«Στον τόπο που η παράδοση της κεραμικής είχε τις πιο πλούσιες και δυνατές ρίζες, χωρίς την παρέμβαση του Πάνου Βαλσαμάκη –αφησμένη στα χέρια του λαϊκού τεχνίτη– θα έπαυε να αποτελεί ζωντανή τέχνη», έγραφε η Ελένη Βακαλό με αφορμή την αναδρομική του στην γκαλερί Θόλος τον Νοέμβριο του 1976. Σε όλη την πορεία του, όσο κι αν εξέλιξε τις τεχνικές και τον σχεδιασμό του, ο Βαλσαμάκης δεν ξέφυγε από «τις θύμησες που ήταν δεμένες με τον τόπο μας». Αναζήτησε κοινές αρχές και στόχους ανάμεσα στην παράδοση και στα σύγχρονα ρεύματα, χαράσσοντας τον προσωπικό του δρόμο, τον οποίο σύντομα ακολούθησαν πολλοί ακόμα καλλιτέχνες. Τη δουλειά του χαρακτηρίζουν τρεις περίοδοι: του Κεραμεικού (1930-1942) και του Λαυρίου (1942-1957), όταν δούλευε σε εργοστάσια παραγωγής κεραμικών, και του Αμαρουσίου (1957-1976), οπότε αφοσιώθηκε ολοκληρωτικά στη δική του τέχνη.
Ο θεμελιωτής της έντεχνης κεραμικής στην Ελλάδα γεννήθηκε στο Αϊβαλί της Μικράς Ασίας το 1900 και γνώρισε, όπως έλεγε, την κεραμική σε μια κρίσιμη περίοδο της ζωής του, γεμάτη με περιπέτειες, ατυχίες και πίκρα. Κοντά της συνάντησε τον πραγματικό εαυτό του. «Δεν ξέρω πόσα κεραμικά, δουλεμένα με μεράκι, βγήκαν από τα χέρια μου. Δεν λογάριασα πόσες φορές άφηνα τα δάχτυλά μου να τ’ αγγίξουν με στοργή, καυτά ακόμα από τη δημιουργική φλόγα και από τη ζεστασιά της ψυχής μου. Δεν ξέρω πόσα σχέδια σωρεύτηκαν με τον καιρό για να μου θυμίζουν τις ελπίδες και την ικανοποίηση μιας ατέρμονης δημιουργίας».
Ένα σπίτι-μουσείο
Σήμερα στο εργαστήριο-σπίτι, που σχεδίασε το 1960 ο αρχιτέκτονας Μιχάλης Όρρος, διατηρούνται αναλλοίωτες σχεδόν όλες οι παλιές χρήσεις: Στο ισόγειο στεγάζονται το εργαστήριο και οι φούρνοι, έκθεση και πωλητήριο και ένα μικρό γραφείο. Επάνω βρίσκονται τα υπνοδωμάτιο, η κουζίνα και το καθιστικό. Υπέροχα κεραμικά επενδύουν τις εσωτερικές πόρτες, οι προθήκες και οι τοίχοι είναι γεμάτοι με κεραμικά από όλες τις φάσεις της δουλειάς του. Μια εντυπωσιακή σύνθεση με την ιστορία της πόλης των Αθηνών πρωταγωνιστεί εκατέρωθεν της εστίας του τζακιού.
Η αναβίωση του mid century design αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον των συλλεκτών και του κόσμου που θέλει στις μέρες μας να μάθει για την παραγωγή εκείνης της εποχής στη χώρα μας. Το εργαστήριο, που με την επέλαση του μίνιμαλ και των νέων υλικών στην κατασκευή (γυαλί, αλουμίνιο κ.ά.) είχε σταματήσει να λειτουργεί, υιοθέτησε τη φιλοσοφία του open house – ενός χώρου ανοιχτού στο κοινό με ξεναγήσεις και εργαστήρια που γίνονται όλο τον χρόνο. «Μας εκπλήσσει ευχάριστα το ενδιαφέρον των νεαρών ηλικιών που έρχονται στο μάθημα ή για να επισκεφτούν την έκθεση. Επίσης, μεγάλη προσοχή δείχνουν πάντα οι αρχιτέκτονες – επαγγελματίες με τους οποίους συνεργαζόταν στενά ο Βαλσαμάκης, γιατί του άρεσε η αλληλεπίδραση που είχαν. Τη δεκαετία του 1960 υπήρχε άνθηση σε όλες τις τέχνες και οι αρχιτέκτονες, μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα νεωτερισμού, φρόντιζαν στα σπίτια που έφτιαχναν να βάζουν κάτι ξεχωριστό», θυμάται η Αφροδίτη Βαλσαμάκη, που είναι συνεργάτιδα, νύφη και συνεχίζει το έργο του κεραμίστα από το 1986 που πέθανε μέχρι το 2009, με την απώλεια του συζύγου της, Αλέξανδρου Βαλσαμάκη, γιου του καλλιτέχνη.
Αναζητώντας τα χαμένα έργα
«Γνώρισα τον Βαλσαμάκη ως μαθήτριά του στο σχέδιο, όχι στην κεραμική. Ο Αλέκος τον συμβούλεψε να με μάθει, για να τον βοηθάω. Οι τρεις μας δουλέψαμε με σεβασμό και αφοσίωση για πολλά χρόνια. Ήταν δύσκολα, καθώς δεν υπήρχαν οι σημερινές ευκολίες, ακόμα και ένα υπάρχον σχέδιο για να μεγεθυνθεί, έπρεπε να γίνει ξανά όλο στο χέρι, να περαστούν ακολούθως τα χρώματα, κ.λπ. Αν κάτι πήγαινε στραβά, ξεκινούσες από την αρχή. Όμως αυτές οι ιδιαιτερότητες κάνουν το κεραμικό τόσο γοητευτικό και ζεστό».
Ο χώρος στο Μαρούσι φτιάχτηκε όταν ο Βαλσαμάκης αποσύρθηκε από τα εργοστάσια για να φτιάξει κάτι δικό του. Την εποχή που σχεδιαστικά επικρατούν οι λιτές γραμμές του Μπαουχάους, η θεματολογία του πηγάζει από την ελληνική παράδοση, χωρίς όμως να θεωρείται λαϊκή τέχνη. «Για να καταλάβει κανείς τι σημαίνει “ελληνική έκφραση” στη σύγχρονη τέχνη, θα πρέπει να δει τη δουλειά του Πάνου Βαλσαμάκη», σχολίασε το 1967 ο Ηλίας Βενέζης.
Δυστυχώς, αγνοούνται πολλά έργα και αντικείμενα που είχε φτιάξει για δημόσιους χώρους, όπως για παράδειγμα τα κεραμικά στο πρώην ξενοδοχείο Γαλαξίας στη Σταδίου, στο ζαχαροπλαστείο Ανθός στην Κηφισιά, τα τραπεζάκια στο Χίλτον κ.ά. Τα περισσότερα ήταν εντοιχισμένα έργα που δεν γίνεται να βγουν χωρίς να καταστραφούν. Συνεπώς, ή έχουν καλυφθεί ή έχουν καταστραφεί. «Το πιο δύσκολο κομμάτι για εμάς είναι πώς θα διασώσουμε τα διακοσμητικά σχέδια που έκανε για δημόσια κτίρια και κατοικίες. Πρέπει άμεσα να συντηρηθούν και να ψηφιοποιηθούν – διαδικασία που δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε μόνοι μας», εξηγεί ο εγγονός Πάνος Βαλσαμάκης, που μαζί με την αδελφή του Σοφία, η οποία έχει αναλάβει να οργανώσει το αρχείο του, και τη μητέρα τους αναβιώνουν το ιστορικό εργαστήριο Π.Β. – όπως υπέγραφε τα έργα του.
Μασσαλία –Κεραμεικός –Λαύριο
Το 1930 ο Βαλσαμάκης επιστρέφει οριστικά από τη Μασσαλία. Είχε φύγει για να σπουδάσει σχέδιο στην Καλών Τεχνών και έπειτα, ακολουθώντας τη συμβουλή μιας κυρίας που του είπε να μάθει και μια εφαρμοσμένη τέχνη γιατί οι ζωγράφοι είναι πολλοί, πήγε στο εργαστήριο κεραμικής Saint-Jean Du Desert. Έμεινε τέσσερα χρόνια και έμαθε την τέχνη σε βάθος. Τα εφόδια που είχε πάρει στη Γαλλία τον έκαναν αμέσως να ξεχωρίσει στην Ελλάδα, καθώς ήταν ζωγράφος και κεραμίστας με γνώσεις που ξεπερνούσαν τους υπολοίπους. Ωστόσο, στο εργαστήριο του Κεραμεικού και στο εργοστάσιο ΑΚΕΛ στο Λαύριο οι φόρμες που έβγαζαν αφορούσαν χρηστικά αντικείμενα, π.χ. πιάτα, κούπες, κ.λπ. Μόνο σε κάποια κενά έφτιαχνε τα δικά του σχέδια με πρωτότυπη θεματολογία, όπως ήταν η σειρά με τα ψάρια και αργότερα τα ζωόμορφα κανάτια. Ο Μαρίνος Καλλιγάς, διευθυντής της Εθνικής Πινακοθήκης, που τον είχε επισκεφτεί στο Λαύριο, σημειώνει ότι ο Πάνος Βαλσαμάκης στο βάθος της ψυχής του παραμένει ζωγράφος και βρίσκει τον τρόπο να το επικοινωνεί στα κεραμικά του.
ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΟΣ & ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ
Υπάρχουν δύο ακόμα δημιουργικές πτυχές του Πάνου Βαλσαμάκη: οι εικονογραφήσεις βιβλίων, που έκανε ακόμα και κατά τη διάρκεια του πολέμου, όπως για παράδειγμα το βιβλίο του Στράτη Μυριβήλη Ο Βασίλης ο Αρβανίτης (1943), και η συγγραφή. Όταν έγινε 70 χρόνων, αποφάσισε ότι ήταν καιρός πια να γράψει (3 βιβλία) για όσα έζησε στη Μικρασιατική Εκστρατεία το 1922 και στους διωγμούς (ήδη από το 1914) από το Αϊβαλί. Για όλα αυτά δεν είχε μιλήσει ποτέ, τα είχε θάψει βαθιά μέσα του. Ήθελε όμως να τα έχει διηγηθεί προτού «φύγει». Επίσης, στο αρχείο του υπάρχει όλη η αλληλογραφία που είχε με φίλους, οικογένεια, καλλιτέχνες, πελάτες, καθώς και σχέδια και κείμενα για έναν Σύλλογο Αϊβαλιωτών στον οποίο ήταν πρόεδρος. Ακόμα και συμβουλές για μαθήματα κεραμικής δι’ αλληλογραφίας. «Όταν δούλευε, πάντα σκεφτόταν το μέλλον – να είναι παραγωγικός για να αφήσει πολλά σχέδια πίσω του. Χαρακτηριστικά εκείνης της γενιάς ανθρώπων», λέει ο Πάνος.
→ Η οικογένεια Βαλσαμάκη
Το ταξίδι της οικογένειας ξεκινά από την Κωνσταντινούπολη, μετά την Άλωση, με το όνομα Βαλσαμάς. Φτάνουν στην Κρήτη, όπου μένουν περί τα 200 χρόνια και στο επίθετο προστίθεται η κατάληξη -άκης. Φεύγουν όταν το νησί περνά από τους Βενετούς στους Οθωμανούς και πηγαίνουν στην Κεφαλονιά. Εκεί φτιάχνουν δύο χωριά: τα Άνω και τα Κάτω Βαλσαμάτα. O πρώτος Βαλσαμάκης φτάνει στο Αϊβαλί, όταν ζήτησαν έναν γιατρό από την Κεφαλονιά που να έχει σπουδάσει στην Ιταλία. Ήταν ένας αξιόλογος άνθρωπος που έκανε μεγάλη καριέρα και περιουσία. Όταν στον διωγμό εγκατέλειψαν την πόλη, δεν πίστεψαν ότι έφευγαν για πάντα. Το κλειδί του σπιτιού στο Αϊβαλί υπάρχει ακόμα σήμερα κρεμασμένο σε έναν τοίχο στο Μαρούσι.
ΙΝFO
→ Λεωφ. Κηφισίας 85, Μαρούσι, valsamakisceramics.com