Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει για τον βιγκανισμό η βρετανική Vegan Society, η παλαιότερη βίγκαν οργάνωση στον κόσμο, πρόκειται για έναν τρόπο ζωής «που αποκλείει, στο μέτρο του δυνατού και του εφικτού, όλες τις μορφές εκμετάλλευσης και βίας απέναντι στα ζώα για την παραγωγή τροφίμων, ειδών ένδυσης και για κάθε άλλο σκοπό». Ξεκινάω με τον ορισμό αλλά και με τη διευκρίνιση ότι δεν είμαι βίγκαν.
Υπάρχει μια σύγχυση γύρω από το θέμα του βιγκανισμού. Ακούμε όλο και πιο συχνά στις παρέες μας ότι κάποιος έγινε βίγκαν. Βρισκόμαστε σε τραπέζια όπου κάποιος «περίεργος» αποκλείει τις περισσότερες διατροφικές επιλογές και αναρωτιόμαστε τι είδους «μόδα» είναι τούτη. Κάποιοι σκέφτονται ότι ίσως πρόκειται για ένα διατροφικό καπρίτσιο ή για ένα καπρίτσιο γενικότερα. Προπάντων, ίσως, αγνοούμε ότι ο βιγκανισμός δεν είναι απλώς τρόπος διατροφής, αλλά τρόπος ζωής, μέρος της οποίας αποτελεί και η διατροφή, και ενίοτε ξεχνάμε την αφετηρία του κινήματος, που δεν είναι άλλη από τη φιλοζωία. Όχι τη φιλοζωία που συνδέεται με την αγάπη προς το κατοικίδιό μας, αλλά την οικουμενική, οριζόντια και κάθετη φιλοζωία.
Για να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, η χορτοφαγία ως πρακτική υπάρχει εδώ και αιώνες σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης. Οι χορτοφάγοι της Δύσης άρχισαν να συσπειρώνονται σε οργανωμένες ομάδες ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, με στόχο την παύση της κακοποίησης και της θανάτωσης των ζώων. Το 1847 συστάθηκε η Vegetarian Society στο Ηνωμένο Βασίλειο και σχεδόν 100 χρόνια μετά, το 1944, αποφασίστηκε να υπάρξει διαχωρισμός ανάμεσα στη χορτοφαγία και την αποκλειστική χορτοφαγία (που αποκλείει κάθε ζωικό προϊόν). Τότε, ο Ντόναλντ Γουότσον εφηύρε τον όρο «vegan», ο οποίος προκύπτει από τα τρία πρώτα και τα δύο τελευταία γράμματα της λέξης «vegetarian», «κατά την αρχή και το τέλος της χορτοφαγίας», όπως εξηγούσε. Ταυτόχρονα, ο βιγκανισμός έπαψε να συστήνεται ως τρόπος διατροφής και ορίστηκε ως τρόπος ζωής που αποκλείει τη χρήση κάθε είδους που προκύπτει από την εκμετάλλευση των ζώων. Από τότε οι άνθρωποι που υιοθετούν αυτόν τον τρόπο ζωής αυξάνονται με όλο και πιο γοργούς ρυθμούς, ενώ παράλληλα εταιρείες κάθε είδους δημιουργούν βίγκαν προϊόντα για να αντικαταστήσουν την παραδοσιακή χρήση ζωικών σε κάθε τομέα: από βίγκαν καθαριστικά, καλλυντικά και παπούτσια μέχρι υποκατάστατα κρέατος, γαλακτοκομικών και αυγών. Για την ακρίβεια, δεν υπάρχει σχεδόν τίποτα που να μην απαντάται πλέον στη βίγκαν εκδοχή του, εικάζω για λόγους αύξουσας προσφοράς και ζήτησης και όχι απαραίτητα ηθικής.
Γιατί να γίνω βίγκαν;
Οι περισσότεροι άνθρωποι ξεκινούν ως χορτοφάγοι και εξελίσσονται σε βίγκαν. Η εξέλιξη αυτή προκύπτει κυρίως λόγω της άμεσης πληροφόρησης που προσφέρουν τα σόσιαλ μίντια. Τι σημαίνει αυτό; Με μια γρήγορη θεώρηση, η χορτοφαγία σε καλύπτει γιατί σου αρκεί η σκέψη ότι δεν τρως ζώο. Όταν όμως άρχισαν να ανεβαίνουν σε λογαριασμούς ακτιβιστών βίντεο από σφαγεία που καταγράφουν τον τρόπο που γίνεται πράξη η εκμετάλλευση και η θανάτωση των ζώων, άρχισε και να γίνεται αντιληπτό ότι όλα τα ζώα της κτηνοτροφίας, ανεξάρτητα από τον λόγο που τα χρησιμοποιούμε, περνούν από αντίστοιχες διαδικασίες: παίρνουν ορμόνες και φάρμακα ώστε να αναπτύσσονται γρήγορα, τροποποιούνται γενετικά, ζουν σε τεχνητές συνθήκες έτσι ώστε να πάρουμε από εκείνα αυτό που θέλουμε. Θέλουμε δέρμα; Θέλουμε κρέας; Θέλουμε αυγά; Θέλουμε γάλα; Το μεγαλύτερο σοκ των απλών χορτοφάγων προκύπτει όταν ανακαλύπτουν ότι η γαλακτοβιομηχανία είναι η πιο σκληρή απ’ όλες. Εκεί που θεωρείς έγκλημα το να φας ένα φιλέτο και πταίσμα το να πιεις ένα ποτήρι γάλα, συνειδητοποιείς ότι αυτό είναι πλασματικό. Όπως μαθαίνω, η γαλακτοβιομηχανία έχει τα πρωτεία της κακοποίησης: η αγελάδα καταλήγει να ζει πέντε χρόνια από τα περίπου είκοσι που θα ζούσε ελεύθερη. Μέσα στην πενταετία την καθιστούν έγκυο ξανά και ξανά με τη μέθοδο της σπερματέγχυσης, της παίρνουν τα μωρά και το γάλα της, και πάλι από την αρχή. Τα αρσενικά μοσχαράκια καταλήγουν στο σφαγείο, για να φαγωθούν ως μοσχαράκια γάλακτος ή για να γίνουν μαλακό δέρμα για αξεσουάρ, και τα θηλυκά έχουν τη μοίρα της μαμάς τους, δηλαδή εξαναγκαστική γονιμοποίηση μέχρι τα πέντε έτη, όπου το ζώο παύει πια να αντέχει το βάρος του από τις συνεχείς γέννες και σφάζεται για να γίνει παραπροϊόν της βιομηχανίας κρέατος (ζωοτροφή, ζελατίνη κ.τ.λ.), μια και δεν μπορεί πλέον να καταναλωθεί από άνθρωπο.
Είναι απολύτως μακάβριο το παραπάνω και δυστυχώς απολύτως αληθές. Σε σημείο που πράγματι ο καθένας από εμάς αρχίζει να αναρωτιέται γιατί συνεχίζει να καταναλώνει ζωικά προϊόντα. Η κοινωνική ψυχολόγος Μέλανι Τζόι έχει ασχοληθεί εκτενώς με το γιατί οι άνθρωποι τρώνε κρέας. Το αποδίδει στα τρία συν ένα «Ν»: Νormal, Νatural, Νecessary και μερικές φορές Νice. Η Έλλη Στούρνα, συνιδρύτρια του φορέα Vegan Life Festival, μου λέει σχετικά μ’ αυτό ότι, «αν αποδομήσεις αυτά τα “Ν”, μένεις εμβρόντητος και λες γιατί το κάνω; Επειδή η κοινωνία μού έμαθε ότι είναι φυσιολογικό; Επειδή δήθεν το χρειάζομαι; Αφού ο ΠΟΥ προσυπογράφει ότι η ισορροπημένη βίγκαν διατροφή είναι επαρκής σε όλα τα στάδια ανάπτυξης του ανθρώπου. Ή απλώς και μόνο γιατί μου αρέσει; Δεν είναι ένα τρομακτικό επιχείρημα αυτό; Οι άνθρωποι δεν μπορούν να παίρνουν ηθικές αποφάσεις βάσει του γούστου τους. Σε κάποιον μπορεί να αρέσει να υποδουλώνει ανθρώπους, σε κάποιον άλλο να κακοποιεί ζώα. Το επιχείρημα ότι μου αρέσει δεν είναι αρκετό». Η Τζόι υποστηρίζει επίσης ότι υπάρχει ένα αόρατο σύστημα πεποιθήσεων που λέγεται «καρνισμός» και μας υπαγορεύει ότι κάποια ζώα είναι κρέας και κάποια δεν είναι. Ας πούμε, ένας άνθρωπος στην Ελλάδα δεν θεωρεί ότι το άλογο είναι κρέας, ενώ σε μια άλλη χώρα το θεωρεί.
Ωστόσο ο πιο διαδεδομένος όρος που συνδέεται με τον βιγκανισμό είναι ο «σπισισμός» (speciesism). Πρόκειται για τη διάκριση με βάση το είδος. Τον όρο έκανε γνωστό ο Πίτερ Σίνγκερ στο βιβλίο του Animal Liberation. Σ’ αυτό εξηγεί ότι είναι αυθαίρετο κριτήριο το να κακοποιείς κάποιον με βάση το είδος του, όπως είναι αυθαίρετο να τον κακοποιείς με βάση το φύλο του, την καταγωγή του κ.τ.λ. Από τον «σπισισμό» προέκυψαν τα πιο συνήθη ερωτήματα/επιχειρήματα που απευθύνουν οι βίγκαν: Εφόσον και η γάτα και το γουρούνι νιώθουν πόνο, γιατί γίνεται διάκριση; Μάλιστα οι γάτες και οι σκύλοι έχουν χαμηλότερη νοημοσύνη από τα γουρούνια. Με το κουνέλι τι γίνεται; Είναι συντροφιάς, αλλά το γδέρνουμε κιόλας;
Σε συνέχεια αυτού, έρχεται ο όρος «abolitionism», στα ελληνικά «καταργητισμός», που εγκαινιάστηκε για την κατάργηση της δουλείας και ο Αμερικανός φιλόσοφος Γκάρι Φράνσιον τον επεξέτεινε στα ζώα. Πάνω σ’ αυτό ανέπτυξε μια θεωρία που υποστηρίζει ότι τα ζώα πρέπει νομικά να σταματήσουν να θεωρούνται αντικείμενα. Η Έλλη Στούρνα σημειώνει: «Αφού και το ζώο νιώθει πόνο, γιατί αντιμετωπίζεται διαφορετικά; Γιατί του φερόμαστε σαν να είναι αντικείμενο; Όταν κατανοήσεις ότι ένα έμψυχο ον έχει τις δικές του ανάγκες, τα δικά του συναισθήματα, τα δικά του θέλω και δεν μπορείς να το χρησιμοποιείς για τον δικό σου σκοπό, τότε ανοίγει το μυαλό σου. Βλέπεις την εκμετάλλευση γύρω σου και θέλεις έναν καλύτερο κόσμο».
Ο μεγάλος θυμός
Ένα από τα στάδια του βιγκανισμού είναι ο θυμός. Οι περισσότεροι άνθρωποι που πήραν τη συνειδητή απόφαση να βγάλουν από τη ζωή τους τα ζωικά είδη, ομολογούν ότι πέρασαν από μια φάση θυμού. Θύμωσαν γιατί δεν ήταν ενήμεροι για τις μεθόδους που ακολουθούν οι βιομηχανίες εκμετάλλευσης ζώων, θύμωσαν γιατί κανείς δεν τους το είπε, θύμωσαν γιατί ένιωσαν ότι τους επιβλήθηκε να γίνουν συμμέτοχοι, από τους γονείς τους, από την κοινωνία κ.ο.κ. Όλοι τους μιλούν για ένα κλικ που έγινε μέσα τους και έπειτα κατάλαβαν ότι τόσα χρόνια της ζωής τους συντελούσαν σε μια κακοποίηση και ένα έγκλημα χωρίς καν να το αντιλαμβάνονται και χωρίς καν να χρειάζεται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο διάσημος ηθοποιός Χοακίν Φίνιξ που έχει μιλήσει πολλές φορές για την εμπειρία του. Ο ίδιος έχει περιγράψει ότι επέβαινε με την οικογένεια του σε ένα φορτηγό πλοίο από τη Βενεζουέλα με προορισμό το Μαϊάμι, όταν ήταν περίπου τεσσάρων ετών, και μαζί με τα αδέρφια του είδαν ψαράδες να παίρνουν αλιεύματα από τα καλάμια τους και να τα σφυροκοπούν. Μέχρι τότε έτρωγαν ψάρια, αλλά δεν είχαν ιδέα από πού προέρχονταν ή πώς αιχμαλωτίστηκαν. Περιγράφει χαρακτηριστικά: «Αρχίσαμε να φωνάζουμε στη μητέρα μας: “Γιατί δεν μας είπες ότι αυτό είναι το ψάρι που τρώμε;”. Θυμάμαι δάκρυα να κυλούν στο πρόσωπό της… Δεν ήξερε τι να πει». Μετά από αυτό όλη η οικογένεια έγινε βίγκαν και ο Φίνιξ παραμένει μέχρι σήμερα.
Η Έλλη Στούρνα μού αφηγείται το δικό της κλικ: «Θυμάμαι να βλέπω στην τηλεόραση έναν σεφ να γυρνάει σ’ ένα τηγάνι ένα ψάρι με δεντρολίβανο. Είδα στο πρόσωπο του ζώου την τελευταία του ανάσα. Λέω: “Τι κοιτάζω τώρα; Έναν σεφ να μαγειρεύει ή ένα ζώο με βλέμμα τρόμου να γυρνάει μέσα σ’ ένα τηγάνι;”. Θυμάμαι επίσης να είμαι στο σούπερ μάρκετ και να λέει μια κυρία με το παιδάκι της στο χέρι “Θα μου βάλετε μια ωμοπλάτη;” και να σκέφτομαι “τι κάνουμε;”. Τι συμβαίνει; Κάτι που άλλοτε σου φαινόταν απολύτως φυσιολογικό, ξαφνικά σου προκαλεί απελπισία, απόγνωση και σοκ. Ξαφνικά αρχίζεις να βλέπεις στο τραπέζι των διπλανών σου πτώματα, βία, κακοποίηση και θες να αντιδράσεις αλλά δεν μπορείς».
Μαθαίνω ότι είναι σημαντικό αυτός ο θυμός να μη συντηρηθεί και να μην πυροδοτείται συνεχώς. Αφενός γιατί ένα σύνολο θυμωμένων και επιθετικών ανθρώπων δεν μπορεί να αποτελέσει παράδειγμα στο κοινωνικό σύνολο, αλλά να θεωρηθεί γραφικό ή αποκρουστικό, όσο ηθικό κι αν είναι το διακύβευμα του θυμού του. Ένας από τους λόγους που διοργανώνονται βίγκαν φεστιβάλ είναι κι αυτός: «Θέλουμε να διώξουμε τον θυμό και να περάσουμε ένα θετικό μήνυμα. Να έρθει ο κόσμος κοντά μας, να σπάσουμε κάποιους μύθους, να καταλάβουν ότι δεν επιτιθέμεθα σε κάποιον», μου λέει εκπρόσωπος του Vegan Life. Αφετέρου, όταν ένας βίγκαν γίνεται επικριτικός, κινδυνεύει να περιθωριοποιηθεί και να αντιμετωπίσει πρόβλημα στις προσωπικές, οικογενειακές και κοινωνικές του σχέσεις. Τα πιο συνήθη μηνύματα που λαμβάνουν τα vegan portals είναι μηνύματα από βίγκαν που δηλώνουν μοναξιά και περιθωριοποίηση: «Νιώθω μόνος μου. Δεν με καταλαβαίνει κανείς, δεν έχω φίλους, δεν ξέρω πού να κάνω Χριστούγεννα, δεν έχω πού να πάω το Πάσχα», είναι κλασικές εκκλήσεις. Τα ίδια άτομα αναζητούν φίλους σε βίγκαν διοργανώσεις προκειμένου να νιώσουν ότι συναναστρέφονται ανθρώπους με κοινό όραμα και με μια ιδεολογική συγγένεια, πράγμα που ενέχει κινδύνους. Και οι ίδιοι οι ακτιβιστές του βιγκανισμού σημειώνουν ότι ο βιγκανισμός είναι μια προσωπική και συνειδητή επιλογή και όχι εφαλτήριο θυμού προς το περιβάλλον σου, ούτε «αίρεση» στην οποία προσέρχεσαι για να νιώσεις ότι ανήκεις κάπου.
Στο βιβλίο της Beyond Beliefs, η Μέλανι Τζόι μιλάει για το πώς μπορεί να συνυπάρξει ένας βίγκαν με ανθρώπους που δεν είναι βίγκαν και για το πώς γεφυρώνεται αυτό το χάσμα. Στον πρόλογο του βιβλίου αναφέρεται σ’ ένα ζευγάρι όπου η γυναίκα είναι βίγκαν και νιώθει ότι ο άνδρας της δεν την καταλαβαίνει και δεν τη στηρίζει. Αντίστοιχα εκείνος έχει το παράπονο ότι δεν αναγνωρίζεται η προσπάθειά του να τη στηρίξει και να την καταλάβει. Το αξιοσημείωτο είναι ότι, αν βγάλουμε από το παράδειγμα την παράμετρο του βιγκανισμού, μάλλον έχουμε το pattern κάθε αδιέξοδης σχέσης. Ο ένας προσπαθεί, ο άλλος έχει παράπονο. Ο ένας θέλει κάτι, ο άλλος κάνει κάτι άλλο. Και οι δύο ζουν με τον θυμό τους. Μαθαίνω λοιπόν ότι ο βιγκανισμός είναι άλλος ένας επιταχυντής στις προσωπικές σχέσεις, άλλο ένα φως που αναβοσβήνει σηματοδοτώντας αδιέξοδο και έλλειψη επικοινωνίας. Στον αντίποδα, σχέσεις με αμοιβαίο σεβασμό και οριοθέτηση ουδέποτε απειλήθηκαν από το γεγονός ότι ο μεν ασπάζεται τον βίγκαν τρόπο ζωής και ο δε όχι.
Το βίγκαν φύλο
Σε μια εποχή που συζητάμε για κατάργηση του κοινωνικού φύλου, μαθαίνω ότι ο βιγκανισμός σε μεγάλο ποσοστό είναι γένους θηλυκού. Πάνω σ’ αυτό η Έλλη Στούρνα σημειώνει: «Υπάρχει ακόμη η έννοια της θηλυκοποίησης της φροντίδας και το αφήγημα ότι οι κοινωνίες μεγαλώνουν τα κορίτσια για να φροντίζουν τους ανθρώπους, τα ζώα, το περιβάλλον, τους πάντες. Αντίστοιχα υπάρχει η ταύτιση της κατανάλωσης κρέατος με τον άνδρα κατά το “Φάε αγόρι μου κρέας να γίνεις άνδρας”. Άλλωστε σ’ ένα μπάρμπεκιου ο ψήστης είναι ο δυνατός και ικανός άνδρας, ενώ το ψήσιμο μετατρέπεται και σε τελετουργικό αρρενωπότητας, στο οποίο διαγωνίζονται για το ποιος θα ψήσει καλύτερα το μπέργκερ. Στην ίδια λογική ο άνδρας δέχεται συχνότερη και εντονότερη κριτική για την επιλογή του να είναι βίγκαν, με καταγεγραμμένα περιστατικά σε στρατόπεδα όπου ο μάγειρας ρωτάει ποιος είναι ο βίγκαν να του βάλω φασολάκια και οι υπόλοιποι φαντάροι γιουχάρουν. Αντίθετα, η ευαισθησία της γυναίκας προς τα ζώα γίνεται πιο ευρέως αποδεκτή και ενίοτε κρίνεται ως “χαριτωμένη”».
Η κριτική απέναντι στη γυναίκα που αποφασίζει να γίνει βίγκαν εστιάζεται κυρίως στο θέμα της εμμήνου ρύσεως και της εγκυμοσύνης. Συγκεκριμένα επικρατεί η άποψη ότι μια γυναίκα που δεν καταναλώνει ζωικά προϊόντα επιβαρύνει την υγεία της, μειώνει την αναπαραγωγική της ικανότητα και σε περίπτωση εγκυμοσύνης θέτει σε κίνδυνο την ανάπτυξη του εμβρύου. Η μαιευτήρας Βασιλική Σκαλαφούρη, επικεφαλής του τμήματος Vegan Maternity Care του Ιασώ, απαντά: «Αρχικά εδώ πρέπει να κάνουμε έναν διαχωρισμό ανάμεσα στον βιγκανισμό και στο whole food plant-based diet. O βιγκανισμός είναι στάση ζωής και φιλοσοφία, που σαφώς περιλαμβάνει και το διατροφικό κομμάτι. Όμως βίγκαν είναι και κάποιος που καταναλώνει μόνο τηγανητές πατάτες και αναψυκτικά, κάτι απολύτως βλαβερό για την υγεία. Η στοχευμένη υγιεινή φυτική διατροφή με μη επεξεργασμένα τρόφιμα όχι μόνο δεν βλάπτει, αλλά και ευνοεί. Σε ό,τι αφορά την έμμηνο ρύση, από την εμπειρία μου και τη μελέτη μου, σας διαβεβαιώ ότι η whole food plant-based diet φτιάχνει την περίοδο της γυναίκας. Επιπλέον βελτιώνει τη γονιμότητα, συμβάλλει σε μια καλύτερη έκβαση στις εγκυμοσύνες και στην καλύτερη ποιότητα μητρικού γάλακτος, απαλλαγμένου από διοξίνες και χημικά. Επίσης μειώνει τα ποσοστά καρκίνου του μαστού και του ενδομητρίου, και ο λόγος είναι ότι τα ζωικά είδη περιέχουν οιστρογόνα, τα οποία προστίθενται στα ήδη υπάρχοντα οιστρογόνα στον λιπώδη ιστό της γυναίκας και στις ωοθήκες της όσο είναι σε αναπαραγωγική ηλικία».
Ειδικά σε ό,τι αφορά την περίοδο της εγκυμοσύνης, η κ. Σκαλαφούρη εξηγεί ότι οι βίγκαν γυναίκες συνήθως έχουν καλύτερο σωματικό βάρος και άρα λιγότερα περιστατικά διαβήτη κυήσεως και ανόδου πίεσης, καθώς και καλύτερους τοκετούς, λόγω του ότι τα μωρά ζυγίζουν λιγότερα γραμμάρια από τα μωρά των παμφάγων. Ακολουθώντας όμως πάντα τους δύο κανόνες: ποικιλία τροφών και ικανοποιητικό αριθμό θερμίδων, με συχνούς ελέγχους και σκευάσματα βιταμινών, σιδήρου, συμπλέγματος Β κ.τ.λ., όπως συμβαίνει και στις παμφάγους. Πάνω σ’ αυτό ζήτησα την άποψη της κ. Αναστασίας Ζώταλη, πτυχιούχου διαιτολόγου – διατροφολόγου, που το 2016 αποφάσισε να ακολουθήσει τον βίγκαν τρόπο ζωής και, μελετώντας εκτενώς τα οφέλη και τους πιθανούς κινδύνους της βίγκαν διατροφής, εξειδικεύτηκε. Η ίδια λοιπόν αναφέρει: «Έχουμε στα χέρια μας position papers μεγάλων συλλόγων διατροφής (Academy of Nutrition and Dietetics, American Dietetic Association, Italian Society of Human Nutrition, British Dietetic Association), που μας διαβεβαιώνουν πως μια κατάλληλα σχεδιασμένη χορτοφαγική ή αυστηρά χορτοφαγική διατροφή είναι επαρκής, παρέχοντας ταυτόχρονα πολλά οφέλη υγείας σε όλα τα στάδια ανάπτυξης του ανθρώπου, όπως στη βρεφική και νηπιακή ηλικία, στην περίοδο της εγκυμοσύνης, σε ηλικιωμένα άτομα, ακόμη και σε αθλητές. Βέβαια, κάθε διατροφικό μοντέλο πρέπει να περιλαμβάνει ποικιλία από φυτικές τροφές και μια αξιόπιστη πηγή Β12». Συγκεκριμένα οι τροφές που περιλαμβάνει η whole food plant-based diet είναι περίπου οι ακόλουθες: λαχανικά όλων των ειδών, φρούτα, ξηροί καρποί, σπόροι, όσπρια, δημητριακά ολικής και ψευδοδημητριακά (κινόα, φαγόπυρο, αμάρανθος).
Επιστρέφοντας στη μαιευτήρα κ. Σκαλαφούρη, που ασπάστηκε τη βίγκαν φιλοσοφία ζωής αφού παρακολούθησε ένα βίντεο στο Facebook με σκηνές βίας απέναντι σε ζώα, μου εξηγεί ότι έκτοτε άρχισε να μελετά την ιατρική προσέγγιση στον βιγκανισμό και μετά από λίγα χρόνια, λόγω της εξειδίκευσής της, στο ιατρείο της δεχόταν πολλά περιστατικά εγκυμοσύνης βίγκαν ζευγαριών. Τότε είδε το κενό και άρχισε να πιέζει τα μαιευτήρια να καλύπτουν τις ειδικές ανάγκες αυτών των ανθρώπων κατά τους τοκετούς και τη διαμονή τους σ’ αυτά. Το Ιασώ τον περασμένο Ιούλιο προχώρησε στη σύσταση του τμήματος Vegan Maternity Care, που απευθύνεται σε βίγκαν, χορτοφάγους και ανθρώπους με πιο ολιστική προσέγγιση. Όσο διαμένει μια γυναίκα στο νοσοκομείο, είτε μετά τον τοκετό είτε για να κάνει ένα χειρουργείο, η διατροφή της είναι whole food plant-based, σχεδιασμένη από τη διαιτολόγο Δέσποινα Μαρσέλου. Επίσης λαμβάνει τα ανάλογα καλλυντικά και προϊόντα περιποίησης από cruelty free εταιρείες, όπως επίσης τα σεντόνια είναι από 100% βαμβάκι. Σε σχέση με τον τοκετό, υπάρχει επίσης μια πιο ολιστική προσέγγιση με δυνατότητα για τοκετό στο νερό και με τη μικρότερη δυνατή ιατρική παρέμβαση, χωρίς περινεοτομές, με άμεσο θηλασμό αν δεν συντρέχει κάποιο ιατρικό θέμα, καθυστερημένη απολίνωση ομφάλιου λώρου κ.τ.λ.
Από τη θεωρία στην πράξη
Η Σοφία Β., ένα από τα πολλά βράδια που χάζευε στο Facebook, για κάποιον λόγο δεν έστριψε το κεφάλι της σ’ ένα βίντεο που έπεσε μπροστά της και έδειχνε τη βία που ασκείται στα ζώα. Τότε πήρε την απόφαση να γίνει βίγκαν.
Γέννησε τα παιδιά της διάγοντας βίγκαν εγκυμοσύνες και οι κόρες της, τριάμισι και πέντε ετών, δεν έχουν φάει ποτέ κρέας. Πρόσφατα η ίδια από βίγκαν επέστρεψε στην plant-based διατροφή και εξηγεί τους λόγους: «Μετά από επτά χρόνια, αποφάσισα να αρχίσω να ξανατρώω ζωικά προϊόντα, εκτός από κρέας. Οι λόγοι για την απόφαση αυτή ήταν δύο: Ο πρώτος είναι ότι μην τρώγοντας πολλή πρωτεΐνη, πείναγα συνέχεια και πήρα βάρος γιατί κατανάλωνα κυρίως υδατάνθρακες. Επίσης, ενώ τα πρώτα χρόνια δεν ένιωθα κανένα φούσκωμα με τα όσπρια, τον τελευταίο χρόνο είχα αρχίσει να έχω κάποια πρηξίματα. Ο δεύτερος λόγος ήταν καθαρά κοινωνικός. Στις εξόδους σε εστιατόρια, που πλέον είναι η βασική μας διασκέδαση, δεν ευχαριστιόμουν καθόλου. Είχα αρχίσει να νιώθω μεγάλη καταπίεση». Σε ό,τι αφορά τα παιδιά της, που ακολουθούν επίσης plant-based διατροφή, αναφέρει: «Ήταν μια απόφαση που πήραμε με τον άνδρα μου από την αρχή, παρόλο που εκείνος τρώει τα πάντα. Προσπαθούμε να περάσουμε αυτή την επιλογή ως τον δικό μας τρόπο να δείχνουμε την αγάπη μας προς τα ζώα. Και το αντιλαμβάνονται νομίζω. Όταν είμαστε έξω και έρχεται ένα πιάτο με κρέας στο τραπέζι, εξηγούμε στα παιδιά μας τι είναι κι από ποιο ζώο προήλθε και πολλές φορές τα παροτρύνουμε να το δοκιμάσουν αν θέλουν. Το εντυπωσιακό είναι ότι δεν έχουν θελήσει ακόμα».
Η Σοφία Δ. αφηγείται αντίστοιχα τη δική της διαδρομή από τη χορτοφαγία στον βιγκανισμό, στον οποίο μένει πιστή την τελευταία πενταετία: «Από μικρή ένιωθα πολύ μεγάλη αγάπη προς τα ζώα και έντονο πόνο για τα δεινά τους, αλλά δεν ήξερα πώς να ακολουθήσω μια χορτοφαγική διατροφή, καθώς δεν ήταν ακόμα κάτι διαδεδομένο. Ξεκίνησα μειώνοντας το κρέας, ενώ παράλληλα συνεχώς ενημερωνόμουν για την άρρητη σύνδεση της εκμετάλλευσης των ζώων με τη διατροφή μας. Με τα χρόνια έμαθα πώς να τρέφομαι σωστά σε μια plant-based βάση. Πλέον δηλώνω ότι είμαι 90% plant-based, γιατί θεωρώ πως αφήνοντας ένα μικρό περιθώριο στον εαυτό μου θα μπορέσω να μείνω πιστή στη φιλοσοφία μου για μεγαλύτερο διάστημα. Φυσικά, το περιθώριο στο οποίο αναφέρομαι περιορίζεται σε κάποια ζωικά παράγωγα, πλην του κρέατος και του ψαριού, και εφόσον γνωρίζω ότι η παραγωγή τους είναι λιγότερο βίαιη προς τα ζώα. Θέλω πάντως να πω ότι το αμιγώς χορτοφαγικό μενού δεν στερείται νοστιμιάς. Προσωπικά έμαθα να αγαπώ το φαγητό όταν έγινα plant-based». Τη ρωτάω αν την καταπιέζει κοινωνικά αυτή η επιλογή, αναφέροντας ότι σ’ ένα εστιατόριο ίσως είναι ανθρώπινο να ζηλέψεις την ώρα που ο φίλος σου τρώει ένα μπέργκερ κι εσύ σαλάτα. Μου απαντά: «Σίγουρα αρχικά σου ξενίζει το να καταργείς από τη γευστική σου παλέτα γεύσεις στις οποίες έχεις μάθει από μικρός. Επ’ ουδενί όμως δεν ζηλεύω τον φίλο που τρώει μπέργκερ, γιατί στο μπιφτέκι του βλέπω τα πονεμένα μάτια μιας αγελάδας ή ενός γουρουνιού λίγο πριν χαθεί για πάντα».
Ο Παναγιώτης Κ., απ’ όταν μπήκε στη ζωή του η γάτα του, για την οποία όπως αναφέρει ανέπτυξε λατρεία, άρχισε να σκέφτεται περισσότερο τα ζώα και τα δικαιώματά τους. Έκοψε αρχικά το κρέας και έπειτα έγινε βίγκαν όταν σε μια μάζωξη όπου παρήγγειλαν πίτσες, ο ίδιος ζήτησε να υπάρξουν και κάποιες επιλογές χωρίς αλλαντικά. Καθώς έτρωγε τη μαργαρίτα του, κάποιος σχολίασε καυστικά με την εξής φράση: «Λες ότι δεν τρως προσούτο γιατί σε νοιάζουν τα ζώα, αλλά εγώ, αν ήμουν ζώο, θα προτιμούσα να μου έδιναν μία και να με σκότωναν παρά να με ξεμαστιάζουν για να φτιάξουν το τυράκι των ανθρώπων». Αυτό ήταν το δικό του κλικ. Όπως μου περιγράφει, η καθημερινότητά του ως βίγκαν είναι σχετικά βατή και σίγουρα συνειδητή: «Όταν πηγαίνουμε για φαγητό, συνήθως καταλήγω να τσιμπολογάω απ’ τα ορεκτικά. Στο ποτό το μόνο που προσέχω είναι τα κοκτέιλ να μην έχουν μέλι, γύρη ή γάλα στη σύνθεσή τους. Κάτι ανάλογο με τις περιόδους που κάνω λεύκανση στα δόντια μου και αποφεύγω τον καφέ και το κόκκινο κρασί. Κάτι όμως πολύ σημαντικό, που δεν το ρωτάει κανείς, είναι το τι κάνεις με τα ρούχα, τα παπούτσια σου κ.λπ. Εμένα αυτό με έχει δυσκολέψει περισσότερο, γιατί στην κοινωνία μας έχουμε συνδέσει το δέρμα, το κασμίρ, τα απαλά μάλλινα πλεκτά με την πολυτέλεια, η οποία ομολογώ ότι μου αρέσει. Έχω στην γκαρνταρόμπα μου ένα δερμάτινο μπουφάν που είχα αγοράσει πριν γίνω βίγκαν και ντρέπομαι να το φορέσω. Νιώθω λες και κρύβω ένα πτώμα στην ντουλάπα μου, το οποίο ισχύει στην ουσία. Πάντως, συνεχίζω να φοράω μάλλινα πουλόβερ, δερμάτινα παπούτσια κ.λπ. που έχω στην κατοχή μου, αλλά σταμάτησα να αγοράζω οτιδήποτε ζωικής προέλευσης. Για το καλοκαίρι, για παράδειγμα, πήρα πάνινα αντί για δερμάτινα sneakers και πλαστικά αντί για δερμάτινα σανδάλια. Επιλογές υπάρχουν».
Ο Κωνσταντίνος Δήμουλας, που «τρέχει» το σάιτ «Beets me» και έχει γράψει το βιβλίο με βίγκαν συνταγές Το βρόμικο αλλιώς, ξεκίνησε το ταξίδι της χορτοφαγίας αρχικά το 2007, όταν παρουσίασε ένα πρόβλημα υγείας δερματολογικής φύσης και έπειτα από πολλές εξετάσεις και ταλαιπωρίες η λύση δόθηκε ακολουθώντας μια plant-based διατροφή. Ο βιγκανισμός ως φιλοσοφία μπήκε στη ζωή του, και στη δική του περίπτωση, μετά την παρακολούθηση ενός βίντεο που παρουσίαζε τακτικές που ακολουθούνται στη γαλακτοβιομηχανία. Ο ίδιος όμως αγαπάει πολύ το καλό φαγητό, οπότε κινήθηκε αναλόγως. Όπως μου λέει, «υπήρχε πάντα η εντύπωση ότι οι βίγκαν τρώμε μόνο μαρούλια κι εγώ θέλησα να αντιστρέψω αυτή την πεποίθηση. Έτσι το 2019 δημιούργησα το Beets me, ένα site όπου κάθε εβδομάδα ανεβάζω δύο βίγκαν συνταγές. Κατά την άποψή μου, δεν τίθεται θέμα περιορισμού ή καταδίκης σε άνοστα γεύματα. Άλλωστε όλα πλέον υπάρχουν και σε βίγκαν εκδοχή». Όσο για το βιβλίο Το βρόμικο αλλιώς, πρόκειται για μια συλλογή από 54 συνταγές, από μπέργκερ, λουκάνικα και γύρο μέχρι ό,τι άλλο «βρόμικο» μπορεί να σκεφτεί κανείς, στη βίγκαν εκδοχή του. Λέει συγκεκριμένα: «Στο παρελθόν υπήρξα ένας άνθρωπος που αγαπούσε το “βρόμικο” φαγητό. Όταν λοιπόν στράφηκα στον βιγκανισμό, έπρεπε να μάθω από την αρχή πώς να δημιουργώ όλα τα αγαπημένα μου πιάτα σε ευθυγράμμιση με την ηθική μου. Αυτό το βιβλίο αποτελεί μία ακόμη απόδειξη ότι ένα βίγκαν άτομο δεν χρειάζεται να στερηθεί απολύτως τίποτα».
(Κάτι σαν) αντίλογος
Όχι, δεν υπάρχει αντίλογος. Ο βασικότερος λόγος που δεν υπάρχει αντίλογος είναι γιατί οι άνθρωποι που αποφασίζουν να ακολουθήσουν τον βιγκανισμό έχουν τους λόγους τους –προσωπικούς, ηθικούς ή και άλλους– και άρα πράττουν άριστα. Ωστόσο, είτε ενδόμυχα για να δικαιολογηθώ που η ίδια δεν είμαι βίγκαν, ενώ τα παραπάνω συμπεράσματα μου φαίνονται εύλογα και επαρκή, είτε απλώς προσπαθώντας να γεφυρώσω το χάσμα, όσο έκανα το ρεπορτάζ κάθε τόσο απηύθυνα τα επιχειρήματα των βίγκαν σε ανθρώπους που θεωρώ ότι αγαπούν τα ζώα, ενώ συνεχίζουν να χρησιμοποιούν ζωικά είδη. Ένας από αυτούς ήταν η βραβευμένη με Grammy σοπράνο Τζόις ντι Ντονάτο, που ήρθε στην Ελλάδα για να παρουσιάσει το πρότζεκτ της Eden, μέσα από το οποίο καλεί τους ανθρώπους να επανασυνδεθούν με τη φύση. Καθώς της έπαιρνα συνέντευξη και την άκουγα να μιλάει με ζήλο για τη μητέρα φύση, της είπα ότι βασικό κομμάτι της φύσης είναι και τα ζώα και τη ρώτησα αν είναι βίγκαν.
Μου απάντησε: «Δεν είμαι βίγκαν γιατί μάλλον είμαι τεμπέλα, αλλά έχουν τον θαυμασμό μου όσοι είναι. Ωστόσο κοιτάζοντας πίσω, μέσα στην ιστορία των πολιτισμών, βλέπεις ότι οι άνθρωποι κυνηγούσαν ζώα για να φάνε, αλλά πάντα αισθάνονταν ευγνωμοσύνη γι’ αυτό που τους προσέφερε η φύση και ποτέ δεν κατανάλωναν περισσότερο απ’ όσο χρειάζονταν. Αυτή είναι η φιλοσοφία που ενστερνίζομαι περισσότερο. Μου αρέσει να τρώω ψάρι, μου αρέσει να τρώω κρέας, αλλά έχω ένα άλλο επίπεδο συνειδητότητας πάνω σ’ αυτό σήμερα απ’ ό,τι παλαιότερα. Οπωσδήποτε δεν πετάω φαγητό, δεν ξοδεύω περισσότερο απ’ όσο χρειάζομαι και δεν τρώω αποκλειστικά κρέας».
Απευθύνθηκα επίσης σε διάφορους κτηνιάτρους. Σκέφτηκα πώς είναι δυνατόν να είναι η δουλειά σου και η επιστήμη σου να σώζεις τα ζώα και παράλληλα να τα τρως ή να δέχεσαι να τα φοράς ως παπούτσια; Πήρα διάφορες απαντήσεις, όπως: «Κακώς τρώω κρέας. Κακώς καπνίζω επίσης» ή «Γιατί θεωρείς ότι ο κτηνίατρος είναι πιο φιλόζωος από έναν άνθρωπο που έχει σπίτι του ζώα και τα φροντίζει σαν παιδιά του; Η διαφορά μεταξύ των δύο είναι ότι ο πρώτος έχει σπουδάσει ιατρική» ή «Τρώω κρέας γιατί το χρειάζομαι και μου αρέσει, αλλά δεν θέλω να μιλήσω γι’ αυτό δημόσια ως κτηνίατρος, γιατί θα κάνει κακό στη δουλειά μου, θα με σταυρώσουν». Ομολογώ ότι περίμενα μεγαλύτερη εμβάθυνση επί του θέματος από εκείνους, αλλά η συνιδρύτρια του Vegan Life Festival, Έλλη Στούρνα, είχε απάντηση και σ’ αυτό: «Η κτηνιατρική είναι βασισμένη στη σπισιστική κουλτούρα. Μετά το πρώτο έτος των σπουδών κτηνιατρικής, καλείσαι να επιλέξεις κατεύθυνση, μία εκ των οποίων είναι τα ζώα συντροφιάς (σκύλοι και γάτες). Αυτό τα λέει όλα. Έπειτα οι κτηνίατροι είναι αναγκαστικά οι πλέον απευαισθητοποιημένοι με τον θάνατο των ζώων, για να αντέξουν τη δουλειά τους, όπως και οι γιατροί των ανθρώπων. Ας πούμε απλώς ότι είναι πιο δύσκολο για έναν κτηνίατρο να εφαρμόσει τον βιγκανισμό στη ζωή του».
Τέλος, στράφηκα στον Γιώργο Φραντζεσκάκη, δημοσιογράφο, του οποίου η στήλη φιλοξενείται κάθε εβδομάδα στο περιοδικό «Κ» και έχει γράψει το βιβλίο Φιλόζωος ή μισάνθρωπος;. Του είπα: «Πώς γίνεται ένας άνθρωπος που γράφει για ζώα, αναλύει τις συμπεριφορές τους, τα παρατηρεί ενδελεχώς κ.τ.λ. να μην ενστερνίζεται τον βιγκανισμό;» και μου απάντησε: «Ίσως θα έπρεπε να αντιστρέψουμε το ερώτημα. Πώς γίνεται να παρατηρείς τα ζώα και να μην αποδέχεσαι ότι κάποια από αυτά είναι φυτοφάγα, κάποια σαρκοφάγα και κάποια –όπως ο άνθρωπος– παμφάγα; Επ’ αυτού δεν χωράει καμία αμφισβήτηση. Ο άνθρωπος, ως βιολογική οντότητα, έχει ανάγκη το κρέας – τα γαλακτοκομικά όχι απαραίτητα. Ως ηθική οντότητα μπορεί να είναι βίγκαν, ωμοφάγος ή ακόμα και ηλιοφάγος, υπάρχει κι αυτό». Πρόσθεσε επίσης ότι υπάρχει τρόπος να εκτρέφουμε και να σφάζουμε ζώα με λιγότερο πόνο και λιγότερη αγωνία, αλλά είναι ακριβός, υπογραμμίζοντας ότι, πέρα από τις δικές μας προνομιούχες κοινωνίες, υπάρχουν κι άλλοι άνθρωποι στον πλανήτη που πρέπει να φάνε κρέας και ότι η αναλογία είναι αμείλικτη. Σε σχέση με τον όρο του σπισισμού ανέφερε: «Η άποψη ότι ο άνθρωπος εσφαλμένα διατείνεται πως είναι ο αφέντης της φύσης και όχι τμήμα της, είναι μια κοινωνιολογική θεωρία που δεν τα πάει πολύ καλά με την πραγματικότητα. Σαφώς και είμαστε κομμάτι του παζλ της φύσης και ταυτόχρονα βρισκόμαστε στην κορυφή της ιεραρχίας που η ίδια η φύση αυτόματα σχηματίζει. Από την άλλη, ο άνθρωπος είναι εκείνος που ανέπτυξε έννοιες όπως ο οίκτος και η φιλοζωία. Έχω δει ανθρώπους να ρισκάρουν τη ζωή τους για να σώσουν μια γάτα. Ρίξε όμως ένα τρισχαριτωμένο βρέφος μέσα σε ένα κλουβί με λιοντάρια και περίμενε να το λυπηθούν. Θα απογοητευτείς».
Τα συμπεράσματα δικά σας. Όπως και οι επιλογές. Αν μη τι άλλο, ας έχουμε όλοι μια ουσιαστική γνώση για το τι είναι ο βιγκανισμός και ποιο είναι το υπόβαθρό του και ας δείχνουμε σεβασμό στους ακολούθους του. Στο τέλος της ημέρας η ενσυναίσθηση και η ευαισθησία είναι χωρίς αμφιβολία ποιότητες.