάπη.
Μου αρέσει να γράφω για την αδικία. Η αδικία δεν μπορεί να συνυπάρξει με την αγάπη. Δεν της αφήνει χώρο. Αλλά, ως συγγραφέας, νιώθω αγάπη για τους ανθρώπους που πλήττονται και έχουν υποστεί αδικία. Η κριτική μου λοιπόν για τον θεσμό του γάμου, παραδόξως, προέρχεται από έναν τόπο αγάπης. Από την άλλη, ο γάμος ποτέ δεν αφορούσε την αγάπη ήταν μια οικονομική συναλλαγή όπου μια γυναίκα περνούσε από τον πατέρα της σε άλλον άνδρα για να αναπαραχθεί και να φροντίσει το νοικοκυριό. Η σύνδεση του γάμου και της αγάπης ανήκει σε έναν ή και δύο αιώνες πίσω. Οι γυναίκες είχαν πολύ λίγα δικαιώματα, οπότε δεν βλέπω την ανάγκη να δω ρομαντικά αυτή την παράδοση.
Εκτός από τις αφηγήτριες, υπάρχουν και άλλες γυναίκες τριγύρω, οι μαμάδες, φίλες τους, ερωμένες των συζύγων τους. Πώς «συναντηθήκατε» με αυτές;
Εγώ και οι άλλες γυναίκες της γενιάς μου δεν είχαμε λέξεις και εργαλεία για να εκφράσουμε το τραύμα που δημιουργούσαν οι κοινωνικοί ρόλοι του φύλου μας. Από μικρή συνειδητοποίησα ότι το να γεννιέσαι κορίτσι κοινωνικά σήμαινε ότι είσαι κάτι λιγότερο, αλλά αυτό δεν είχε εκφραστεί αρκετά πριν από είκοσι ή τριάντα χρόνια. Δεν ήμουν ικανοποιημένη με αυτό που υποτίθεται ότι θα μου επιφύλασσε το μέλλον μου: έπρεπε να είμαι ένα καλό κορίτσι, περίμεναν από μένα να είμαι εργαζόμενη γυναίκα (κάτι που προωθούσε το σοσιαλιστικό καθεστώς και που ήταν υπέροχο), αλλά και μια γυναίκα που φρόντιζε το σπίτι και την οικογένεια. Συνειδητοποίησα ότι από τους άνδρες δεν υπήρχε αυτή η απαίτηση: μετά τη δουλειά, μπορούσαν να χαλαρώσουν και να είναι οι διασκεδαστικοί μπαμπάδες που θα είχαν κοινωνική ζωή και θα έπιναν με τους φίλους τους, ενώ οι γυναίκες έπρεπε να επιστρέψουν από τη δουλειά, να μαγειρέψουν και να καθαρίσουν και παράλληλα να φέρουν εις πέρας όλες τις καθημερινές ανάγκες που έχει ένα παιδί. Επίσης, ένιωθα συνεχώς ανασφαλής. Με έναν τρόπο, η κοινωνία μού έλεγε ότι οι άνθρωποι που με παρενοχλούσαν σε δημόσιους χώρους ήταν οι ίδιοι που υποτίθεται ότι θα με προστάτευαν. Έτσι, η κοινωνία μού είπε με τον τρόπο της ότι δεν είμαι αρκετή: για να μείνω ζωντανή, αλώβητη και για να νιώσω ασφαλής, έπρεπε να έχω έναν άνδρα που να με προστατεύει. Αυτό, όταν το συνειδητοποίησα, με εξόργισε βαθιά. Αυτός ο θυμός ήταν έμπνευση για πολλές από τις ιστορίες μου.
Το γυναικείο βίωμα στη λογοτεχνία παραμένει αδικημένο;
Οι γυναικείες φωνές δεν ήταν τόσο παρούσες στη λογοτεχνία, τόσο ως δημιουργοί όσο και ως χαρακτήρες. Ως αναγνώστρια, δυσκολεύτηκα πολύ να ταυτιστώ και ένιωσα ότι οι εμπειρίες των ηρωίδων και των αντι-ηρωίδων στη λογοτεχνία και στη μυθολογία ήταν μακριά από οτιδήποτε θα μπορούσε να μου συμβεί. Αυτός ήταν ένας από τους λόγους που αγάπησα τόσο βαθιά τη Χάιντι και την Άννα Φρανκ. Σε αυτές μπορούσα να με συναντήσω. Αργότερα, διαβάζοντας και βλέποντας ταινίες, συνειδητοποίησα ότι ως γυναίκα είχα μια πολύ περιορισμένη επιλογή χαρακτήρων στη διάθεσή μου, καθώς και μια πολύ περιορισμένη επιλογή συναισθημάτων και εμπειριών. Το καλύτερο που θα μπορούσα να ελπίζω ήταν να γίνω μούσα, βαθιά ερωτευμένη και συναισθηματικά παραδομένη σε κάποια αρσενική καλλιτεχνική ιδιοφυΐα που θα έπρεπε να είμαι ευγνώμων που έχω κοντά μου. Μισούσα όλους αυτούς τους ρόλους. Έτσι έγραψα για κανονικές γυναίκες, χρησιμοποιώντας τη δική τους φωνή. Αυτές οι γυναίκες είναι φυσιολογικές με το να μην είναι τέλειες. Ήθελα απλώς να «κανονικοποιήσω» τις φωνές τους. Ευτυχώς είμαι μέρος μιας γενιάς γυναικών που γράφουν όλο και περισσότερο και όσο περνούν οι δεκαετίες γινόμαστε όλο και πιο πολλές.
Στο διήγημα Η σούπα υπάρχει ένα σημείο που η ηρωίδα, αναφερόμενη στη μάνα της, λέει: «Τη σιχαίνομαι και αυτή και τις τύψεις που πρέπει να νιώθω όντας τόσο άπονη μαζί της». Σκεφτόμουν πόσες φορές έχουμε περιφρονήσει τις μανάδες μας χωρίς να συνυπολογίσουμε ότι είναι/ήταν γυναίκες μέσα σε ένα πατριαρχικό περιβάλλον. Έχουμε υπάρξει «ασυνείδητα» άπονες με τις γυναίκες προηγούμενων γενιών, τις μάνες μας;
Σίγουρα ναι. Υπάρχει μια ιστορία της Άλις Μονρό που διδάσκω στο πανεπιστήμιο, που ονομάζεται Boys and Girls. Σε αυτό, η ηρωίδα αφηγείται τα παιδικά της χρόνια, όταν ζούσε σε μια φάρμα αλεπούδων με τους γονείς της. Είχε έναν αδερφό που δεν ήταν ακόμα αρκετά μεγάλος για να βοηθάει τον πατέρα στις υπαίθριες δουλειές, αλλά η μητέρα της έλεγε συνέχεια ότι ανυπομονούσε να μεγαλώσει το αγοράκι της για να μπορέσει το κορίτσι να τη βοηθάει περισσότερο στο σπίτι. Ως αποτέλεσμα, το κορίτσι βλέπει τη μητέρα της ως εχθρό. Λέει για εκείνη: «Πάντα σχεδίαζε. Σχεδιάζει να με κάνει να μείνω στο σπίτι περισσότερο, αν και ήξερε ότι το μισούσα (γιατί ήξερε ότι το μισούσα), και να με εμποδίσει να δουλέψω για τον πατέρα μου. Μου φαινόταν ότι το έκανε αυτό απλώς από διαστροφή και για να δοκιμάσει τη δύναμή της. Δεν μου πέρασε από το μυαλό ότι μπορεί να είναι μοναχική ή ζηλιάρα». Αυτό το «μοναχική ή ζηλιάρα» με συγκλόνισε πραγματικά. Πολύ συχνά ισχύει για τις μητέρες, ότι απλώς θα ήθελαν παρέα για τη δυστυχία τους. Αυτό τους δίδαξαν οι μητέρες τους δεν ήξεραν κάτι καλύτερο. Και ναι, οι μητέρες μπορούν επίσης να ζηλεύουν την ελευθερία της κόρης τους. Έτσι, μερικές φορές, ο ρόλος της κόρης είναι να χειραφετήσει τη μητέρα της, με καλοσύνη και κατανόηση.
Έχετε δηλώσει πως το γεγονός ότι δεν έχετε κάνει παιδιά σάς επέτρεψε να γράψετε, να ταξιδεύετε περισσότερο. Νιώθετε ότι παραμένει η πίεση στις γυναίκες να εκπληρώσουμε τον κοινωνικό μας ρόλο, την «αναπαραγωγική διαδικασία»;
Ναι, είχα πει πως το γεγονός ότι δεν έχω παιδιά μού επέτρεψε να γράφω, να ταξιδεύω και να δουλεύω περισσότερο. Η απόφαση να μην κάνεις παιδιά είναι περίπλοκη, δύσκολη και πραγματικά πολύ ευαίσθητη. Αναρωτιέμαι πόσες φορές έχει ρωτηθεί ένας άνδρας γιατί δεν έκανε παιδιά ή αν ξέρετε πόσοι άνδρες καλλιτέχνες είχαν ή δεν έκαναν παιδιά; Πόσες φορές ένας άνδρας χρειάστηκε να συζητήσει δημόσια αυτή την τόσο προσωπική απόφαση; Η κοινωνία έχει εμμονή με τη γυναικεία αυτοδιάθεση και κρίνουμε τις γυναίκες που δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να γίνουν μητέρες. Νιώθω ευάλωτη όταν πρέπει να εξηγήσω ή να μιλήσω για τις αναπαραγωγικές μου αποφάσεις. Γνωρίζω παράλληλα όμως ότι, αν ως γυναίκες δεν μιλήσουμε ανοιχτά για τη μητρότητα, δεν θα υπάρξει πρόοδος. Η αλήθεια είναι λοιπόν ότι η κοινωνία αναστατώνεται με την επιλογή μιας γυναίκας να ελέγξει το σώμα και τη ζωή της, και αυτό συμβαίνει επειδή η πατριαρχία θα κάνει τα πάντα για να κρατήσει τις γυναίκες υποταγμένες.
Έχετε πρωτοστατήσει στο κίνημα #metoo της χώρας σας. Έχουν συμβεί θεσμικές, συστημικές αλλαγές;
Καθώς το #metoo σάρωσε τη Δύση, εμείς εδώ κάναμε τη δική μας εκδοχή που ονομάζεται #segakazhuvam (μιλάω τώρα), όπου ζητήσαμε από τις γυναίκες να μοιραστούν ιστορίες σεξουαλικής κακοποίησης και παρενόχλησης.
Τα αποτελέσματα ήταν εκπληκτικά, με εκατοντάδες γυναίκες να μοιράζονται δημόσια τις ιστορίες τους. Αυτό πραγματικά ευαισθητοποίησε πολλούς ανθρώπους σχετικά με τη βία κατά των γυναικών. Έγιναν πολλές ακόμη παρόμοιες ενέργειες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σχετικά με την παρουσία των γυναικών στον δημόσιο χώρο. Λόγω πολυετών φεμινιστικών ενεργειών, ανατράπηκε ένας αυστηρός νόμος κατά των αμβλώσεων, επικυρώθηκε η Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης (σ.σ. αναφέρεται στη σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη και την Καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών και της ενδοοικογενειακής βίας που υπογράφτηκε το 2011) και ψηφίστηκε νόμος κατά των έμφυλων διακρίσεων. Οπότε ναι, οι συστημικές αλλαγές συμβαίνουν λόγω πιέσεων από φεμινιστικές οργανώσεις. Θα πρέπει να γνωρίζουμε ότι, ως γυναίκες, αυτή είναι η ώρα της διεκδίκησης περισσότερης ελευθερίας και δικαιωμάτων για εμάς, ανεξάρτητα από τα εμπόδια, όπως συνέβη στις ΗΠΑ με την κατάργηση του «Ρόου εναντίον Ουέιντ» για τη νομιμότητα της άμβλωσης.
Έχετε στοιχεία για τις γυναικοκτονίες στη χώρα σας;
Ναι, όπως όλες τις πατριαρχικές κοινωνίες, έχουμε γυναικοκτονίες. Φεμινιστικές οργανώσεις παρακολουθούν το φαινόμενο και και χάρη στη δράση τους γνωρίζουμε ότι μεταξύ 2017 και 2020 διαπράχθηκαν 22 γυναικοκτονίες, ενώ τα προηγούμενα 15 χρόνια, 32. Αυτό δείχνει ότι η βία κατά των γυναικών αυξάνεται. Οι οργανώσεις πίεζαν για αλλαγές στη νομοθεσία, με αποτέλεσμα το stalking πρόσφατα να χαρακτηριστεί ποινικό αδίκημα. Το πρόβλημα παραμένει όμως, μιας και τα θεσμικά όργανα, που αποτελούνται κυρίως από άνδρες, δεν αναλαμβάνουν δράση όσον αφορά τη βία κατά των γυναικών.
Εσείς πώς μεγαλώσατε σε αυτή τη μικρή βαλκανική φέτα γης;
Και οι δύο γονείς μου είναι καθηγητές, έτσι στο πλαίσιο των ακαδημαϊκών ανταλλαγών τους πήγα μαζί τους πολλές φορές στις Ηνωμένες Πολιτείες σε μικρή ηλικία. Μεγάλωσα σε μια οικογένεια που αγαπούσε τη μουσική, τις γλώσσες και τα βιβλία. Ο πατέρας μου είναι συνθέτης και η μητέρα μου γλωσσολόγος. Αυτό σίγουρα με διαμόρφωσε, αλλά το ίδιο έκανε και το περίπλοκο πολιτιστικό και πολιτικό περιβάλλον όπου έζησα. Γεννήθηκα στη Γιουγκοσλαβία, η οποία έπαψε να υπάρχει μετά από έναν αιματηρό πόλεμο. Τα χρόνια της ανεξαρτησίας της χώρας μου σημαδεύτηκαν από απομόνωση και αντιπαλότητα με την Ελλάδα, καθώς και από τις επιπτώσεις του βομβαρδισμού της Σερβίας και του Μαυροβουνίου και αργότερα της ένοπλης εμφύλιας σύγκρουσης με τους Αλβανούς της χώρας. Όλες αυτές οι καταστάσεις, σε συνδυασμό με την ιστορία του παππού μου, με διαμόρφωσαν στο να έχω βαθύ μίσος για τον εθνικισμό.
Αναφέρατε τον παππού σας – έχετε ελληνικές ρίζες, σωστά;
Ναι, η μητέρα μου είναι Ελληνίδα. Είναι κόρη προσφύγων από τον ελληνικό εμφύλιο. Τα παιδικά μου χρόνια σημαδεύτηκαν από την άσχημη σύγκρουση μεταξύ των χωρών μας και ακόμη και τώρα, μιλώντας σε ελληνικές εφημερίδες, αισθάνομαι το τραύμα της. Πρέπει να λογοκρίνω συνεχώς τον εαυτό μου όταν μιλάω για την ταυτότητα και τη γλώσσα μου, γιατί οι άνθρωποι προσβάλλονται και θυμώνουν. Ο παππούς Στέφανος και η γιαγιά Μαρίκα μού έμαθαν λίγα ελληνικά όταν ήμουν μικρή, τα οποία μετά ξέχασα και τώρα προσπαθώ να μάθω τη γλώσσα. Ελπίζω σε λίγα χρόνια να αρχίσω να διαβάζω ελληνική λογοτεχνία. Η συγγραφέας Έλενα Χουζούρη είναι στην πραγματικότητα θεία μου και δεν έχω διαβάσει καν τα βιβλία της. Ανυπομονώ να διαβάσω επίσης και την Αμάντα Μιχαλοπούλου.
Η σχέση των δύο χωρών θα μπορούσε να καλυτερεύσει;
Φυσικά! Είναι ήδη καλύτερα από ό,τι στο παρελθόν. Αλλά η πρόοδος απαιτεί χρόνο και θα χρειαστεί καιρός για να επουλωθούν οι πληγές. Παρ’ όλα αυτά, είμαι αισιόδοξη και πιστεύω ότι τα κοινά που έχουμε υπερβαίνουν κατά πολύ τις διαφορές μας. Το γεγονός ότι το βιβλίο μου έχει μεταφραστεί στα ελληνικά και ότι κάνουμε αυτή τη συζήτηση τώρα είναι στην πραγματικότητα μια απόδειξη ότι χτίζουμε νέες σχέσεις, που βασίζονται στην εμπιστοσύνη και στον σεβασμό.
ΙΝFO
→ Η συλλογή διηγημάτων Ο άντρας μου κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Gutenberg σε μετάφραση Αλεξάνδρας Ιωαννίδου.