Τα τελευταία χρόνια, στον σιδηρόδρομο των πραγμάτων που μου προκαλούν από ελαφρύ άγχος έως σοβαρές κρίσεις στρες (τα αεροπλάνα, τα ύψη, τα υπόγεια, το σκοτάδι, οι σεισμοί, οι ασθένειες, οι σφήκες και πολλά άλλα) έχει προστεθεί ψηλά ψηλά στη λίστα και ο φόβος για τον πλανήτη που καταστρέφεται. Ζοφερές απεικονίσεις βουνών από πλαστικά καλαμάκια που πνίγουν τις χελώνες στη θάλασσα και μικροπλαστικών που φυτρώνουν στη μήτρα μου και φτιάχνουν αποικίες που μια μέρα θα με απορροφήσουν έχουν εγκατασταθεί στο υποσυνείδητό μου και εμφανίζονται κάθε φορά που περνάω περιόδους στρες ή που τους ανοίγει το παράθυρο ένα σχετικό ερέθισμα. Δεν μπορώ να θυμηθώ πότε ξεκίνησε. Στην Ελλάδα, τις δεκαετίες του ’90 και των ’00s, που μεγάλωνα, όσους διαμαρτύρονταν έντονα για το περιβάλλον τούς περιθωριοποιούσαν ως γραφικούς. Ως παιδιά, πού και πού εισέβαλλε στο οπτικό μας πεδίο κάποιος πιγκουίνος που κινδυνεύει σε μακρινούς τόπους με παγόβουνα που λιώνουν, και λέγαμε «α, τον καημένο», ή κάποια δασκάλα μάς ξυπνούσε από τον σχολικό λήθαργο για να μας ενημερώσει ότι τα δάση καταστρέφονται και γενικά αυτό δεν είναι κουλ. Η λέξη «βιωσιμότητα» ήταν ένα ξεχασμένο λήμμα στο λεξικό, που κανείς μας δεν κοιτούσε.
Εδώ και πολλά χρόνια, όμως, δεν είναι έτσι. Η πληροφορία είναι όλη εδώ, μπροστά μας, σε όλο της το μεγαλείο και σε όλη της την ένταση. Και έτσι, μουδιασμένοι μπροστά στο χάος των ειδήσεων που μας κατακλύζουν, πολλοί από εμάς καταφεύγουμε σε αυτό που μας έχει προμηθεύσει η φύση όταν βρισκόμαστε μπροστά στον κίνδυνο: αγχωνόμαστε. «Το άγχος για το κλίμα», σύμφωνα με την κλινική ψυχολόγο και καθηγήτρια στο Γέιλ Σάρα Λόου, «είναι βασικά η αγωνία για την κλιματική αλλαγή και τις επιπτώσεις της στο περιβάλλον του ατόμου, στην ανθρώπινη ύπαρξη. Αυτό μπορεί να εκδηλωθεί ως διεισδυτικές σκέψεις ή συναισθήματα αγωνίας σχετικά με μελλοντικές καταστροφές ή το μακροπρόθεσμο μέλλον των ανθρώπων και του κόσμου». Παραδόξως όμως η ανησυχία για το κλίμα, όταν δεν καταφεύγει σε υπερβολές, όπως οι τρομακτικοί εφιάλτες που προανέφερα, δεν είναι κάτι κακό. «Η ανησυχία γίνεται πρόβλημα όταν γίνεται συντριπτική και εξουθενωτική, όταν σας εμποδίζει να ζήσετε τη ζωή σας.
» (Όμως) η ανησυχία ως συναίσθημα είναι κίνητρο – αν ανησυχείτε για κάτι, έχετε κίνητρο να βρείτε τι μπορείτε να κάνετε γι’ αυτό. Στην πραγματικότητα χρειαζόμαστε περισσότερους ανθρώπους να ανησυχούν για την κλιματική αλλαγή», λέει ο Άντονι Λίζροουιτς, ιδρυτής και διευθυντής του Προγράμματος του Γέιλ για την Επικοινωνία σχετικά με την κλιματική αλλαγή και ανώτερος ερευνητής στη Σχολή Περιβάλλοντος του ίδιου πανεπιστημίου.
Στη δική μου περίπτωση, κατά καιρούς εντοπίζω και έναν καινούργιο εχθρό και κάθε τέτοια μικρή κρίση άγχους μού έχει κληροδοτήσει και μια συνήθεια που τελικά κάνει τις καθημερινές μου δραστηριότητες λιγότερο επιβλαβείς για το περιβάλλον. Πριν από χρόνια, στοιχειωμένη από την εικόνα μιας χελώνας που την έπνιγε ένα πλαστικό καλαμάκι, ορκίστηκα να μην τα ξαναβάλω ποτέ στον καφέ μου, και επειδή τότε δεν ήταν ακόμα της μόδας τα εναλλακτικά καλαμάκια ούτε ήταν ακόμα παράνομα τα πλαστικά μιας χρήσης, εισέπραττα ελαφριές ειρωνείες για τα τεράστια μακαρόνια του παστίτσιου με τα οποία έπινα καφέ. Όμως η συνήθεια έμεινε. Ένα καλοκαίρι, θορυβημένη για την υπερθέρμανση του πλανήτη, ξεκίνησα εκστρατεία κατά των κλιματιστικών. Ναι, ο σύντροφός μου πέρασε δύσκολα κατακαλόκαιρο στο κέντρο της Αθήνας, αλλά το συνήθισε κι αυτός. Ο επόμενος εχθρός ήταν το φουρνάκι μικροκυμάτων. Στα φωτάκια του, όπως αναβόσβηναν το βράδυ στη σκοτεινή κουζίνα, αντικατοπτρίζονταν στα μάτια μου όλα τα πάθη του πλανήτη και όλος μας ο εγωισμός ως ανθρώπινου γένους, που κρατάμε συσκευές στο stand-by χωρίς να μας χρειάζονται. Μπορεί να κόντεψα να σπαταλήσω όλες μας τις προμήθειες της κατάψυξης, γιατί νυσταγμένη όρμησα να το βγάλω από την πρίζα ένα βράδυ και το πρωί συνειδητοποίησα ότι είχα τελικά αποσυνδέσει το ψυγείο που ήταν στη δίπλα πρίζα, πλέον όμως έχω μάθει μηχανικά και αποσυνδέω το φουρνάκι μετά από κάθε χρήση από τη σωστή παροχή και έχω τη συνείδησή μου λίγο πιο ήσυχη.
Γελάει ο πιγκουίνος
Κάποιος θα πει ότι τα παραπάνω, μαζί με άλλες μικροαλλαγές που πολλοί έχουμε κάνει στην καθημερινότητά μας, όπως το παγούρι που κουβαλάμε μαζί μας αντί να αγοράζουμε αχρείαστα πλαστικά μπουκάλια νερό ή η προσεκτική ανακύκλωση που έχει πολύ καθυστερημένα κάπως μπει στα ελληνικά νοικοκυριά, είναι τα απολύτως βασικά, τόσο βασικά, που και μόνο ότι αναφέρονται κάνουν έναν πιγκουίνο στην Ανταρκτική να γελάει. Από αυτούς που είναι σε κίνδυνο, ναι. Και μάλλον θα έχει δίκιο.
Η κατάσταση είναι τόσο κρίσιμη που, σύμφωνα με τον ΟΗΕ, η άνοδος της θερμοκρασίας τροφοδοτεί «την περιβαλλοντική υποβάθμιση, τις φυσικές καταστροφές, τις ακραίες καιρικές συνθήκες, την επισιτιστική και υδατική ανασφάλεια, την οικονομική διαταραχή, τις συγκρούσεις και την τρομοκρατία». Η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει, η Αρκτική λιώνει, οι κοραλλιογενείς ύφαλοι πεθαίνουν, οι ωκεανοί καταστρέφονται και τα δάση καίγονται – και εμείς συζητάμε ακόμα για την ανακύκλωση.
Σύμφωνοι, αλλά όλοι από κάπου πρέπει να ξεκινήσουμε. Οι περισσότεροι δεν μπορούμε μεμιάς να μεταμορφωθούμε σε Γκρέτα Τούνμπεργκ, να αφιερώσουμε τη ζωή μας στη μάχη για το περιβάλλον και να μην ξαναμπούμε ποτέ σε αεροπλάνο. Το ρεαλιστικότερο σενάριο είναι ότι θα συνεχίσουμε να είμαστε κανονικοί άνθρωποι που κάνουν ό,τι καλύτερο μπορούν. Πώς να το κάνουμε, η Αθήνα δεν έχει καλά ΜΜΜ και ορισμένοι πρέπει να πάνε τα παιδιά τους στα αγγλικά και να μην επιστρέψουν κατάκοποι στις έντεκα τη νύχτα. Τι μπορεί όμως να κάνει ένας μέσος άνθρωπος στην καθημερινότητά του, για να μειώσει όσο γίνεται το περιβαλλοντικό του αποτύπωμα, εάν δεν είναι σε θέση να αλλάξει άμεσα και ριζικά τον τρόπο ζωής του, όχι επειδή δεν θέλει, αλλά επειδή δεν μπορεί; Αναζητώντας την απάντηση σε αυτό το πρόβλημα, έφτιαξα μια λίστα από καθημερινές συνήθειες, που μου φάνηκαν εύκολες και μάλλον προς τη σωστή κατεύθυνση, και τη μοιράστηκα με τον Γιώργο Τέντε, Οικονομολόγο Περιβάλλοντος και μηχανικό, ειδικευμένο στη διαχείριση των φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος, για να σχολιάσει εάν πράγματι έχουν νόημα. Σημειώνω ότι δεν πρόκειται για κάποια γενική οδηγία, αλλά είναι προσαρμοσμένη στον δικό μου τρόπο ζωής. Εξάλλου, σύμφωνα με ερευνητές του Χάρβαρντ, το να προσαρμόζεις τον τρόπο ζωής σου με γνώμονα τις αξίες σου μπορεί να περιορίσει και το κλιματικό άγχος. Θα δείξει.
Νέος τρόπος ζωής
→ Στα ψώνια
Δεν αγοράζω προϊόντα σε πλαστική συσκευασία, εκτός αν είναι απολύτως απαραίτητο. Χρησιμοποιώ παγούρια νερού και στην καφετέρια κοντά στο γραφείο δίνω το δικό μου ποτήρι για να μου ετοιμάσουν τον καφέ. Στο σούπερ μάρκετ χρησιμοποιώ καρότσι (ναι, αυτό της λαϊκής) ή πάνινες τσάντες. Δεν αγοράζω ψωμί του τοστ που είναι τυλιγμένο σε πλαστικό, αλλά το παίρνω από τον φούρνο τυλιγμένο σε χαρτάκι και το βάζω στην υφασμάτινη τσάντα που προαναφέραμε. Δεν αγοράζω πια χυμούς, γιατί σχεδόν όλοι είναι σε πλαστικά μπουκάλια, και πίνω μόνο χυμούς που φτιάχνω μόνη μου στο σπίτι. Δεν αγοράζω έτοιμα φιλέτα κοτόπουλου ή σνίτσελ ή κιμά, προσυσκευασμένα σε πλαστική συσκευασία. Αντ’ αυτού, τα προμηθεύομαι από τον χασάπη, που τα τυλίγει σε χαρτί. Δεν αγοράζω συσκευασμένα λαχανικά (πλυμένες σαλάτες, μανιτάρια). Εκεί που υπάρχει πρόβλημα είναι στα προϊόντα όπως χαρτί υγείας, καθαριστικά σπιτιού κ.λπ., που είναι όλα σε πλαστική μεμβράνη τυλιγμένα και δεν μπορώ να βρω εναλλακτικές. Επίσης μάλλον πρέπει να αλλάξω σούπερ μάρκετ, γιατί το δικό μου δεν έχει ειδικό μέρος για τυριά/αλλαντικά και κρεοπωλείο. Η άποψη του κ. Τέντε ήταν ότι το όφελος από το να αγοράζεις τυρί του τοστ τυλιγμένο σε χαρτί δεν μπορεί να τεκμηριωθεί επαρκώς, ενώ, αν το καινούργιο σούπερ μάρκετ είναι μακριά και θες αυτοκίνητο για να πας, δεν έχει νόημα. Ως προς τους χυμούς, ο ίδιος λέει ότι, θεωρητικά, το ιδανικό θα ήταν να κόβουμε τα φρούτα από το δέντρο, εναλλακτικά, και πιο ρεαλιστικά, σίγουρα να αγοράζουμε χυμούς σε συσκευασία μεγάλης ποσότητας ενός ή δύο λίτρων και όχι ατομικών. Σχετικά με το κρέας, το σωστό είναι να αλλάξουμε διατροφικές συνήθειες και να στραφούμε σε τροφές με χαμηλότερο αποτύπωμα, που στην περίπτωση των ζωικών πρωτεϊνών είναι ο τόνος και τα αυγά. Τέλος, ως προς τα καθαριστικά, προτείνει φυσικά σαπούνια από ελαιόλαδο, προϊόντα όπως σόδα, ξίδι κ.λπ., ή, εάν καταφέρουμε να βρούμε τέτοια στην Ελλάδα τώρα ή στο μέλλον, προϊόντα με πιστοποίηση μηδενικού ανθρακικού αποτυπώματος.
→ Στον δρόμο
Αποφεύγω να χρησιμοποιήσω το αυτοκίνητο, με κάθε κόστος. Πηγαίνω στη δουλειά και σε άλλες υποχρεώσεις με τα ΜΜΜ ή με τα πόδια. Όταν τον ρώτησα εάν θεωρεί εντάξει το να χρησιμοποιώ το αυτοκίνητο για μέρη στα οποία δεν φτάνουν τα ΜΜΜ, η απάντησή του είναι πως δεν είναι, αλλά τι να κάνουμε. Η καλύτερη εναλλακτική, λέει εκείνος, είναι car sharing με κάποιον που πηγαίνει προς τα εκεί ή ΜΜΜ μέχρι το κοντινότερο σημείο και μετά ταξί. Όπως συμπληρώνει, «το να είσαι φιλικός στο περιβάλλον κάποιες φορές κοστίζει».
→ Στο σπίτι
Όταν δεν χρησιμοποιώ συσκευές (λάμπες, πλυντήριο πιάτων/ρούχων, τηλεόραση), τις βγάζω από την πρίζα. Στο πλυντήριο πιάτων ή ρούχων ρυθμίζω τη θερμοκρασία στο χαμηλότερο δυνατό. Ανάβω τον θερμοσίφωνα μόνο 15 λεπτά και περιορίζω τον χρόνο του ντους στο απαραίτητο. Και μήπως να αντικαταστήσω την ηλεκτρική οδοντόβουρτσα με χειροκίνητη; Αυτό το τελευταίο θα κάνει ασήμαντη διαφορά, σύμφωνα με τον κ. Τέντε – αυτό ομολογώ το άκουσα με κάποια ανακούφιση, δεν ήθελα να την αποχωριστώ. Σχετικά με τις πρίζες, το φετίχ μου, εκείνος λέει ότι έχει νόημα να αποσυνδέουμε μόνο την τηλεόραση, τον αποκωδικοποιητή και τον υπολογιστή (και το στερεοφωνικό, αλλά, όπως σχολίασε, κανείς δεν έχει τέτοιο πια). Ως προς τον θερμοσίφωνα, το σωστότερο είναι να τον ανάβουμε μία φορά, να τον σβήνουμε όταν φτάσει στο υψηλότερο σημείο και όσοι μένουν στο σπίτι να κάνουν μπάνιο με ένα άναμμα.
→ Και μερικές ακόμη συμβουλές
Ας μην πετάμε χρήσιμα πράγματα, λέει ο κ. Τέντες – ξαναχρησιμοποιούμε όσα πλαστικά έχουμε ήδη στο σπίτι και επεκτείνουμε τη ζωή των προϊόντων στο μέγιστο δυνατό. Το χειμώνα, αν έχουμε αυτόνομη θέρμανση, ρυθμίζουμε τον θερμοστάτη σε σταθερή θερμοκρασία 19, 20 ή το πολύ 21 βαθμούς. Δεν χρησιμοποιούμε κλιματιστικό (δικαιώθηκα!). Αν έχουμε αφυγραντήρα με αυτόματη ρύθμιση, όχι κάτω από 60% υγρασία. Όχι σεσουάρ πάνω από πέντε λεπτά. Όχι σίδερο ισιώματος μαλλιών. Το σιδέρωμα ρούχων μπορεί να αποφευχθεί σε πετσέτες και σεντόνια. Δεν χρησιμοποιούμε στεγνωτήριο. Και, τέλος, επιλέγουμε για το σπίτι λάμπες LED.