Καθόμαστε στον «Κυκεώνα», το καφέ ακριβώς απέναντι από τον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, και μετράμε μαζί τις φορές που έχει παρουσιάσει έργα του στην Ελλάδα. Τέσσερις; Πέντε; Καταλήγουμε στο δεύτερο σενάριο. «Εδώ είμαι στο σπίτι μου, εδώ βρίσκεται το πνευματικό μου σπίτι», μου λέει κι αμέσως μετά συμπληρώνει ότι το εννοεί. Ως σκηνοθέτης, τελευταία φορά βρέθηκε στην Αθήνα πέρυσι τον Σεπτέμβριο, για το ανέβασμα των Bros στη Στέγη. Γεννημένος τον Αύγουστο του 1960 στην Τσεζάνα, σπούδασε Καλές Τέχνες. Από τη δεκαετία του 1980 θεωρείται ένας από τους κύριους εκπροσώπους της ευρωπαϊκής αβανγκάρντ, παρότι δεν συμφωνεί με την κατάταξή του σε αυτό το καλλιτεχνικό ρεύμα. Στα έργα του, που έχουν χαρακτηριστεί προβοκατόρικα –παρεξήγηση κι αυτό, δεν του αρέσει η πρόκληση– συνδυάζει διαφορετικές, παραστασιακές και μη, τέχνες. Από το 2002 είναι Ιππότης του Τάγματος Τεχνών και Γραμμάτων της Γαλλικής Δημοκρατίας. Πριν από δέκα χρόνια τιμήθηκε με τον Χρυσό Λέοντα για το σύνολο της καριέρας του, στην Μπιενάλε Θεάτρου της Βενετίας. Πριν από είκοσι, είχε αναλάβει τη διεύθυνση του τμήματος θεάτρου στη 37η Μπιενάλε της Βενετίας. Δεν ξέρω τι να τον πρωτορωτήσω και επιλέγω να ξεκινήσω με τον τίτλο της site specific παράστασής του Μυστήριο 11 MA.
Γιατί επιλέξατε να ονομάσετε το μυστήριο που θα παρουσιάσετε MA;
Το «ma» βρίσκεται στη ρίζα κάθε λέξης που σημαίνει μητέρα, σχεδόν σε κάθε γλώσσα. Είναι το πιο μικρό ποσοστό γλώσσας που μπορεί να σημαίνει μητέρα. Δεν είναι ακόμη ολοκληρωμένη λέξη. Ως ήχο θα το περιέγραφε κανείς, ως μια πύλη πριν από το πέρασμα στη γλώσσα. Στα ιταλικά, όμως, το «ma» είναι και αντιθετικός σύνδεσμος.
Στα ελληνικά το «ma» σημαίνει ακριβώς ό,τι και στα ιταλικά: μα, αλλά.
Αλήθεια; Αυτή η σημασία του «ma» αντιπροσωπεύει την ύπαρξη μιας εναλλακτικής. Κάτι συμβαίνει, μα θα μπορούσε να είναι κάτι άλλο ή να τελειώσει με άλλο τρόπο. Εμπεριέχεται η αμφιβολία σε αυτή τη λέξη, που δίνει στον τίτλο της περφόρμανς μια αμφισημία, η οποία μου αρέσει. Συνεπάγεται ότι τίποτα δεν μένει δεδομένο για πάντα, τίποτα δεν είναι προκαθορισμένο, όλα μπορούν να συμβούν. Κι αυτό το «ma» ισχύει και για την περφόρμανς. Με την ολοκλήρωσή της, καθένας μπορεί να καθίσει και να αναλογιστεί ξανά ό,τι είδε, να σκεφτεί άλλες πιθανότητες, να επανεξετάσει τα πάντα. Ο τίτλος δεν είναι μόνο το κατώφλι, η πύλη που περνάει κάποιος για να «μπει» στο έργο. Καθ’ όλη τη διάρκεια της παράστασης, λειτουργεί και ως κλειδί για να το κατανοήσει. Όλη τη δραματουργία την ξεκινήσαμε από τον τίτλο. Αυτός ήταν το σημείο εκκίνησης. Κάνει τον εγκέφαλο να δουλέψει. Θέτει ερωτήματα. Είναι ένα κάλεσμα που λέει στον θεατή να μπει στο έργο, μα και να το αναλογιστεί ξανά μετά την ολοκλήρωση της περφόρμανς.
Πώς σας ήρθε η ιδέα γι’ αυτό το έργο;
Δεν ξέρω. Παραμένει ένα μυστήριο και για μένα το από πού έρχονται οι ιδέες για τα έργα που κάνω. Δεν ακολουθώ π.χ. κάποια μέθοδο, κάποιο στιλ. Δεν βρίσκεται πίσω απ’ αυτά κάποιος λόγος ούτε –το σημαντικότερο– κάποιος σκοπός. Δεν κάνω θεωρία. Δεν υπηρετώ οποιαδήποτε ιδεολογία. Έρχονται οι ιδέες και με βρίσκουν.
Έχετε κάνει ψυχανάλυση; Έχετε επιχειρήσει να ψάξετε να βρείτε γιατί έρχονται και σας βρίσκουν οι συγκεκριμένες ιδέες;
Δεν πιστεύω στην ψυχανάλυση ως θεραπεία. Τη βλέπω ως ένα φιλοσοφικό σύστημα με θεωρητική και πρακτική εφαρμογή, το οποίο έχει να κάνει με την εσωτερική ή σκοτεινή πλευρά μας. Το θέατρο για μένα είναι ένα είδος ψυχανάλυσης, που δεν έχει ανάγκη τη γλώσσα. Μπορείς να εκφραστείς μέσα από τον ήχο ή την εικονοπλασία. Πιστεύω ότι αποτελεί τη βαθύτερη σύνδεση που μπορούμε να αποκτήσουμε με την ανθρώπινή μας κατάσταση. Αυτή τη σύνδεση στο Μυστήριο 11 MA θα την κάνουμε σ’ ένα Ιερό που βρίσκεται στον τόπο από τον οποίο για μένα άρχισαν τα πάντα. Εδώ βρίσκεται ο πυρήνας του θεάτρου. Όταν ήμουν πολύ νέος, είχα μελετήσει σε βάθος τα Ελευσίνια Μυστήρια, ήμουν πωρωμένος με αυτά. Το να βρίσκομαι, λοιπόν, εδώ μετά από τόσα χρόνια είναι κάτι το αναπάντεχο. Με κάνει να τρέμω. Αγγίζουμε αυτό που απαγορεύεται να ακουμπήσει κανείς με το χέρι του. Είναι σύμπτωση, αλλά για μένα αποτελεί κι ένα κάλεσμα.
Ο πρωταγωνιστής σας, Φίλιπο Αντάμο, σκότωσε τη μητέρα του πριν από 23 χρόνια. Αν ζούσε στην αρχαιότητα, θα του απαγορευόταν να λάβει μέρος στα Ελευσίνια Μυστήρια, όχι απλώς επειδή δεν είναι Έλληνας, αλλά και διότι είναι μητροκτόνος.
Για μένα είναι σημαντικό το ότι ο πρωταγωνιστής είναι ένας αληθινός άνθρωπος, που η μοίρα του του φύλαγε να σκοτώσει τη μητέρα του όταν ήταν πολύ νέος, είκοσι χρονών. Η παρουσία του έχει έναν συμβολισμό πολύ ισχυρό. Όταν εισέλθει στο Ιερό, θα είναι σαν να προκαλεί με τα βήματά του έναν σεισμό. Θα είναι σαν να ξυπνάει τη Μητέρα με μια κραυγή ανάλογη με εκείνη του Ορέστη, που, αφού σκότωσε τη δική του μητέρα, την Κλυταιμνήστρα, άρχισαν να τον κατατρέχουν οι Ερινύες. Σε ένα επίπεδο εκπροσωπεί τη βλασφημία, μια ιεροσυλία ικανή να ενεργοποιήσει ξανά την ιερότητα του τόπου. Η παρουσία του, όμως, θα μπορούσε να εκληφθεί κι ως μια έκκληση για συγχώρεση, ενώ έχει να κάνει και με τη δεύτερη λειτουργία του «ma» στον τίτλο: με τα εναλλακτικά σενάρια. Μετά το έγκλημά του θα μπορούσε να γίνει εφικτό ένα είδος συμφιλίωσης, ένα νέο είδος σχέσης με τη μητέρα του. Σε μεταφορικό επίπεδο, το έργο δύναται να αναφέρεται στη σχέση με τη Μητέρα Γη. Σε όσα έχει κάνει ο άνθρωπος στη φύση και αποτελούν ένα έγκλημα, κάτι που εδώ που βρισκόμαστε, σε αυτή την περιοχή, είναι ορατό μέσα από την αντίφαση που υπάρχει ανάμεσα στον αρχαιολογικό χώρο και στο βιομηχανικό περιβάλλον που τον κυκλώνει.
Πώς φτάσατε, όμως, μέχρι τον Αντάμο;
Τον ανακάλυψα από μια συνέντευξη που έδωσε. Του εξήγησα το κόνσεπτ της παράστασης και γιατί στράφηκα σε αυτόν. Μιλήσαμε πολύ για το θέατρο, για τον μύθο της Περσεφόνης, αλλά και για τον συγκεκριμένο τόπο όπου θα λάβει χώρα η περφόρμανς. Συμφώνησε να συμμετάσχει και να μοιραστεί την ιστορία του με το κοινό, χωρίς να γίνει ο ίδιος θέαμα. Οι ισορροπίες, βέβαια, σε μια περίπτωση όπως η δική του χρειάζονται επιδέξιους χειρισμούς για να κρατηθούν. Μετά από όλα τα χρόνια που πέρασε στη φυλακή, θα έλεγα ότι είναι ένας άλλος, τελείως διαφορετικός άνθρωπος. Σε ψυχολογικό επίπεδο, νομίζω πως έχει διανύσει αρκετό δρόμο. Επειδή, όμως, λειτουργεί ως σύμβολο, προσπαθώ να κρατήσω εκτός του έργου κάθε νοσηρή περιέργεια για την προσωπική ιστορία του. Δεν επικεντρώνομαι εκεί, δεν είναι αυτή που θέλω να αφηγηθώ. Δεν θέλω να εξηγήσω γιατί σκότωσε τη μητέρα του. Το ξέρω, αλλά αυτό αφορά τον ίδιο.
Όπως καταλαβαίνω, στον πυρήνα της περφόρμανς βρίσκεται το τραγικό μοτίβο της σύγκρουσης του επίσημου νόμου με αυτόν της συνείδησης, καθώς φέρνετε σε έναν τόπο κάποιον που πρέπει να βρεθεί εκεί, ενδεχομένως για να ηρεμήσει η ψυχή του μετά από κάποια συγχώρεση, αλλά ο ελευσίνιος νόμος το απαγορεύει.
Φυσικά, αυτό κάνω. Στις τραγωδίες πάντα υπάρχει μια αναμέτρηση με τον νόμο. Οι τραγικοί ήρωες πάντα σπάνε έναν νόμο. Για έναν λόγο, βέβαια, που έχει να κάνει με τη βελτίωση του ανθρώπινου πνεύματος και την πνευματική δικαιοσύνη. Αυτός που θα υποστεί τις συνέπειες της παραβίασης του νόμου σε μια τραγωδία, το επιλέγει για έναν ευγενή σκοπό.
Οι παραστάσεις σας έχουν περιγραφεί πολλές φορές ως «οριακές». Τι σας ελκύει σε καταστάσεις που βρίσκονται στα «όρια»;
Η ουσία των πραγμάτων δεν βρίσκεται ποτέ στις μέσες καταστάσεις, αλλά στις μεθοριακές ζώνες. Σε ό,τι είναι εγγύτερα στον σκοτεινό μας εαυτό. Σε ό,τι είναι πιο κοντά στην αλήθεια που υπάρχει μέσα μας και όχι στην εξωτερική πραγματικότητα. Ανάμεσα σε αυτά τα δύο υπάρχει μια μάχη. Κάθε μέρα και κάθε νύχτα· σε κάθε όνειρο που βλέπουμε. Δεν ταυτίζονται. Το θέατρο, για μένα, αποτελεί έναν περίπατο σε μεθοριακές ζώνες. Εκπροσωπεί την αλήθεια που υπάρχει μέσα μας· το δυσδιάκριτο, το άγνωστο. Δεν αναπαριστά κάτι. Δεν δείχνει ποιος έχει δίκιο και ποιος έχει άδικο, ποιος είναι καλός, ποιος είναι κακός, ποιος είναι το θύμα. Αν το κάνεις αυτό, τότε μιλάς τη γλώσσα της εξουσίας. Κατά την προσωπική μου γνώμη, όμως, κάθε καλλιτεχνική έκφραση θα πρέπει να αποτελεί επαναστατική πράξη. Όχι με έναν πολιτικό ή προβλέψιμο ή δισδιάστατο τρόπο. Δεν πιστεύω καθόλου στον ακτιβισμό. Δεν είμαι, φυσικά, πολέμιος των ακτιβιστών. Προσωπικά, όμως, πιστεύω ότι οι ακτιβιστές μιλούν την ίδια γλώσσα και παίζουν το ίδιο παιχνίδι με όσους έχουν στα χέρια τους εξουσία. Κι αυτό διότι το πεδίο της τέχνης αποτελεί έναν «άλλο κόσμο», στον οποίο επικρατεί η αλήθεια και δεν «λειτουργούν» οι λέξεις. Οπότε στην τέχνη δεν μπορεί να υπάρξει ακτιβισμός: Πώς να διαμαρτυρηθείς χωρίς να μιλάς μια γλώσσα;
Αυτό, βέβαια, έχει να κάνει με τον τρόπο που κάνει κανείς θέατρο, με το πώς επιλέγει να ασκήσει την τέχνη του.
Ναι, αυτό έχει όντως μεγάλη σημασία. Εγώ, όμως, δεν ακολουθώ κάποια στρατηγική, δεν δουλεύω στη βάση μεθόδου, δεν θέλω να βρω επαγγελματικό απάγκιο στην τέχνη. Αν γίνεις «επαγγελματίας καλλιτέχνης», είσαι νεκρός. Προσπαθώ να βρω το σημείο όπου λαμβάνουν χώρα οι αντιφάσεις μου. Αν πας κόντρα στον εαυτό σου, υπάρχουν πιθανότητες να παραμείνεις ζωντανός. Αν επαναπαυθείς στο σαβουάρ φερ, τότε ξεκινάει ο αργός σου θάνατος. Έχεις τελειώσει. Η εμπειρία της τέχνης πρέπει να σε εκπλήσσει. Κάθε φορά. Αλλιώς η δουλειά σου αρχίζει να κινείται στον χώρο της εικονοπλασίας και της ψυχαγωγίας. Δεν ακολουθείς το παράδειγμα των αρχαίων τραγικών. Για μένα, η τέχνη δεν είναι καν επιλογή. Είναι μια μοίρα.
Πιστεύετε στη μοίρα;
Ναι, κατά κάποιον τρόπο. Πιστεύω στο πεπρωμένο. Σε πράγματα που δεν μπορούμε να εξηγήσουμε γιατί συμβαίνουν. Δεν φέρνω αντίσταση στα καλέσματα που μου έρχονται. Είμαι, πλέον, πεπεισμένος ότι δεν είμαι εγώ αυτός που κάνω επιλογές, αλλά ότι τα πράγματα με επιλέγουν.
Θα αφήνατε ποτέ την αβανγκάρντ για να κάνετε «συμβατικό» θέατρο;
Κάποιες φορές η θέση αυτού που θεωρείται «κλασικό θέατρο», παρότι ως είδος είναι αξιοσέβαστο, δεν βρίσκεται στη σκηνή, αλλά στο μουσείο. Το σέβομαι πολύ, βέβαια. Δεν το θεωρώ κακό ως είδος. Μάλιστα, κάποιες φορές, όταν γίνεται με πολύ καλό τρόπο, μου αρέσει. Επίσης, να το πω κι αυτό για να μην παρεξηγηθώ, μου αρέσουν πολύ τα μουσεία. Το θέατρο που κάνω εγώ, όμως, δεν το θεωρώ αβανγκάρντ. Είναι κλασικό στην ουσία του.
Δεν το κάνετε με κλασικά μέσα, όμως.
Για μένα, το πρόβλημα είναι ότι αυτό που θεωρείται «κλασικό θέατρο» δεν είναι κλασικό, αλλά ένας τρόπος παρουσίασης έργων που επαναλαμβάνεται συνέχεια και είναι πάρα πολύ στενά συνδεδεμένος με το κείμενο. Στη σκηνή παρουσιάζονται κείμενα. Το σέβομαι πολύ, αλλά δεν είναι κλασικό. Η Ορέστεια, στην εποχή της, ήταν ένα σύγχρονο έργο. Η αβανγκάρντ, πάλι, ήταν ένα ιστορικό καλλιτεχνικό ρεύμα που άνθησε στις αρχές του 20ού αιώνα και πέρασε. Αυτό που κάνω εγώ, τουλάχιστον, δεν είναι αβανγκάρντ, είναι κλασικό θέατρο του σήμερα. Κάτι άλλο που με τρομάζει γύρω μου είναι η ομογενοποίηση στην τέχνη. Όλοι κάνουν τα ίδια πράγματα. Παρότι δεν είμαι κοινωνιολόγος και δεν είναι δουλειά μου να κάνω κοινωνιολογικές κρίσεις, υπάρχει κομφορμισμός. Ακόμα και η νέα γενιά θέλει να κάνει το «σωστό», για να μη θεωρηθεί ότι δεν ακολουθεί το ρεύμα. Νομίζω ότι το αντίθετο πρέπει να κάνει κανείς. Πρέπει να βρίσκει το λάθος. Πρέπει να προετοιμάσει ένα λάθος. Αυτό είναι η ψυχή της τέχνης. Η τέχνη αποτελεί ένα λάθος. Σημασία έχει να παρακολουθήσεις μια παράσταση ή μια ταινία, να κοιτάξεις έναν πίνακα και έπειτα να αναρωτηθείς σχετικά με το τι είδες. Είναι η στιγμή που αρχίζεις να αμφιβάλλεις για τα πράγματα.
Ίσως και να μπορείς να βρεις, μέσω της τέχνης, άλλες γωνίες θέασης για να δεις τα πράγματα.
Η τραγωδία δεν αποτελεί απλώς μια θεατρική πράξη. Δεν είναι απλώς αισθητική. Αλλάζει την οπτική των θεατών. Η μάχη δίνεται στο να βάλεις τους ανθρώπους σε σκέψεις, να τους κάνεις να προβληματιστούν. Τα έργα τέχνης πρέπει να σε ξεβολεύουν. Να σε αναστατώνουν. Η τραγωδία σε υποχρεώνει να πάρεις θέση. Πρώτα απ’ όλα, ηθική. Είναι σωστός, π.χ., ο ήρωας ή έχει λάθος; Είναι σωστό ή όχι το να φέρνεις έναν μητροκτόνο στο Ιερό της Ελευσίνας;
Σύμφωνα με τον νόμο; Σύμφωνα με ποιον;
Σύμφωνα με τον κάθε θεατή. Του λες «πάρε μια απόφαση, πάρε θέση, ξεκίνα να σκέφτεσαι, ξεκίνα να βλέπεις, αμφισβήτησε τον εαυτό σου, πάρε μαζί στο σπίτι σου, στο κρεβάτι σου, μια άλλη σκέψη σχετικά με τη θέση σου σε αυτόν τον κόσμο».
Ταράζετε τους ανθρώπους, για να τους κάνετε να σκεφτούν;
Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνεις είναι να τους ξυπνήσεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να δείξεις αίμα ή να κάνεις κάτι ακραίο. Μπορείς να κεντρίσεις το βλέμμα τους, τη συνείδησή τους, με ήπιους τρόπους. Σίγουρα, όμως, πρέπει να υπάρξει μια αφύπνιση.
Χρησιμοποιείτε την πρόκληση. Το έχετε κάνει κατά κόρον στο παρελθόν.
Δεν μου αρέσει αυτή η λέξη. Ανήκει στην επικράτεια της διαφήμισης.
Ποια λέξη είναι η σωστή;
Το σκάνδαλο. Μου αρέσει το σκάνδαλο.
Έχετε χρησιμοποιήσει και εικονοπλασία που κάποιοι βρίσκουν προσβλητική. Δεν είναι, βέβαια, σε καμία περίπτωση προσβλητική per se, αλλά κάποιους ανθρώπους τους ενοχλεί.
Νομίζω ότι το να προσβάλλεις είναι σημαντικό. Όχι, φυσικά, όταν οι προσβολές σου έχουν ως στόχο συγκεκριμένους ανθρώπους. Με μια προσβολή μπορείς να αφυπνίσεις. Το να δώσεις σκηνικό βήμα σε αστυνομικούς [σ.σ.: όπως έκανε στην παράσταση Bros] μπορεί να αποτελέσει ένα προσβλητικό γεγονός. Είχα μια σκηνή γεμάτη άνδρες με όπλα, που δεν ασκούσε κριτική στην αστυνομία. Εντάξει, στην πραγματικότητα ίσως και να την έκρινε. Το να φέρω, πάλι, έναν αποφυλακισμένο μητροκτόνο σε αυτό το μέρος, μπορεί να είναι προσβλητικό. Αλλά είναι μια καλή προσβολή, που την εντάσσω στο πλαίσιο της θεωρίας του σοκ στην τέχνη. Μπορεί να κάνει κάτι να αρχίσει να τρέμει, να μπαινοβγαίνει από το πλαίσιό του και να δονείται μπροστά σου, για να σε ξυπνήσει. Αυτό είναι σημαντικό. Μπορείτε να το αποκαλέσετε σοκ, προσβολή, σκάνδαλο. Αλλά όχι πρόκληση. Τη μισώ την πρόκληση. Βρίσκεται παντού γύρω μας· στην τηλεόραση, στην πολιτική. Ειδικά στην τέχνη είναι στενάχωρη. Επίσης, το να μπορείς να προβοκάρεις σημαίνει ότι έχεις εξουσία. Αντίθετα, όταν εγώ προσβάλω, είμαι ο πρώτος που θα δεχτώ την προσβολή πίσω. Ως γροθιά στο πρόσωπό μου. Είμαι ο πρώτος που θα δεχτώ το σοκ, το τρέμουλο. Είναι σαν το φάρμακο και το φαρμάκι. Σαν να κάνεις ομοιοπαθητική. Σαν να φτιάχνεις αντίδοτο για το δάγκωμα ενός φιδιού από το δηλητήριό του.
Παρ’ όλα αυτά, πολλοί σας θεωρούν προβοκάτορα.
Το ξέρω. Λυπάμαι γι’ αυτό, αλλά δεν είμαι προβοκάτορας, πρόκειται για παρεξήγηση. Είμαι ένας κλασικός δημιουργός, δρω εντός του πλαισίου της κλασικής κουλτούρας.
Όλη αυτή η αρνητική προδιάθεση απέναντί σας κορυφώθηκε ίσως το 2011, όταν στο Παρίσι σάς επιτέθηκαν με αυγά και αμπούλες βρόμας, μεταξύ άλλων, για το ανέβασμα της παράστασης Περί της εννοίας του προσώπου του Υιού του Θεού στο Τεάτρ ντε λα Βιλ. Τι πιστεύετε ότι στρέφει κάποιους ανθρώπους εναντίον σας;
Ίσως το ότι κάποιες φορές τούς πατάω κάποιο νεύρο. Και πολύ συχνά η απόληξη αυτού του νεύρου εντοπίζεται στα θρησκευτικά πιστεύω. Η θρησκεία είναι παντού, ακόμα κι αν κάποιος είναι άθεος. Το έχει πει προ πολλού ο Μαρξ αυτό. Μπαίνεις σε ένα σούπερ μάρκετ ή σε ένα φαρμακείο και είναι σαν να μπαίνεις σε έναν ναό. Υπάρχουν είδωλα. Παντού. Η θρησκεία αποτελεί ακόμη έναν πυρήνα της κοινωνίας μας. Όταν, λοιπόν, αγγίζεις κάποιο πιστεύω, τότε γίνεσαι δέκτης έντονης κριτικής. Δεν με ενοχλούν, όμως, οι αντιδράσεις.
Δεν σας ενοχλούν;
Όχι. Αφού σηκωθεί η αυλαία, απλώς παρατηρώ τι συμβαίνει. Έχω ήδη κάνει ό,τι είναι να κάνω. Ό,τι μπορώ να κάνω. Δεν έχω τη δύναμη ούτε να αλλάξω τα πράγματα, ούτε να δώσω εξηγήσεις. Οι αντιδράσεις είναι συχνές. Παρότι τις αναμένω, όμως, αυτό που έγινε στο Παρίσι με σόκαρε πολύ. Ειδικά επειδή έγινε στο Παρίσι.
Κατά τα άλλα, εσείς πηγαίνετε στο θέατρο;
Ναι.
Υπάρχει κάτι που να σας αρέσει;
Δεν μου αρέσουν οι καλοστημένες και καλογυαλισμένες παραστάσεις. Προτιμώ οι άνθρωποι να παίρνουν ρίσκα, να προσπαθούν νέους τρόπους. Αυτό είναι υποχρεωτικό για μένα. Η δυτική μας παράδοση διαφέρει από αυτήν της Ανατολής, όπου μπορούν να επαναλαμβάνουν συνεχώς το ίδιο ρεπερτόριο. Στην Ιαπωνία, στην Ινδία, στην Κίνα, οι άνθρωποι πάνε στο θέατρο για να αναγνωρίσουν ένα σύμβολο της μοίρας τους. Πιστεύουν στους θεούς. Εμείς τους χάσαμε τους θεούς μας. Εδώ, στην Αθήνα. Η τραγωδία γεννήθηκε επειδή άδειασαν οι ουρανοί. Γι’ αυτό, λοιπόν, στον δυτικό πολιτισμό είμαστε αναγκασμένοι να επινοούμε νέα πράγματα. Η λέξη «νέο» είναι σημαντική. Κάθε φορά πρέπει να βρίσκεις κι έναν διαφορετικό τρόπο. Είναι κάτι σαν μια συνθήκη ή μια καταδίκη, αν θέλετε. Στο δυτικό θέατρο δεν μπορείς να επαναλάβεις κάτι, γιατί, πολύ απλά, δεν θα λειτουργήσει. Μου αρέσει, λοιπόν, να πηγαίνω και να ανακαλύπτω τι κάνουν οι νέοι άνθρωποι. Όχι στο πλαίσιο του πατερναλισμού, καθόλου. Θα ανασκευάσω. Δεν έχει να κάνει με τη γενιά ούτε με το φύλο. Δεν με νοιάζει καθόλου το αν μια παράσταση την έχει κάνει κάποιος νέος ή ηλικιωμένος, άνδρας ή γυναίκα. Πολύ συχνά, όμως, συμβαίνει αυτό που μου αρέσει και μου ταιριάζει, να το έχουν φτιάξει άγνωστοι στο ευρύ κοινό καλλιτέχνες, που είναι νέοι. Μου αρέσουν, πρέπει να το ομολογήσω, περισσότερο οι παραστάσεις χορού. Είναι πιο κοντά σ’ εμένα, ίσως επειδή θα τις περιέγραφα ως πιο ανοιχτόμυαλες. Αλλά προτιμώ να πηγαίνω, καθώς προέρχομαι από το πεδίο της Ιστορίας της Τέχνης, σε εκθέσεις εικαστικών και σύγχρονης τέχνης, στο σινεμά, να βλέπω χορό, να ακούω μουσική. Δεν το λέω από σνομπισμό, αλλά δεν προτιμώ το θέατρο. Χίλιες φορές καλύτερα να περάσω ένα άδειο απόγευμά μου σε έναν κινηματογράφο, παρά σε ένα θέατρο. Εξαρτάται, βέβαια, κι από την ταινία, ε; Είμαι αρκετά αυστηρός στις επιλογές μου.
Είδατε πρόσφατα κάποια ταινία που να σας συγκλόνισε;
Όχι. Από τον μέινστριμ κινηματογράφο μού αρέσει ο Νόλαν, πολύ. Επίσης, πιστεύω ότι ο σύγχρονος ιρανικός κινηματογράφος παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον. Βρίσκω ότι έχει μια κομψότητα και ότι είναι ουμανιστικός. Χωρίς πλάκα, είναι πολύ δυνατός. Μου αρέσει και ο Λάνθιμος, από το ελληνικό σινεμά, και άλλοι.
Υπάρχει κάποιο έργο σας που να ξεχωρίζετε, που να θεωρείτε ότι σας αντιπροσωπεύει πιο πολύ απ’ όλα τα άλλα;
Ναι, νομίζω ότι υπάρχει. Είναι μια πολύ παράξενη παραγωγή που έκανα πριν από καμιά εικοσαριά χρόνια, μάλλον πρέπει να έχουν περάσει κοντά στα τριάντα, του Άμλετ.
Γιατί;
Ήταν πολύ ιδιαίτερη όλη η εμπειρία. Ο τρόπος που κάναμε τις πρόβες και δούλεψα με τον τύπο που ερμήνευσε τον Άμλετ. Τον βρήκα, σχεδόν, στον δρόμο και επί έξι μήνες ήμασταν κάθε μέρα μαζί και κάναμε πρόβες σε διαφορετικούς χώρους, ανάμεσά τους σε εγκαταλελειμμένα σπίτια, μέσα στο κρύο, μέσα στη ζέστη, χωρίς να ανταλλάξουμε ούτε λέξη ανάμεσά μας. Συνεννοούμασταν με χειρονομίες. Κι ήταν ένας καταπληκτικός ηθοποιός, έγινε ηθοποιός μετά. Τόσο εξαιρετικός, απίστευτος. Ήταν μια εμπειρία πολύ δυνατή για μένα. Γι’ αυτό και θα έλεγα τον Άμλετ.
ΙΝFO → H site specific περφόρμανς Μυστήριο 11 MA, σε σκηνοθεσία του Ρομέο Καστελούτσι, θα λάβει χώρα στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας από 01 έως 13 Σεπτεμβρίου. Αποτελεί μια παραγωγή της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, με την υποστήριξη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής. Εισιτήρια: Ticketservices.gr
*Ο αρχαιολογικός χώρος και το Αρχαιολογικό Μουσείο Ελευσίνας ανήκουν στην αρμοδιότητα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Δυτικής Αττικής. Ευχαριστούμε την ΕΦΑΔΑ για την πραγματοποίηση της φωτογράφισης.
