Είναι πραγματικό πρόσωπο αλλά, επειδή δεν είναι πρέπον να την κατονομάσω, θα την αναφέρω ως Ελένη. Επρόκειτο για συνάδελφό μου, υπάλληλο στην ίδια θέση με εμένα σε ιδιωτική εταιρεία, πριν από οκτώ χρόνια. Ενώ στην αρχή ήταν εξαιρετικά φιλική, λίγες ημέρες μετά από την άφιξή της στο γραφείο άρχισα να συνειδητοποιώ ότι κάτι δεν πήγαινε καλά στη συμπεριφορά της. Για παράδειγμα, κάθε φορά που άνοιγε το στόμα της για να πει κάτι καλό («θα σας φέρω ραβανί αύριο»), αυτό το καλό συνοδευόταν με ένα αυτοπαίνεμα («καλά, ε, και να δείτε τι ωραία το φτιάχνω, είμαι φοβερή στο ραβανί»).
Για να μείνω στο ραβανί, αμέσως μου φάνηκε λίγο περίεργη αυτή η ειδίκευσή της στο οθωμανικό γλυκό. Την επομένη, με σέρβιρε στο γραφείο μου χωρίς να της το ζητήσω και με κοίταζε σε κάθε μπουκιά: «Καλά, ε, έχεις φάει τέτοιο ραβανί; Οχι, πες μου!». Τολμώ να πω ότι ο προπονημένος ουρανίσκος μου μού φώναζε πως η γυναίκα που είχα απέναντί μου δεν το είχε καθόλου με τη ζαχαροπλαστική αλλά, από ευγένεια και για να ξεμπερδεύω μαζί της, αποκρίθηκα με ένα «τέλειο, Ελένη μου, γεια στα χέρια σου».
Όσο εργαζόμασταν για την ίδια εταιρεία –και παρότι η παρουσία της εκεί δεν μακροημέρευσε– πρόλαβα να «μάθω» ότι ήταν «φοβερή» σε εκατοντάδες ακόμα πράγματα: Στο να καθαρίζει τις τρίχες της γάτας της από το «υπέροχο» παλτό της, στα εργασιακά της καθήκοντα («είμαι και η πρώτη επαγγελματίας»), στις δίαιτες («φίλε μου, θα σου πει η Ελένη γιατί δεν αδυνατίζεις). Nαι, ενίοτε μιλούσε για τον εαυτό της σε τρίτο πρόσωπο.
Στο Facebook είχε κοντά στους 3.000 φίλους και το χρησιμοποιούσε για να προβάλλει ό,τι έκανε: Τις συναντήσεις της με στελέχη της εταιρείας που βρίσκονταν σε υψηλότερη κλίμακα, τις selfies της με προβεβλημένους, λαοφιλείς αστέρες της μουσικής, τα στραβοχυμένα γεμιστά της, την καινούργια τσάντα που αγόρασε και στάμπαρε με τα αρχικά της.
Κυρίως, όμως, κατάλαβα ότι ήταν τρομερά ικανή στο να ενορχηστρώνει καταστάσεις υπέρ της. Κάποτε έφτασε να στήσει ολόκληρη καμπάνια για το πόσο κουρασμένος είμαι έτσι ώστε να «θυσιαστεί, παρά τον δικό της φόρτο εργασίας» και να πάει στη θέση μου σε ένα επαγγελματικό ταξίδι στη Νότια Αφρική (στο οποίο ήθελα να πάω). Ο λόγος; «Για να ξεκουραστώ, ο καημένος».
Εκείνη, άλλωστε, δε χρειαζόταν ποτέ ξεκούραση· τα κατάφερνε πάντα όλα πολύ καλύτερα από τους άλλους, λες και γεννήθηκε με κάποιο χάρισμα που, ειλικρινά, εγώ έψαχνα να το εντοπίσω πάνω της αλλά αποτύγχανα παταγωδώς.
Την Ελένη τη θυμήθηκα ξανά πρόσφατα, διαβάζοντας ένα άρθρο σε μια επιστημονική επιθεώρηση για τη Ναρκισσιστική Διαταραχή Προσωπικότητας (ΝΔΠ). Πληρούσε πολλά από τα προαπαιτούμενα της ΝΔΠ χωρίς, φυσικά, καθώς δεν είμαι ειδικός ψυχικής υγείας, να μπορώ να προβώ σε διάγνωση για το αν το πρόβλημά της ήταν συμπεριφορικό ή κλινικό.
Τα πέντε σημάδια που «δείχνουν» έναν νάρκισσο
Η αλαζονεία. Οι άνθρωποι με ναρκισσιστική συμπεριφορά πιστεύουν ότι είναι ανώτεροι από τους άλλους, γι’ αυτό και όταν οι άλλοι δεν συμπεριφέρονται ως υπήκοοί τους γίνονται αγενείς.
Το ότι θεωρούν δεδομένη την ειδική μεταχείριση. Ακριβώς επειδή οι νάρκισσοι πιστεύουν ότι είναι ανώτεροι από τους άλλους, αναμένουν να τυγχάνουν πάντα ειδικής μεταχείρισης λες και «τους τη χρωστάει η ζωή». Θέλουν να ικανοποιείται κάθε επιθυμία τους και τείνουν να παρακάμπτουν κάθε κανόνα που τους εμποδίζει να αποκτήσουν αυτό που θέλουν.
Η χειριστική συμπεριφορά. Οι νάρκισσοι (θέλουν να) χειραγωγούν τους άλλους, με διάφορες μαλαγανιές και πλάγιους τρόπους, που ενίοτε γίνονται κατευθείαν εμφανείς και άλλες φορές όχι. Ενα συγκεκριμένο μοτίβο συμπεριφοράς τούς θέλει να προσπαθούν, πρώτα, να ευχαριστήσουν και να εντυπωσιάσουν το θύμα τους, έτσι ώστε στη συνέχεια να μπορούν να το εκμεταλλευτούν ή να το ελέγξουν, προς όφελός τους. Σε άλλες περιπτώσεις, το κρατούν σε απόσταση για τους ίδιους λόγους.
Η ανάγκη για θαυμασμό. Το πρώτο σημάδι που σε κάνει να αρχίσεις να υποψιάζεσαι ότι έχεις να κάνεις με ένα άτομο-νάρκισσο είναι η συνεχής ανάγκη του να το θαυμάζουν και να το επαινούν οι άλλοι αναγνωρίζοντας την, τάχα μου, ανωτερότητά του. Αυτή η ανάγκη της επιβεβαίωσης και της τόνωσης του εγωισμού του είναι που το κάνει να καυχιέται συνεχώς ή να υπερβάλλει για τα κατορθώματά του, ασχέτως του αν πρόκειται για ένα ταψί ραβανί ή για μια άβολη γνωριμία με μια influencer με την οποία, λέει, «γίναμε κατευθείαν κολλητές».
Η παντελής έλλειψη ενσυναίσθησης. Τα άτομα-νάρκισσοι είτε δεν θέλουν είτε αδυνατούν να συναισθανθούν τις έγνοιες, τις ανάγκες ή τις επιθυμίες των άλλων ανθρώπων. Για παράδειγμα, η Ελένη, ενώ βρισκόμουν στο νοσοκομείο για ένα πρόβλημα που αντιμετώπιζα με τη μέση μου, σχολίασε στο γραφείο, αφού ανέφερε ότι και αυτή έχει μεγάλο πρόβλημα με τη μέση της αλλά ποτέ δεν έχει λείψει από τη δουλειά: «Καλά, με τη μέση του συμπληρώνει φύλλα Excel;».
Οι ναρκισσιστές, επίσης, συχνά διακατέχονται από φαντασιώσεις κατάκτησης υπερβολικής εξουσίας, δύναμης και επιτυχίας, πιστεύουν ότι οι άλλοι τους ζηλεύουν ενώ στην πραγματικότητα αυτοί είναι που φθονούν τα επιτεύγματα των άλλων, είναι μεγαλομανείς και αποζητούν τη με το ζόρι παρέα των ανθρώπων με κύρος.
Τι άλλο πρέπει να γνωρίζεις για τον ναρκισσισμό
Ο ναρκισσισμός σήμερα κατανοείται ως ένα «φάσμα» πάνω στο οποίο είμαστε όλοι τοποθετημένοι, καθώς όλοι προβαίνουμε σε ναρκισσιστικές συμπεριφορές που, μάλιστα, μπορεί να είναι ωφέλιμες για την εξέλιξή μας. Αυτές οι συμπεριφορές δεν είναι, παρά σπανίως, παθολογικές. Η ψυχοθεραπεία, λοιπόν, χρησιμοποιείται για την αντιμετώπιση του ναρκισσισμού μόνο όταν αυτός περάσει ένα όριο και το άτομο που συμπεριφέρεται ναρκισσιστικά διαγνωσθεί ως πάσχον από Ναρκισσιστική Διαταραχή Προσωπικότητας (ΝΔΠ).
Εχουν προταθεί γενετικοί και νευροβιολογικοί παράγοντες που ενδέχεται να οδηγούν τους ανθρώπους στην ανάπτυξη παθολογικής ναρκισσιστικής συμπεριφοράς ενώ, κατά μία δημοφιλή ψυχολογική προσέγγιση, οι ναρκισσιστές χωρίζονται σε δύο τύπους –τους μεγαλοπρεπείς και τους ευάλωτους– ανάλογα με τις εμπειρίες που έζησαν κατά την παιδική τους ηλικία, οι οποίες πιστεύεται πως οδηγούν σε διαφορετικούς τρόπους έκφρασης του ναρκισσισμού τους.
Οι μεγαλοπρεπείς ναρκισσιστές, που είναι επιθετικοί και καυχησιάρηδες, ως παιδιά, ενδέχεται να αντιμετωπίστηκαν σαν να ήταν ανώτερα από τα άλλα. Οι ευάλωτοι ναρκισσιστές, πάλι, παραπαίουν συνεχώς από το αίσθημα κατωτερότητας στο αίσθημα ανωτερότητας, είναι υπερευαίσθητοι, παρεξηγιάρηδες και αισθάνονται προσβεβλημένοι όταν οι άλλοι δεν τους φέρονται σαν να είναι ξεχωριστοί. Αυτή η συμπεριφορά ενδέχεται να είναι αποτέλεσμα της παραμέλησης ή κακομεταχείρισής τους κατά την παιδική τους ηλικία. Και οι δύο τύποι ναρκισσιστών ενδέχεται να πάσχουν και από άλλες διαταραχές, γι’ αυτό και η ψυχοθεραπεία είναι απαραίτητη.