Βάζω ένα μίνι κουίζ στον εαυτό μου: ποιο είναι το πιο διάσημο ζευγάρι λογοτεχνών στην Ευρώπη του 20ού αιώνα. Ο Σαρτρ και η ντε Μποβουάρ; Η Πλαθ και ο Χιουζ; Ο Μοράβια και η Μοράντε; Το σκέφτομαι έχοντας στα χέρια μου τις επιστολές των δύο τελευταίων, συγκεκριμένα του Μοράβια (1907-1990) προς τη Μοράντε (1912-1985), οι οποίες κυκλοφόρησαν πρόσφατα σε έναν τόμο-θησαυρό από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα. Οι δύο σπουδαίοι Ιταλοί συγγραφείς γνωρίστηκαν προπολεμικά, παντρεύτηκαν το 1941, χώρισαν το 1962, αλλά δεν πήραν ποτέ διαζύγιο ούτε έπαψαν να επικοινωνούν.
Μέσα από τα γράμματα του Μοράβια (τα δικά της δεν έχουν σωθεί) δεν κοιτάμε απλώς από την κλειδαρότρυπα, αλλά καθόμαστε αναπαυτικά στο σαλόνι τους και παρακολουθούμε. Για την ακρίβεια βέβαια, αν καθόμασταν στο σαλόνι τους, πιθανόν δεν θα είχαμε τίποτα να δούμε, εξ ου και η αλληλογραφία. Οι δυο τους ήταν κυρίως χώρια· ταξίδια, υποχρεώσεις, επιλογές. Η σχέση τους μοιάζει να περνάει μια μόνιμη κρίση και παρά τον κατά τόπους ερωτικό λόγο (π.χ. «σε φιλώ με πάθος και τρυφεράδα σε όποιο σημείο του κορμιού σου θέλεις»), κανείς τους δεν είναι ευτυχισμένος – το 1950 τής γράφει ότι «η δυστυχία σου με κάνει πολύ δυστυχισμένο».
Της γράφει κι άλλα πράγματα. Εντυπώσεις από τόπους, σκέψεις, τι κάνουν οι γάτες, λογοτεχνικά νέα, σε ένα γράμμα τής ζητάει ένα έγγραφο για την εφορία, σε ένα άλλο της λέει ότι περιμένει το Νόμπελ για να λύσει τα οικονομικά του – δεν το πήρε ποτέ. Μάλιστα το συγκεκριμένο γράμμα το στέλνει το 1959, όταν το βραβείο κατέληξε σε έναν άλλο Ιταλό, τον ποιητή Σαλβατόρε Κουαζιμόντο.
Αλλά, ό,τι και να γράφει, στην επιφάνεια εμφανίζονται πάντα τα προβλήματα της σχέσης τους: «Εγώ σε αγαπάω πολύ, όσο κι αν εσύ δεν το πιστεύεις», της γράφει το 1958. Δύο άνθρωποι με ανεξάρτητες ζωές, αλλά συναισθηματικά εξαρτημένοι ο ένας απ’ τον άλλο. Όταν ο χωρισμός τους μοιάζει αναπόφευκτος, ο Μοράβια καταρρέει συγκλονιστικά: «Δεν ξέρω τι θα κάνω άμα φύγεις. […] Εσένα έχω μόνο και πέρα από τον γάμο μας που πήγε όπως πήγε, δεν υπάρχει παρά μόνο χάος, μοναξιά και πίκρα». Αποκαλυπτική όπως πάντα η απελπισία, δεν αφήνει τίποτα κρυφό. Προσεγμένη η έκδοση, άψογη η εισαγωγή και οι υποσημειώσεις δεν αφήνουν καμία απορία, εξαιρετική δουλειά.
Το βιβλίο Όταν έρθεις θα είμαι σχεδόν ευτυχισμένος / Γράμματα στην Έλσα Μοράντε (1947-1983) κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, σε επιμέλεια Αλεσάντρα Γκραντέλις και μετάφραση Σταύρου Παπασταύρου.