«Αυτό που συμβαίνει στην Παλαιστίνη μού σπαράζει την καρδιά», λέει εμφανιζόμενος στην οθόνη μου o Κόλουμ ΜακΚαν. Είναι Ιρλανδός, εδώ και πολλά χρόνια ζει και εργάζεται στη Νέα Υόρκη, αλλά ένα κομμάτι της ψυχής του έμεινε για πάντα στην ταλαιπωρημένη γη της Μέσης Ανατολής. Για να γράψει το μυθιστόρημα Απειρόγωνο (εκδ. Καστανιώτης), πέρασε πολλούς μήνες δίπλα σε Ισραηλινούς και Παλαιστίνιους.
Δεν είναι εύκολο να περιγράψεις το συγκεκριμένο μυθιστόρημα μέσα σε λίγες λέξεις. Δεν υπάρχει, όμως, αμφιβολία για δύο πράγματα: το πόσο μεγάλη σημασία δίνει ο ΜακΚαν στις μαρτυρίες και στο ποιοι είναι οι πραγματικοί πρωταγωνιστές των σελίδων του. Όχι, δεν είναι πολιτικό θρίλερ ούτε κάποιο στρατευμένο κείμενο που κουνάει επιδεικτικά το χέρι. Είναι ένα βιβλίο που αφηγείται, κάπου ανάμεσα στη μυθοπλασία και στο non-fiction, την ιστορία δύο ανδρών: του Ισραηλινού Ράμι Ελχανάν και του Παλαιστίνιου Μπασάμ Αραμίν, δύο πατεράδων που έχασαν τις κόρες τους στη φονική διαμάχη που μαίνεται εδώ και δεκαετίες – ο πρώτος σε τρομοκρατική επίθεση, ο δεύτερος από πλαστική σφαίρα. Αντίθετα, όμως, από ό,τι συμβαίνει συνήθως, εκείνοι επέλεξαν να μιλήσουν για την ειρήνη στη σκιά της προσωπικής τραγωδίας που βίωσαν. Μέχρι σήμερα, αποτελούν μέλη του Parents Circles, μιας οργάνωσης που καλεί όποιον έχει χάσει κάποιον από την οικογένειά του στην ισραηλινο-παλαιστινιακή διαμάχη να γίνει μέλος της. Να παλέψει, δηλαδή, για ένα καλύτερο αύριο. Πώς γίνεται αυτό; Με καθημερινές αφηγήσεις 600 και πλέον μελών, οι οποίες διαταράσσουν τα κυρίαρχα αφηγήματα μίσους με μοναδικό όπλο την αλήθεια και την αλληλεγγύη.
«Ειλικρινά δεν περίμενα αυτό που έγινε», λέει ο ΜακΚαν όταν τον ρωτώ για την πρόσφατη κλιμάκωση της βίας στην περιοχή. «Δεν πέφτω όμως από τα σύννεφα. Υπάρχει τόση καταπιεσμένη οργή σε αυτή τη γωνιά του πλανήτη. Είναι σαν μια χύτρα ταχύτητας έτοιμη να σκάσει. Η Γάζα ήταν (και παραμένει) μια ανοιχτή φυλακή. Και ξέρεις κάτι; Όλοι έχουμε το αίμα της στα χέρια μας».
Στη σκιά της βίας
Ηλιοβασιλέματα δίπλα σε στρατιωτικά φυλάκια, σκηνές από τη ζωή στο Ισραήλ, παραμύθια της Μέσης Ανατολής, τραπέζια διαπραγματεύσεων πρώην εχθρών και νυν φίλων. Υπάρχουν χιλιάδες εικόνες που περνούν μπροστά από τα μάτια του αναγνώστη στο Απειρόγωνο. Παντού όμως, ακόμα και στις πιο ειρηνικές σκηνές, υπάρχει η σκιά, η απειλή της βίας. Αναφέρω στον ΜακΚαν ότι μου ήταν τρομερά επίπονο να ολοκληρώσω τα κομμάτια του βιβλίου που αναφέρονταν στον θάνατο των δύο παιδιών. «Πέρασα πολλές φορές δύσκολα γράφοντας το Απειρόγωνο», λέει πριν κάνει μια μικρή αλλά πολύ χαρακτηριστική παύση. «Υπήρχαν στιγμές που έσκυβα το κεφάλι και έλεγα “δεν αντέχω άλλο”. Στο τέλος, όμως, έπρεπε να συγκρίνω τη δική μου θλίψη με όσα κουβαλούσαν στην ψυχή τους ο Ράμι και ο Μπασάμ. Συνέχιζα, λοιπόν, επειδή θεωρούσα ότι ήταν σημαντικό να ειπωθεί η ιστορία τους».
Την ίδια στιγμή που μιλάμε, στη Γάζα μαίνεται ένας πόλεμος. Δυσκολεύομαι να φανταστώ πώς ένιωσε όταν έμαθε για την επίθεση της Χαμάς και για τα επακόλουθα ισραηλινά αντίποινα. Ακόμα πιο δεινή μού φαίνεται η θέση των δύο ηρώων του. Τι να έκαναν εκείνες τις ώρες; «Ο Μπασάμ μού απάντησε μετά από τριάντα λεπτά στο WhatsApp χρησιμοποιώντας στίχους του Παλαιστίνιου ποιητή Μαχμούντ Νταρουίς: “Αύριο ο πόλεμος θα τελειώσει/ Οι ηγέτες θα δώσουν τα χέρια τους / Η ηλικιωμένη γυναίκα θα συνεχίσει να περιμένει τον γιο της που έγινε μάρτυρας/ Το κορίτσι θα συνεχίσει να περιμένει τον αγαπημένο της σύζυγο/ Και τα παιδιά θα περιμένουν τον ήρωα πατέρα τους/ Δεν ξέρω ποιος πούλησε την πατρίδα μας/ Είδα όμως ποιος πλήρωσε το τίμημα”».
Η πένα και το ξίφος
Υπάρχει μια πολύ χαρακτηριστική αγγλική φράση που κάνει λόγο για τη δύναμη της πένας απέναντι στο σπαθί. Τη βρίσκει σωστή άραγε ο ΜακΚαν; «Θεωρώ ότι στο τέλος, ναι, η πένα είναι πιο δυνατή από το ξίφος. Στην παρούσα φάση, όμως, δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο. Γι’ αυτό και όλες οι “πένες” πρέπει να βγουν από τις θήκες τους και να μιλήσουν γι’ αυτό που συμβαίνει».
Η συζήτηση για το πόσο οφείλει ή όχι να είναι στρατευμένη η τέχνη θα συνεχιστεί, λογικά, εις τον αιώνα τον άπαντα. Το Απειρόγωνο όμως δεν είναι κάποιο μανιφέστο, είναι ένας λογοτεχνικός φόρος τιμής στην αλήθεια, η οποία προσπαθεί –πολλές φορές μάταια– να τρυπήσει τα κατασκευασμένα ψέματα στηριζόμενη στις πραγματικές ιστορίες. Άλλωστε, μόνο τυχαία, δεν βρέθηκε στη μακρά λίστα των βραβείων Booker για το 2020. «Ο εκδότης μου έλεγε ότι είμαι τελείως τρελός που σκοπεύω να γράψω ένα βιβλίο για το Ισραήλ και την Παλαιστίνη», λέει γελώντας ο 58χρονος συγγραφέας.
Καταγόμενος από οικογένεια δημοσιογράφων, γνωρίζει καλά το τίμημα της αλήθειας. Θαυμάζει τον φίλο του Σαλμάν Ρουσντί για τη στάση του (ο διάσημος συγγραφέας παραλίγο να χάσει τη ζωή του εξαιτίας των κειμένων του), όπως θαυμάζει και τους πολεμικούς ρεπόρτερ που τολμούν να καλύπτουν τον πόλεμο της Ουκρανίας. «Μου έλεγαν ότι θα δεχτώ δριμεία κριτική, μίσος, ακόμα και απειλές για τη ζωή μου. Και, ναι, όλα αυτά συνέβησαν – αλλά σιγά το πράγμα», συνεχίζει φανερά εκνευρισμένος. «Όλα όσα έπαθα εγώ είναι ένα απειροελάχιστο ποσοστό μπροστά σε αυτά που έπαθαν ο Ράμι και ο Μπασάμ. Και αυτό είναι κάτι που δεν σταμάτησα ποτέ να υπενθυμίζω στον εαυτό μου».
Κύκνοι, fake news και παραμύθια
«Ένας κύκνος μπορεί να αποδειχθεί για έναν πιλότο εξίσου μοιραίος με μια αντιαρματική ρουκέτα», γράφει σε ένα από τα χίλια κεφάλαια του βιβλίου, μια ευθεία αναφορά στις Χίλιες και μία νύχτες, το εμβληματικό λογοτεχνικό έργο της Μέσης Ανατολής. Για τον ΜακΚαν, τα πουλιά ως σύμβολα αποκτούν πολλές και διαφορετικές σημασίες: ομορφιά, μετανάστευση, απόδραση ή ακόμα και επικείμενος κίνδυνος, όπως αυτός που βιώνει ένα ιπτάμενο αντικείμενο καθώς εισέρχεται στο πεδίο βολής μιας ρουκέτας εδάφους-αέρος.
«Μου έλεγαν ότι θα δεχτώ δριμεία κριτική, μίσος, ακόμα και απειλές για τη ζωή μου. Και, ναι, όλα αυτά συνέβησαν – αλλά σιγά το πράγμα».
Στην αντίπερα όχθη των συμβόλων, υπάρχουν στο βιβλίο συγκλονιστικές ιστορικές παραδοχές που παγώνουν το αίμα. Όπως, για παράδειγμα, το γεγονός ότι τα ισραηλινά μέσα ενημέρωσης ζητούσαν από τους στρατιώτες τη δεκαετία του 1980 να ποζάρουν κρατώντας μια μικρή απόσταση μεταξύ τους, έτσι ώστε, αν σκοτωθούν, να μπορούν να δημοσιεύσουν τη φωτογραφία τους με έναν ευδιάκριτο κόκκινο κύκλο γύρω από το κεφάλι τους. Για τον ΜακΚαν, αυτή η πραγματική λεπτομέρεια δείχνει «πόσο απονευρωμένες είναι οι κοινωνίες μας στο θέμα του πολέμου και του θανάτου ως απλώς μια στατιστική».
Σε κάποια φάση της συζήτησής μας, τον ρωτώ για ποιον λόγο υπάρχουν στο Απειρόγωνο λίγες, αν και πολύ προσεκτικά επιλεγμένες, φωτογραφίες. «Βοηθούν ώστε να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στη μυθοπλασία και την πραγματικότητα – κάτι που, δηλαδή, κάνω στο βιβλίο. Άλλωστε, ας είμαστε ειλικρινείς: η ιδέα των fake news και τα όρια της αλήθειας με τη μετα-αλήθεια αποτελούν βασικό ερώτημα της εποχής μας».
Όλα αυτά μοιάζουν με φιλοσοφικές ανησυχίες. Για έναν αναγνώστη όμως, το Απειρόγωνο είναι μια βόμβα ειλικρίνειας στην τακτοποιημένη ζωή του. «Τα γεγονότα λειτουργούν πολλές φορές ως μισθοφόροι», αναφέρει σε μια προσπάθεια να εξηγήσει το πώς οι ειδήσεις χειραγωγούνται πολύ συχνά σύμφωνα με τα εκάστοτε συμφέροντα. «Η αλήθεια είναι ένα άγριο πράγμα και πολλές φορές καλούμαστε να ανακαλύψουμε νέες μορφές της. Γι’ αυτό και εγώ προσπάθησα να μπω στο μυαλό και στην καρδιά του Ράμι και του Μπασάμ. Για να μπορέσω να πάω κάπου πιο βαθιά από τα ίδια τα γεγονότα».
Υπάρχει τελικά κάποιο μέρος όπου η αλήθεια και η μυθοπλασία συναντιούνται χωρίς να λένε ψέματα; Προσωπικά, πιστεύω ότι ο 58χρονος συγγραφέας τα κατάφερε με το εν λόγω βιβλίο· εκεί, με άλλα λόγια, όπου χωρούν οι σπαρακτικές μαρτυρίες δύο πατεράδων για τα δολοφονημένα τους παιδιά, δίπλα σε αφηγήσεις για την επίσκεψη του Χόρχε Λουίς Μπόρχες στην Παλαιστίνη. Ο σπουδαίος Αργεντινός συγγραφέας καθόταν σε τοπικά καφενεία, με σκοπό να ακούσει παραμύθια για ατέρμονους λαβυρίνθους και κίονες οι οποίοι περιέχουν όλους τους ήχους της υφηλίου. Αλλωστε, όλες οι καλές ιστορίες –fiction ή non fiction– χωρούν σε ένα καλό μυθιστόρημα.
Η ιστορία δύο πατεράδων
«Είχαν έρθει τόσο κοντά, που ο Ράμι ένιωθε πια ότι μπορούν να συμπληρώνουν ο ένας την ιστορία του άλλου: “Ονομάζομαι Μπασάμ Αραμίν. Ονομάζομαι Ράμι Ελχανάν. Είμαι πατέρας της Αμπίρ. Είμαι πατέρας της Σμαντάρ. Είμαι έβδομης γενιάς Ιεροσολυμίτης. Γεννήθηκα σε μια σπηλιά κοντά στη Χεβρώνα”. Από λέξη σε λέξη, από παύση σε παύση, από ανάσα σε ανάσα», διαβάζουμε σε άλλο σημείο του Απειρόγωνου. Οι δύο αυτοί άνδρες έκαναν σκοπό της ζωής τους να αφηγούνται ξανά και ξανά, καθημερινά σχεδόν, με κόπο και με πόνο, την ιστορία για το πώς σκοτώθηκαν τα παιδιά τους. Σαν μια προειδοποίηση για τα δεινά της φονικής διαμάχης, αλλά και σαν «έναν τρόπο να παραμείνουν οι κόρες τους ζωντανές», σύμφωνα με τον ΜακΚαν.
Επί της ουσίας, όπως γράφει χαρακτηριστικά ο συγγραφέας, «αντιλήφθηκαν σιγά σιγά ότι μπορούν να χρησιμοποιήσουν την ένταση του πένθους τους σαν όπλο». Αναρωτιέμαι, λοιπόν, γιατί οι άνθρωποι ακολουθούμε πολύ πιο εύκολα τον δρόμο της εκδίκησης αντί για εκείνον της συμφιλίωσης. «Δεν ξέρω. Μακάρι να γνώριζα. Υποθέτω επειδή η ειρήνη είναι, επί της ουσίας, πιο δύσκολη.
»Και χρειάζεται πολύ μεγαλύτερη γενναιότητα να πολεμήσεις για την ειρήνη από το να πας σε έναν πόλεμο. Είναι πολύ πιο πολύπλοκη και ως εκ τούτου πολύ πιο όμορφη».
Τελικά, μήπως είμαστε εθισμένοι στη θλίψη ως ανθρώπινο είδος; Ο ίδιος ο ΜακΚαν, άλλωστε, μετονόμασε σε πρόσφατο άρθρο του τους Αγίους Τόπους σε Τόπους του Θρήνου. «Πιστεύω ότι θα προτιμούσαμε ως άνθρωποι να μην είμαστε “εθισμένοι στη θλίψη”. Ταυτόχρονα, όμως, για να γνωρίσουμε την πραγματική χαρά, πρέπει πρώτα να έχουμε συναντήσει την άλλη όψη του νομίσματος», λέει βάζοντας τα πράγματα στη θέση τους.
Η Σιγκαπούρη της Μέσης Ανατολής
Οσο γράφω τη συνέντευξη, διαβάζω για όσα έχουν διαδραματιστεί εδώ και περίπου 45 μέρες στο Ισραήλ: τρομοκρατικά χτυπήματα και αγριότητες, βομβαρδισμοί αμάχων και χερσαίες επιχειρήσεις. Ο ΜακΚαν ξεκαθαρίζει πως εμείς οι Δυτικοί δεν έχουμε ιδέα για το βάρος μιας τέτοιας καθημερινότητας. Παράλληλα όμως πιστεύει ότι μεγάλο ποσοστό του Ισραηλινού λαού έχει χειραγωγηθεί, χωρίς μάλιστα να το αντιλαμβάνεται. «Στο Ισραήλ δεν γνωρίζουν τίποτα για τη Νάκμπα [σ.σ: απέλαση περισσότερων από 700 χιλιάδων Παλαιστινίων ύστερα από τον Παλαιστινιακό Πόλεμο του 1948], ενώ στην Παλαιστίνη δεν ξέρουν τίποτα για το Ολοκαύτωμα. Ειλικρινά, πόσο τρελό είναι αυτό;»
Θεωρεί ότι η Δύση και ο αραβικός κόσμος είναι δύο ξένοι. «Στο μυαλό μας ο Παλαιστίνιος είναι ένας νέος που φοράει την καφίγια και πετάει πέτρες. Αυτό συμβαίνει, οι Παλαιστίνιοι είναι όμως τόσο πολλά πέρα από αυτή τη στερεοτυπική εικόνα. Εχουμε καθήκον να καταλάβουμε καλύτερα την άλλη πλευρά, όπως και εκείνη έχει υποχρέωση να κάνει το ίδιο. Μόνο έτσι θα γεφυρωθεί το κενό». Για τον ΜακΚαν, η Γάζα θα μπορούσε να ήταν η Σιγκαπούρη της Μέσης Ανατολής· μια χώρα-μωσαϊκό, ένας τόπος συνύπαρξης. Αυτό, λοιπόν, που συμβαίνει είναι ένα έγκλημα, «μια καταστροφή επικών διαστάσεων», όπως τη χαρακτηρίζει. Στην ερώτηση για το πώς θα μπορούσαν να αλλάξουν όλα αυτά είναι σαφής: «Μέσα από τις αφηγήσεις και τις μαρτυρίες. Κυρίως, όμως, αλλάζουν στη σχολική τάξη και στο μάθημα της Ιστορίας. Αυτό είναι το μέρος όπου χτίζεται (δυνητικά) η δημοκρατία».
Ελπίδα αντί επιλόγου
Κατά τη διάρκεια της συζήτησης έχω ξεχάσει πολλές φορές ότι έχω απέναντί μου έναν διάσημο συγγραφέα, βραβευμένο μεταξύ άλλων με το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας των ΗΠΑ το 2009 για το μυθιστόρημά του Κι άσε τον κόσμο τον μεγάλο να γυρίζει (εκδ. Καστανιώτη). Περισσότερο νιώθω ότι μιλάω με έναν άνθρωπο παθιασμένο για δικαιοσύνη. Μαθαίνω ότι ετοιμάζει δύο βιβλία –το ένα με τίτλο American Mother και το άλλο με τίτλο Twist–, αλλά πολύ γρήγορα επιστρέφει στο παλαιστινιακό ζήτημα. «Βγαίνουν διάφοροι και ισχυρίζονται ότι γνωρίζουν τι συμβαίνει, ενώ δεν γνωρίζουν τίποτα. Διαλέγουν εύκολα πλευρά. Ποτέ όμως δεν υπήρχαν δύο πλευρές· οι πλευρές ήταν πάντα πολύ περισσότερες. Επιλέγουμε να βλέπουμε τα πράγματα ασπρόμαυρα, ενώ η ζωή είναι επί της ουσίας γκρι».
Του μεταφέρω την απαισιοδοξία μου και, δυστυχώς, συμφωνεί, μια και το μόνο που βλέπει είναι ακόμα πιο σκοτεινές μέρες να έρχονται, ενώ αναρωτιέται αν η πιθανή πτώση του Νετανιάχου ή της Χαμάς αξίζει τις χιλιάδες ζωές που έχουν χαθεί μέχρι στιγμής. Θεωρεί ότι οι πολιτικοί τρέφουν τους δύο λαούς με μίσος, αφού αυτό τους φέρνει χρήματα και εξουσία, πριν θυμηθεί ένα παλιό αραβικό ποίημα από τον 6ο αιώνα που με τη σειρά του αναρωτιέται: «Υπάρχει άραγε ελπίδα ότι όλη αυτή η ερήμωση μπορεί να προσφέρει κάποια ελπίδα;».
«Διατηρώ κάποια ελπίδα, γιατί οι μεγαλύτερες ανθρώπινες υπερβάσεις έρχονται ακριβώς τη στιγμή που δεν υπάρχει καμία απολύτως άλλη διέξοδος».
Το Απειρόγωνο δεν είναι ένα απαισιόδοξο μυθιστόρημα, είναι ένα βαθιά αληθινό βιβλίο που προσφέρει κάθαρση αλλά και λύτρωση με τους πλέον μη αναμενόμενους τρόπους. Λίγο πριν κλείσουμε όμως τη συνομιλία μας μέσω Zoom, νιώθω υποχρεωμένος να ζητήσω από τον ΜακΚαν μια τελευταία σκέψη για όλα όσα διαδραματίζονται αυτόν τον καιρό στη Γάζα. «Δεν υπάρχει ούτε μία χαραμάδα φωτός σε όλα όσα συμβαίνουν. Είμαι συντετριμμένος, λυπημένος και οργισμένος. Παρ’ όλα αυτά, διατηρώ κάποια ελπίδα· γιατί οι μεγαλύτερες ανθρώπινες υπερβάσεις έρχονται ακριβώς τη στιγμή που δεν υπάρχει καμία απολύτως άλλη διέξοδος».
ΙΝFO
To Απειρόγωνο κυκλοφόρησε το 2020 και μεταφράστηκε στα ελληνικά φέτος από τις εκδόσεις Καστανιώτη, σε μετάφραση Τόνιας Κοβαλένκο.