Τι θα λέγατε αν σήμερα σας κερνούσαμε ένα ωραιότατο, αλλά πολύ τοξικό κοκτέιλ; Τα συστατικά του θα έχουν μέγεθος μικρότερο από μια ανθρώπινη τρίχα και θα είναι εν πολλοίς άοσμα, άγευστα και άχρωμα. Επειδή θα εισχωρήσουν με άνεση στα άδυτα του οργανισμού σας, θα έχουν σοβαρό και μακροπρόθεσμο αντίκτυπο στην υγεία σας. Κι επειδή η προέλευσή τους είναι κατά κύριο λόγο ανθρωπογενής –τα ρυπογόνα μας οχήματα κατά κύριο λόγο, αλλά και οι βλαβερές καύσεις για τη θέρμανσή μας–, έχουμε άφθονο στοκ να σας προμηθεύσουμε. Έχετε καταλάβει, φαντάζομαι, ότι αναφέρομαι στα αιωρούμενα σωματίδια (Particulate Matter) της ατμόσφαιρας, τα οποία σκοτώνουν κάθε χρόνο μισό εκατομμύριο ανθρώπους μόνο στην Ευρώπη και γι’ αυτό έχουν εσχάτως χαρακτηριστεί από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας «σιωπηλοί δολοφόνοι».
Θα μπορούσε να είναι ο τίτλος ενός αστυνομικού μυθιστορήματος του συρμού. Ένας στρατός επιδέξιων εκτελεστών απειλεί τη δημόσια υγεία. Ντετέκτιβ που έχουν τη μορφή μικροσκοπικών αισθητήρων είναι σε θέση να καταγράφουν την ύπαρξή τους, αλλά η σύλληψή τους καθίσταται αδύνατη. Είναι άσοι στην απόδραση και την αναπαραγωγή. Ο μόνος τρόπος να εξαλειφθούν είναι μέσω προληπτικών μέτρων που θα ξεβολέψουν όλη την πόλη. Εν τω μεταξύ, τα θύματα των σιωπηλών δολοφόνων συνεχίζουν να αυξάνονται…
Το νέφος των ’80s
Όσοι ήμασταν αρκετά μεγάλοι στα μέσα της δεκαετίας του ’80 ώστε να έχουμε αξιόπιστες αναμνήσεις από τότε, θα θυμόμαστε τις ιδιωτικές συζητήσεις αλλά και τα πρωτοσέλιδα που σχετίζονταν με τα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης στο λεκανοπέδιο της Αττικής. Το αθηναϊκό «νέφος», όπως είχε ονομαστεί, αποτελούσε για μεγάλο διάστημα μείζον κοινωνικό και πολιτικό ζήτημα, το οποίο αντιμετωπίστηκε με μέτρα –π.χ. τα «μονά-ζυγά» του Δακτυλίου– που διατηρούμε έως σήμερα.
Αν ζούσες ή επισκεπτόσουν την Αθήνα εκείνης της εποχής, το μύριζες και το ένιωθες· ήταν ορατό διά γυμνού οφθαλμού. Και γι’ αυτό ήξερες ότι ο αέρας που αναπνέεις είναι προβληματικός. Προς επίρρωση του αισθήματος, κάθε τόσο δημοσιεύονταν στοιχεία από τον περίφημο «σταθμό της Πατησίων», τα οποία κατέγραφαν το ένα ρεκόρ μετά το άλλο. Τότε δεν μετρούσαμε ακόμα τα αιωρούμενα σωματίδια (PMs) που μας απασχολούν ολοένα και περισσότερο σήμερα, αλλά κάποιους πρωτογενείς ρύπους, όπως για παράδειγμα το μονοξείδιο του άνθρακα (CO). Κι επειδή διαθέταμε πανελλαδικά ελάχιστους σταθμούς μέτρησης, αναγάγαμε τον σταθμό της Πατησίων σε μέτρο όλου του προβλήματος. Το τίμημα για την ανάπτυξη και την ευμάρεια εκείνων των χρόνων αποτυπωνόταν σε δείκτες που ελάχιστοι κατανοούσαν, αλλά όλοι καταλάβαιναν διαισθητικά τι σήμαιναν για την υγεία. Ενδεικτικά, η μέση ετήσια τιμή μονοξειδίου του άνθρακα (CO) στον σταθμό της Πατησίων το 1984 ήταν 8,9 mg/m³ (ρεκόρ) και το 1989 8,4 mg/m³, ενώ το 2021 και το 2022 είχε πέσει στο 1,1 mg/m³ – ο συναγερμός χτυπάει στα 10 mg/m³.
Πολλοί άνθρωποι χρησιμοποίησαν τη δεκαετία του ’90 το περιβόητο «νέφος» σαν επιχείρημα για να μετακομίσουν στα πιο καθαρά προάστια. Τα επόμενα χρόνια, λόγω μιας δέσμης μέτρων και πολλών τεχνολογικών αναβαθμίσεων (καθαρότεροι κινητήρες, καθαρότερα καύσιμα, καθαρότερες πηγές θέρμανσης), η ατμοσφαιρική ρύπανση στην Αθήνα γνώρισε σταδιακή μείωση. Το νέφος ξεχάστηκε. Αλλά το 2011 η ατμοσφαιρική ρύπανση επανήλθε με νέο όνομα, ως «αιθαλομίχλη». Η οικονομική κρίση οδήγησε πολλούς ανθρώπους σε πιο φθηνές μορφές θέρμανσης τους χειμερινούς μήνες, όπως τα τζάκια και οι λέβητες βιομάζας. Το αποτέλεσμα ήταν και πάλι ορατό σε όλους. Η αιθάλη, τα ακάθαρτα σωματίδια που προέρχονταν κατά βάση από τα τζάκια και τις σόμπες των σπιτιών, δημιουργούσε μια ομίχλη που ήταν δύσκολο να διαφύγει της προσοχής. Οι εικόνες με τον πυκνό καπνό να σκεπάζει την Αθήνα μάς σόκαραν κι έγιναν αντικείμενο συζήτησης. Τα βράδια στα προάστια τα ρούχα μύριζαν σαν του καπνιστή. Λες και οι εσωτερικοί μετανάστες του κέντρου είχαν φέρει μαζί τους το νέφος του ’80. Βέβαια, τα πράγματα ποτέ δεν είναι τόσο απλά. Το νέφος και η αιθαλομίχλη είναι κατά βάση το αποτέλεσμα μιας ποικιλόμορφης ανθρωπογενούς δραστηριότητας, συμπεριλαμβανομένων βέβαια και των καλοκαιρινών πυρκαγιών. Τα αυτοκίνητα, οι βιομηχανίες, τα τζάκια, καθετί που διευκολύνει τον τρόπο ζωής μας, έχουν επίπτωση στον αέρα που αναπνέουμε, ακόμα κι όταν δεν βλέπουμε νέφος ή ομίχλη.
Επτά εκατομμύρια θάνατοι
Τα αιωρούμενα σωματίδια άρχισαν να μας απασχολούν στην Ελλάδα εντονότερα μετά την οικονομική κρίση, αλλά τα στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’90 είναι συντριπτικά. Κάθε χρόνο, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αποδίδει στην ατμοσφαιρική ρύπανση 7 εκατομμύρια θανάτους παγκοσμίως. Σύμφωνα με τον ίδιο οργανισμό, το ένα τρίτο των θανάτων όλης της υφηλίου από εγκεφαλικά επεισόδια, καρδιοπάθειες και καρκίνο του πνεύμονα οφείλονται επίσης στην ατμοσφαιρική ρύπανση.
«Είμαι βέβαιος ότι όλοι γνωρίζουμε κάποιον που χάθηκε εξαιτίας μιας απ’ αυτές τις ασθένειες», μου λέει ο Τιμ Σμέντλι, συγγραφέας του βιβλίου Clearing the air. The beginning and the end of air pollution. «Υπάρχει δηλαδή μία στις τρεις πιθανότητες να τον σκότωσε η ατμοσφαιρική ρύπανση, μέσω των μικροσκοπικών σωματιδίων που εισπνέονται και εισέρχονται άμεσα στην κυκλοφορία του αίματος».
Δεδομένα που αντλήθηκαν το 2022 από δορυφορικές παρατηρήσεις του προγράμματος «Κοπέρνικος» έδειξαν ότι το 98% των Ευρωπαίων ζει σε περιοχές μεγάλης επιβάρυνσης από αυτά τα μικροσκοπικά σωματίδια, που είναι γνωστά ως ΑΣ 2,5 (Αιωρούμενα Σωματίδια – Particulate Matter, ΡΜ 2,5). Τα ΑΣ 2,5 αποτελούνται από μικρά αιωρούμενα στερεά σωματίδια και υγρά μόρια διαφόρων ρύπων και υλικών. Είναι αόρατα για το ανθρώπινο μάτι κι έχουν διάμετρο μικρότερη των 2,5 μικρομέτρων (μm), είναι δηλαδή 30 φορές πιο λεπτά από μια ανθρώπινη τρίχα. Οι επιδράσεις τους στην υγεία εξαρτώνται πολύ από το μέγεθος και τη σύστασή τους. Όσο μικρότερα σε μέγεθος είναι, τόσο βαθύτερα εισχωρούν στο αναπνευστικό σύστημα του ανθρώπου. Τα σωματίδια που έχουν μέγεθος μεγαλύτερο από 10 μm δεν εισχωρούν στο αναπνευστικό σύστημα. Τα μικρότερα από 10 μm, όμως, επηρεάζουν την αναπνοή και προκαλούν ασθένειες στο αναπνευστικό. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες η επιστημονική κοινότητα έχει αρχίσει να δίνει ιδιαίτερο βάρος σ’ αυτά, γιατί οι επιβλαβείς συνέπειές τους στην ανθρώπινη υγεία είναι αδιαμφισβήτητες. Εκτός από τις καρδιοπάθειες και τα αναπνευστικά προβλήματα, θεωρούνται υπαίτια για την εμφάνιση διαβήτη, Αλτσχάιμερ και προβλημάτων κατά την εγκυμοσύνη.
Βάσει υπολογισμών του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος, το 2021 στην Ελλάδα πέθαναν 9.990 άνθρωποι εξαιτίας αυτών των μικροσκοπικών και φονικών στοιχείων που κυκλοφορούν στην ατμόσφαιρα και 500.000 στην Ευρώπη. Ο ΠΟΥ, ο οποίος δεν διστάζει να αναφέρεται στη μόλυνση του αέρα με τρομολαγνικό τρόπο, θεωρεί ότι αν βελτιώσουμε αισθητά την ποιότητα του αέρα που αναπνέουμε, μειώνοντας δραστικά την έκθεσή μας στα ΑΣ 2,5, θα βελτιωθεί σημαντικά η δημόσια υγεία κι ο μέσος άνθρωπος θα μπορούσε να προσθέσει 2,3 χρόνια στο προσδόκιμο ζωής του. Το Ινστιτούτο Ενεργειακής Πολιτικής του Πανεπιστημίου του Σικάγο υποστηρίζει ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση είναι η «σοβαρότερη εξωγενής απειλή για τη δημόσια υγεία» κι ότι ο αντίκτυπος των ΑΣ 2,5 συγκεκριμένα στο παγκόσμιο προσδόκιμο ζωής είναι συγκρίσιμος μόνο μ’ εκείνον του καπνίσματος. Ο μολυσμένος αέρας είναι πάνω από 3 φορές πιο επικίνδυνος για την υγεία από το αλκοόλ και το μη ασφαλές νερό, πάνω από 5 φορές πιο επικίνδυνος από τους τραυματισμούς από τροχαία και πάνω από 7 φορές πιο επικίνδυνος από τον HIV/AIDS.
Η Ελλάδα κατηγορούμενη
Τα καλά νέα είναι ότι, σύμφωνα με την ετήσια έκθεση ποιότητας ατμόσφαιρας του 2023, που εκδίδεται κάθε χρόνο από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας, γενικά στην Ελλάδα δεν παρατηρούνται συστηματικά ανησυχητικές συγκεντρώσεις ατμοσφαιρικών ρύπων, τουλάχιστον βάσει των επίσημων μετρήσεων του υπουργείου και των ορίων που θέτει η Ευρωπαϊκή Ένωση στα μέλη της μέσω εναρμονισμένων νομοθεσιών και πρακτικών. Αυτό δεν σημαίνει ωστόσο ότι το πρόβλημα είναι ανύπαρκτο, το αντίθετο. Ο Τιμ Σμέντλι μού υπενθυμίζει ότι η Ελλάδα έχει καταδικαστεί δύο φορές από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για την παραβίαση κανόνων σχετικών με τη μέτρηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Το ενδιαφέρον, ωστόσο, είναι ότι σήμερα η τεχνολογία δίνει στον καθένα τη δυνατότητα να επαληθεύσει τις επίσημες μετρήσεις και να διαπιστώσει μόνος του τα επίπεδα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Ένας καλός μετρητής ΑΣ της ατμόσφαιρας κοστίζει περίπου 150 ευρώ και μπορεί κανείς να τον προμηθευτεί εύκολα από το διαδίκτυο. Αλλά υπάρχουν κι ακόμα φθηνότερες λύσεις που μετρούν τη μόλυνση εσωτερικών χώρων και μπορούν να είναι αρκετά αξιόπιστες.
Έχω στα χέρια μου μια πλαστική συσκευή που μοιάζει μ’ ένα πακέτο τσιγάρων. Ως παλιός καπνιστής δεν μπορώ να προσπεράσω την ειρωνεία. Το κουτί αυτό δεν περιέχει το εθιστικό ναρκωτικό που έβαζα με μανία στα πνευμόνια μου για μία δεκαετία, αλλά μια ηλεκτρονική πλακέτα, για την ακρίβεια έναν αισθητήρα, ο οποίος μετράει τα αιωρούμενα σωματίδια της ατμόσφαιρας που αναπνέω εξ ανάγκης, ζώντας σε μια πόλη κι όχι σ’ ένα βουνό. Το αρκετά ακριβές αυτό γκάτζετ είναι συνδεδεμένο με μια εφαρμογή στο κινητό μου, η οποία με πληροφορεί για τα επίπεδα των επιβλαβών σωματιδίων που κυκλοφορούν γύρω μου ανά πάσα στιγμή, με ένα σκορ. Το 100 σημαίνει καθαρή ατμόσφαιρα, το 0 σημαίνει βρόμικη. Σ’ έναν χάρτη της υφηλίου μπορώ να βλέπω τη μόλυνση του αέρα από χιλιάδες άλλους κατόχους του συγκεκριμένου είδους συσκευής σε όλο τον κόσμο, αλλά και στην περιοχή μου.
Το ότι έχω πάρει στα χέρια μου μια τόσο κρίσιμη πληροφορία, την ποιότητα του αέρα που αναπνέω, με ενθουσιάζει και με ενδυναμώνει, αλλά ταυτόχρονα μου προκαλεί νέες έγνοιες.
Τα μοτίβα που ανακαλύπτω δεν είναι κοινό μυστικό και ταυτίζονται με όσα διαβάζω στις μελέτες και στο βιβλίο του Σμέντλι. Τα ΑΣ είναι τοπικό φαινόμενο κι επηρεάζονται από τις κλιματολογικές συνθήκες που επικρατούν σε κάθε περιοχή. Ένα μέρος τους είναι φυσικό, οι αισθητήρες δηλαδή ανιχνεύουν σκόνη από το έδαφος, από τα δέντρα και τα φυτά. Στην Αθήνα, όπου έχω κάνει τις περισσότερες μετρήσεις, δεν κατέγραψα συστηματική μόλυνση, γεγονός που επιβεβαιώνει τις επίσημες μετρήσεις. Οι συγκεντρώσεις των ΑΣ είναι κατά κανόνα μεγαλύτερες τα βράδια των χειμερινών μηνών, λόγω της καύσης τζακιών, και υποχωρούν το πρωί. Παρατηρώ ότι κάθε φορά που περνάω μπροστά από ψησταριές, όσο ψηλές κι αν είναι οι καμινάδες τους, τα ΑΣ αυξάνονται, κάποιες φορές με γεωμετρική πρόοδο, όταν ο άνεμος είναι ευνοϊκός. Σε πολυσύχναστες διασταυρώσεις, με μεγάλη κίνηση οχημάτων, τα ΑΣ αυξάνονται απότομα. Επίσης, όταν ανάβω τον φούρνο στο σπίτι ή πόσω μάλλον όταν τηγανίζω τις αγαπημένες μου πατάτες, ο αισθητήρας κοκκινίζει. Το ίδιο κι όταν χρησιμοποιώ κάποιο αποσμητικό χώρου. Αερίζοντας καλά τον χώρο όμως μετά, σε λιγότερο από μία ώρα τα ΑΣ επανέρχονται στα φυσιολογικά επίπεδα.
Χειμώνας ή καλοκαίρι
Στην Ελλάδα, τα προβλήματά μας με τον μολυσμένο αέρα έχουν κατά βάση εποχικό χαρακτήρα. Το καλοκαίρι αντιμετωπίζουμε κυρίως τον κίνδυνο του όζοντος. Το όζον (Ο3) είναι ένα άχρωμο αέριο, που αποτελεί το κύριο συστατικό του φωτοχημικού νέφους στην επιφάνεια της Γης, δηλαδή στην τροπόσφαιρα. Το φωτοχημικό νέφος παρουσιάζεται όταν έχουμε υψηλές θερμοκρασίες, μεγάλη ηλιοφάνεια σε ένταση και διάρκεια, μικρή σχετική υγρασία και υψηλή συγκέντρωση οξειδίων του αζώτου, υδρογονανθράκων και δευτερογενών προϊόντων τους. Στην ανώτερη ατμόσφαιρα, την επονομαζόμενη στρατόσφαιρα, το όζον έχει ευεργετικό ρόλο, καθώς απορροφά τη βλαβερή υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου. Το όζον της τροπόσφαιρας είναι το αποτέλεσμα μιας αλυσίδας χημικών αντιδράσεων μεταξύ του οξυγόνου, πτητικών οργανικών ενώσεων (VOCs) και οξειδίων του αζώτου υπό συνθήκες έντονης ηλιακής ακτινοβολίας και υψηλών θερμοκρασιών.
Πηγές των ρύπων που συντελούν στη δημιουργία του όζοντος είναι τα οχήματα, τα εργοστάσια, οι χωματερές, τα χημικά διαλυτικά και πολλές άλλες μικρές πηγές, όπως τα βενζινάδικα και ο αγροτικός εξοπλισμός. Το όζον (Ο3) είναι ένας από τους λίγους ρύπους που ξεπερνούν περιοδικά το όριο ενημέρωσης (180 μg/m3) στη χώρα μας, αλλά όχι το όριο συναγερμού (240 μg/m3). Σε μεγάλες συγκεντρώσεις προκαλεί σημαντικά προβλήματα στην ανθρώπινη υγεία και στο περιβάλλον. Προκαλεί ερεθισμό στην αναπνευστική οδό, διαταραχή της αναπνευστικής λειτουργίας, αίσθημα ξηρότητας στον λαιμό, πόνο στο στήθος, βήχα, άσθμα, φλεγμονή στους πνεύμονες, πιθανή επιδεκτικότητα σε μολύνσεις του αναπνευστικού κι ερεθισμό των ματιών. Το όζον είναι επίσης ο ρύπος με τις δυσμενέστερες επιδράσεις στα φυτά, μειώνει την παραγωγή στις αγροτικές καλλιέργειες και προκαλεί ζημιά στη δασική βλάστηση.
Ωστόσο, η κατεξοχήν ρυπογόνος εποχή του χρόνου είναι ο χειμώνας. Εδώ συναντάμε το περίφημο νέφος της αιθαλομίχλης, το οποίο σχηματίζεται όταν έχουμε υψηλή συγκέντρωση ρύπων, όπως μονοξείδιο του άνθρακα, διοξείδιο του θείου και ΑΣ, σε συνδυασμό με σχετικά χαμηλή θερμοκρασία και μεγάλη σχετική υγρασία. «Οι πρωτογενείς ρύποι (CO, NO, SO2, C6H6)», αναφέρει η έκθεση του Υπουργείου Περιβάλλοντος, «παρουσιάζουν μεγαλύτερες τιμές τους μήνες του χειμώνα. Αναφορικά με το διοξείδιο του θείου, αυτό οφείλεται κατά κύριο λόγο στη λειτουργία της κεντρικής θέρμανσης (αν και οι πολύ χαμηλές τιμές συγκεντρώσεων δεν επιτρέπουν την εξαγωγή στατιστικά σημαντικών συμπερασμάτων). Το μονοξείδιο του άνθρακα (CO) και το διοξείδιο του αζώτου (ΝΟ) οφείλονται κυρίως στην εντονότερη κυκλοφορία που παρατηρείται τους χειμερινούς μήνες και στις χειρότερες συνθήκες λειτουργίας των μηχανών των αυτοκινήτων (χαμηλή απόδοση καταλύτη στο ξεκίνημα με κρύα μηχανή). Σημαντικό ρόλο παίζει και η καύση βιομάζας για θέρμανση, ενώ συμμετέχει στις εκπομπές και η κεντρική θέρμανση. Το βενζόλιο εμφανίζει τις μέγιστες συγκεντρώσεις του τον χειμώνα, όπως και το CO και το NO, καθώς σχετίζεται και αυτό με την κυκλοφορία (βενζινοκίνητα) και την καύση βιομάζας, αλλά σημαντική πηγή εκπομπής του στην ατμόσφαιρα αποτελεί και η εξάτμιση από χώρους αποθήκευσης καυσίμων (βενζινάδικα, ρεζερβουάρ οχημάτων) αλλά και από χρήση διαλυτών λόγω της υψηλής πτητικότητάς του».
Το 2022, σε καμία θέση μέτρησης του υπουργείου δεν καταγράφηκε επισήμως υπέρβαση της ετήσιας οριακής τιμής συγκέντρωσης ΑΣ 2,5. Επειδή στην Ελλάδα έχουμε περιοδικά κύματα μεταφοράς αφρικανικής σκόνης, στις τιμές των μεγαλύτερων σε όγκο σωματιδίων, που είναι τα ΑΣ 10, αφαιρείται το ποσοστό της σκόνης που εντοπίζεται. Σε δύο θέσεις μέτρησης στην Αθήνα, σε δύο στη Θεσσαλονίκη και μία στον Βόλο, το 2022, παρουσιάστηκαν υπερβάσεις του ορίου στη μέση ημερήσια τιμή συγκεντρώσεων ΑΣ 10. «Είναι από τους ρύπους», σημειώνει η κυβερνητική έκθεση, «που αποτελούν πρόβλημα για τα περισσότερα κράτη-μέλη της ΕΕ».
Θα ανάψετε τζάκι;
Οι τιμές των ΑΣ 2,5 αυξήθηκαν αισθητά από τον Δεκέμβριο του 2012 κι έπειτα, ως απότοκο της μεγάλης αύξησης χρήσης βιομάζας ως θερμαντικού μέσου. «Για τα ΑΣ 10 και ΑΣ 2,5, υψηλές τιμές συγκέντρωσης παρουσιάζονται γενικά τις πρώτες πρωινές και τις βραδινές ώρες, γεγονός που είναι ενδεικτικό της συμβολής των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων (καύση βιομάζας για θέρμανση την ψυχρή περίοδο του έτους) σε ώρες παρουσίας φαινομένου θερμοκρασιακής αναστροφής, ενώ οι σταθμοί κυκλοφορίας εμφανίζουν αυξημένες τιμές και κατά τις ώρες αιχμής της κυκλοφορίας. Η συμμετοχή του αυτοκινήτου οφείλεται στην καύση του καυσίμου (πετρελαιοκίνητα), στη φθορά των ελαστικών, των υλικών πέδησης και του οδοστρώματος και στην επαναιώρηση. H ωριαία μεταβολή των τιμών των ΑΣ ποικίλλει από σταθμό σε σταθμό και εξαρτάται από τον χαρακτηρισμό του σταθμού δηλαδή από το είδος των πηγών που τον επηρεάζουν.
Ακόμη, η ωριαία μεταβολή τους μπορεί να αλλάζει από έτος σε έτος, λόγω κυρίως των φυσικών πηγών τους (μεταφορά σκόνης από ξηρές περιοχές εντός και εκτός χώρας, θαλάσσια και βιογενή αερολύματα), καθώς και από την επαναιώρηση της σκόνης από δρόμους και το ακάλυπτο έδαφος», αναφέρει η έκθεση. Με απλά λόγια, τα τζάκια, οι λέβητες πέλετ και τα παλιά οχήματα στους δρόμους δημιουργούν το τοξικό κοκτέιλ που αναπνέουμε.
Ως γενικό κανόνα, θα πρέπει να καταλάβουμε ότι καθετί που καίγεται έχει επιβλαβείς συνέπειες στην ατμόσφαιρα. Αυτή η πληροφορία, λογικά, θα έκανε τους πάντες να σταματήσουν να καίνε ξύλα ή πέλετ στα τζάκια ή στις σόμπες τους και να στραφούν σε πιο καθαρές μορφές θέρμανσης. Υπάρχει προφανώς μια οικονομική διάσταση, καθώς η καύση υλικών είναι πιο φθηνή, αλλά ίσως θα έπρεπε να έχουμε στο μυαλό μας ότι έτσι βάζουμε σε κίνδυνο το μέλλον μας και το μέλλον των παιδιών μας. Ζητώ από τον Σμέντλι να μου πει γιατί είναι τόσο δύσκολο για τους ανθρώπους να αχρηστεύσουν τα τζάκια τους. Προσωπικά, πλέον δεν το ανάβω ποτέ. «Οι άνθρωποι είναι πολύ δεμένοι συναισθηματικά με το κάψιμο των ξύλων – προφανώς έχει να κάνει με κάποιους πολιτισμικούς και νοσταλγικούς συνειρμούς. Μοιάζει με το κάπνισμα τσιγάρων στις δεκαετίες του ’40 και του ’50», λέει ο Σμέντλι. «Αλλά όπως και με το κάπνισμα, μάθαμε ότι οι επιπτώσεις στην υγεία ήταν πολύ σοβαρές για να συνεχίσουμε – το ίδιο ισχύει και με την καύση στερεών καυσίμων στο σπίτι. Στην πραγματικότητα είναι χειρότερο. Ο καπνός είναι πολύ πιο πυκνός, πιο τοξικός και δεν μολύνει μόνο εσάς και το σπίτι σας, αλλά ολόκληρη τη γειτονιά σας. Όταν το 2012 απαγορεύτηκε η καύση ξύλων στην κοιλάδα Σαν Γιοάκιν της Καλιφόρνια για τις 100 πιο ρυπογόνες μέρες του χρόνου, καταγράφηκαν από 7 έως 11% λιγότερες εισαγωγές ηλικιωμένων στα νοσοκομεία με καρδιακά προβλήματα. Στο Λόνσεστον της Τασμανίας υλοποίησαν ένα πρόγραμμα στροφής των σπιτιών από την καύση ξυλείας στην ηλεκτρική θέρμανση, και η ρύπανση από τα ΑΣ μειώθηκε κατά 40%. Τα ποσοστά θανάτου στους ηλικιωμένους άνω των 65 ετών μειώθηκαν κατά περίπου 10%, επίδραση που παρατηρήθηκε σαφέστερα στους άντρες. Αντίθετα, δεν υπήρξαν αντίστοιχες αλλαγές στην υγεία στο γειτονικό Χόμπαρτ, το οποίο ήταν εκτός του προγράμματος μετατροπής».
Το θέμα λύνεται
Όσο προχωρεί η έρευνα τόσο πείθομαι ότι η λύση βρίσκεται στη διατύπωση του προβλήματος. Η λέξη «ανθρωπογενής» αναθέτει το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης στον άνθρωπο. Εφόσον εμείς παράγουμε τον τοξικό αέρα, εμείς είμαστε κι αυτοί που μπορούμε να τον καθαρίσουμε. Όπως όλα τα μεγάλα ζητήματα του καιρού μας, είναι ένα θέμα που εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις πολιτικές μας αποφάσεις. «Το σπουδαίο με τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης είναι ότι ξέρουμε πώς να το κάνουμε», μου λέει ο Σμέντλι, ο οποίος έχει ερευνήσει πάνω από μία δεκαετία το πρόβλημα. «Η λύση είναι η ηλεκτροκίνηση των μεταφορών και της θέρμανσης, καθώς και το να κάνουμε τις καθαρές μεταφορές –το περπάτημα και το ποδήλατο– την πιο εύκολη επιλογή. Στο Ελσίνκι κατασκεύασαν μια νέα γέφυρα για να συνδέσουν το κέντρο μ’ ένα νησιωτικό προάστιο και την παρέδωσαν μόνο στις δημόσιες συγκοινωνίες, στα ποδήλατα και στους πεζούς – τα ιδιωτικά αυτοκίνητα θα πρέπει να συνεχίζουν να κάνουν την παράκαμψη των 10 χιλιομέτρων. Αυτό κάνει κυριολεκτικά τη σωστή επιλογή την εύκολη επιλογή. Το Λονδίνο προσπαθεί σιγά σιγά να επιτύχει το ίδιο με τους υπεραυτοκινητόδρομους ποδηλάτων και τη ζώνη εξαιρετικά χαμηλών εκπομπών (ULEZ), η οποία έχει σώσει πολλές ζωές. Η Κίνα εξηλεκτρίζει γρήγορα τις δημόσιες συγκοινωνίες: και τα 16.000 λεωφορεία της Σενζέν είναι πλέον ηλεκτρικά. Άλλες πόλεις, όπως η Σιγκαπούρη, αυξάνουν το αστικό τους πράσινο: η φύτευση βλάστησης στις πόλεις μπορεί να μειώσει τις συγκεντρώσεις του οξειδίου του αζώτου, στο επίπεδο δρόμου, κατά 40% και των ΑΣ κατά 60%. Η Καλιφόρνια την ίδια στιγμή χρεώνει τους χειρότερους βιομηχανικούς ρυπαντές και δαπανά τα έσοδα αυτά σε προγράμματα καθαρού αέρα –δηλαδή φύτευση δέντρων, επιδοτήσεις για ηλεκτρικά αυτοκίνητα και σιδηροδρόμους υψηλής ταχύτητας– ειδικά για τις περιοχές που είναι περισσότερο εκτεθειμένες στην ατμοσφαιρική ρύπανση».
Οι σιωπηλοί δολοφόνοι δεν είναι άτρωτοι. Καθένας από εμάς έχει τη δύναμη να τους αφοπλίσει. Δεν είμαστε απροστάτευτοι απέναντι στην αιωρούμενη απειλή. Ο Σμέντλι μάς προτρέπει να προσπαθήσουμε να μειώσουμε την καύση, είτε πρόκειται για τα καύσιμα που καίμε στο αυτοκίνητό μας είτε για τα ξύλα που ρίχνουμε στη φωτιά. Και ταυτόχρονα πρέπει ν’ αρχίσουμε να σκεφτόμαστε αν υπάρχει βιώσιμη εναλλακτική λύση με μηδενικές εκπομπές αερίων.
«Προσπαθήστε να περπατάτε, να κάνετε ποδήλατο ή να χρησιμοποιείτε τα μέσα μαζικής μεταφοράς αντί του αυτοκινήτου για τις σύντομες διαδρομές σας – και αν είστε ανίκανος ή τεμπέλης, όπως εγώ, σκεφτείτε ένα ηλεκτρικό ποδήλατο ή ένα ηλεκτρονικό σκούτερ», επισημαίνει. «Αν χρειάζεστε οπωσδήποτε ένα αυτοκίνητο, γίνετε μέλος μιας λέσχης κοινόχρηστων αυτοκινήτων ή δείτε τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα που κυκλοφορούν στην αγορά (ναι, είναι ακριβά, αλλά το κόστος λειτουργίας τους είναι μόνο το ένα τέταρτο του κόστους των βενζινοκίνητων). Αν ζείτε δίπλα σε πολυσύχναστο δρόμο, εξετάστε το ενδεχόμενο να δημιουργήσετε τον δικό σας πράσινο τοίχο ή πράσινη στέγη. Ακόμα κι αν η πόλη στην οποία ζείτε έχει τρομερή ρύπανση, μπορείτε να μειώσετε την προσωπική σας έκθεση αποφεύγοντας τους κεντρικούς δρόμους και περπατώντας σε παράδρομους όπου είναι δυνατόν».
Η συζήτηση για την ατμοσφαιρική ρύπανση έχει πολλά κοινά σημεία με τη συζήτηση για την κλιματική αλλαγή, αλλά έχει και μια σημαντική διαφορά. Τυφλωμένοι από το πρόσκαιρο συμφέρον, δυσκολευόμαστε να παραιτηθούμε από επιβαρυντικές συνήθειες και πεποιθήσεις, οδεύοντας προς ένα όλο και πιο ανθυγιεινό μέλλον. Ωστόσο, ενώ είναι πολύ πιο δύσκολο να μειώσουμε τη θερμοκρασία του πλανήτη, μπορούμε γρήγορα να βελτιώσουμε την ποιότητα του αέρα που αναπνέουμε, κάνοντας συγκεκριμένες επιλογές. Ένα μικρότερο και καθαρότερο αυτοκίνητο, ηλεκτρικό κατά προτίμηση, η χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς, το περπάτημα, λιγότερο ρυπογόνα μέσα θέρμανσης, όπως ο ηλεκτρισμός ή το φυσικό αέριο, ένας καθαριστής αέρα εσωτερικών χώρων είναι κάποιες από τις διαθέσιμες λύσεις. Και, ποιος ξέρει, αν καθαρίσει λίγο ο θολός αέρας που αναπνέουμε, ίσως υποχωρήσει και η θολούρα που φαίνεται να υπάρχει στη σκέψη μας.