Ας είμαστε ειλικρινείς. Έχετε αργήσει ποτέ επίτηδες υπερβολικά πολύ σε μια έξοδο με ανθρώπους που κατά βάθος δεν θέλατε ποτέ να συναντήσετε; Έχετε πει αμέσως, με προθυμία, «ναι» όταν το αφεντικό σας ζήτησε να αναλάβετε μια επιπλέον δουλειά και τελικά την αφήσατε εσκεμμένα να ξεχαστεί μέσα σε υποχρεώσεις και ασαφή deadlines; Αλήθεια, πόσες φορές σιωπήσατε επιδεικτικά μπροστά σε κάποιον για να «περάσετε το μήνυμα», χωρίς να συγκρουστείτε μαζί του; Δεν έχετε κάνει ποτέ ghosting ή δεν έχετε στείλει kind reminder σε email καταπνίγοντας μια έκρηξη από κοσμητικά επίθετα; Δεν έχετε πει «άσε, μου κόπηκε η όρεξη» ή «κρύωσε το φαγητό» πριν σηκωθείτε από το τραπέζι μουτρωμένοι, επειδή ο φίλος σας μιλούσε για ώρες στο κινητό;
Λογικά, έχετε κάνει κάτι από τα παραπάνω. Πρόκειται για κώδικες μέσα από τους οποίους εκφράζεται σε κάποιο βαθμό η passive aggressive (παθητικά επιθετική) συμπεριφορά, ένα μοτίβο στη μετά Covid, βαθιά ψηφιοποιημένη εποχή, το οποίο φαίνεται ότι κυριαρχεί περισσότερο από ποτέ στην επικοινωνία μας. Η μερική παγίωση του εξ αποστάσεως τρόπου εργασίας και η ηγεμονία των σόσιαλ μίντια δημιούργησαν νέες γλώσσες και σύμβολα, πίσω από τα οποία καμουφλάρονται έμμεσες εκρήξεις επιθετικότητας. Την ίδια στιγμή, στη σύγχρονη, δυτική κοινωνία ένα σύνολο από ορθούς κανόνες συμπεριφοράς περιβάλλει τους κοινωνικούς μας εαυτούς. Στο savoir vivre του υπερβολικά κουλ 21ου αιώνα, ανάμεσα σε εγχειρίδια αυτοεκτίμησης και αυτοβοήθειας, το να εκφράσεις τον θυμό σου μοιάζει απλώς ντεμοντέ (τουλάχιστον για ένα κομμάτι του πληθυσμού), ενώ η λεπτή ειρωνεία αποτελεί αληθινό όπλο και η θυματοποίηση του εαυτού μας, ενίοτε, ένας αποδοτικός τρόπος για να καταφέρουμε αυτό που πραγματικά επιθυμούμε.
«Νομίζω πως στη βαθιά ανταγωνιστική εποχή μας η επιδίωξη κοινωνικά επιθυμητών στόχων, σε συνδυασμό με πεποιθήσεις του τύπου “ο σκοπός αγιάζει τα μέσα”, και η διάδοση των κοινωνικών δικτύων όπου ελεύθερα και πίσω από μια οθόνη κάποιος μπορεί να εκφράσει τον θυμό του σε αναρτήσεις προσώπων που φέρουν μια εξουσία (επιστημονική, πολιτική κ.λπ.) ενισχύουν παρά αναχαιτίζουν τέτοιες συμπεριφορές», λέει χαρακτηριστικά ο Μιχάλης Μπατάκης, ψυχολόγος.
Κατά πόσο μπορεί όλοι μας να έχουμε μερικά στοιχεία αυτής της συμπεριφοράς; «Μιλάμε για επαναλαμβανόμενα μοτίβα που εφαρμόζονται με μη ελαστικό τρόπο παντού και πάντα και ξεκινούν από μια πεποίθηση σχετικά με τον φόβο της απόρριψης από τους άλλους και ταυτόχρονα από την απώλεια της αυτονομίας του εαυτού», απαντά. Η δυσφορία των passive aggressive ανθρώπων εκφράζεται με κεκαλυμμένο τρόπο, ώστε κανείς να μην μπορεί να τους κατηγορήσει ανοιχτά. «Συχνά αποκρούουν κάποιο σχόλιο που γίνεται με σκοπό να συζητηθεί και να επιλυθεί το πρόβλημα που έχει δημιουργηθεί».
Ο φόβος απέναντι στη μάχη
Πώς ορίζεται όμως η παθητική επιθετικότητα; Είναι ο έμμεσος και συχνά ύπουλος τρόπος με τον οποίο εκφράζουμε ανταγωνισμό ή μη συμμόρφωση, διασφαλίζοντας ταυτόχρονα την άρνηση οποιωνδήποτε τέτοιων προθέσεων. Στον Economist διαβάζουμε πως αρχικά οι συντάκτες της πρώτης έκδοσης του DSM (Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών) εντόπισαν τα κριτήρια για τη διάγνωση ενός παθητικο-επιθετικού τύπου προσωπικότητας χάρη σε μια έκθεση του 1945 του συνταγματάρχη και στρατιωτικού ψυχιάτρου Γουίλιαμ Μένινγκερ. Αυτός σχολίαζε λυπημένος τους Αμερικανούς στρατιώτες που χρησιμοποιούσαν στάσεις όπως κατσούφιασμα, πείσμα, αναβλητικότητα απέναντι στο «συνηθισμένο στρατιωτικό στρες». Τα συμπτώματα καταχωρίσθηκαν, έπειτα γενικεύτηκαν και χρησιμοποιήθηκαν για εντελώς διαφορετικούς λόγους, όπως ακόμη και η ερμηνεία της παραβατικότητας των εφήβων. Το άρθρο αναφέρει πως η γενίκευση αυτή καθιέρωσε τα στοιχεία συμπεριφοράς ως «βιολογικές και νευρολογικές δυσλειτουργίες». Η αναβλητικότητα και το πείσμα, ως χαρακτηριστικά, ισχύουν βέβαια σε κάποιο βαθμό για όλους μας.
Εάν θέλουμε φυσικά να πάμε ακόμη πιο πίσω, μπορούμε να αναζητήσουμε θεωρητικά ερείσματα και στον Σίγκμουντ Φρόιντ. Αυτός χαρακτήρισε την παθητική επιθετικότητα ως μέρος της άλυτης τραγωδίας της ανθρώπινης κατάστασης. «Η αδηφάγος βούληση του ατόμου και οι κομφορμιστικές απαιτήσεις της κοινωνίας είναι τελικά ασυμβίβαστες», ανέφερε.
Σήμερα η παθητικο-επιθετική διαταραχή δεν εμπεριέχεται στην αναθεωρημένη έκδοση του DSM. «Στις μέρες μας θεωρείται συμπεριφορική διαταραχή, αν και υπάρχουν ερευνητές που θεωρούν τη συμπεριφορά αυτή μια υποπερίπτωση της ναρκισσιστικής διαταραχής, όπου το άτομο τη χρησιμοποιεί προκειμένου να επιτύχει τους σκοπούς του», λέει ο κ. Μπατάκης. Ο αρχικός σπόρος βέβαια μπορεί να έχει μπει πολύ πιο νωρίς, στα παιδικά μας χρόνια· στη συνδιαλλαγή μας με την εξουσία των γονέων μας. Η έλλειψη της αυτονομίας του ατόμου είναι επίσης σημαντικός παράγοντας. Δεν θέλουμε να κυριαρχηθούμε. «Η αντίφαση αυτή δημιουργεί θυμό που δεν μπορεί να εκφραστεί φανερά και συνεπώς υιοθετείται μια συμπεριφορά που σκοπό έχει να “σαμποτάρει” το πρόσωπο εξουσίας», εξηγεί ο κ. Μπατάκης.
Ψηφιακά υπονοούμενα
Ποιες λέξεις χρησιμοποιούμε για να μεταδώσουμε τη δυσαρέσκειά μας στους άλλους χωρίς να περάσουμε το όριο εκείνο που θα μας φέρει σε ανοιχτή σύγκρουση; Γιατί οι passive aggressive άνθρωποι προτιμούν συνήθως την παθητική φωνή αντί της ενεργητικής; Η Μαρία Θεοδωροπούλου είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια Γλωσσολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Μας εξηγεί πως, όταν ο ομιλητής δεν θέλει να εκφράσει άμεσα τον θυμό του, καταφεύγει σε πλάγιους τρόπους. «Η πλαγιότητα επισύρει και μια αιωρούμενη αμφισημία, την οποία, προκειμένου να αποκωδικοποιήσει ο αποδέκτης, πρέπει να μπει σε μια ενεργή στάση», λέει χαρακτηριστικά. «Οι τρόποι έκφρασης είναι έμμεσοι και δεν τους διαβάζεις αρχικά ως επιθετικούς. Πρέπει ο αποδέκτης να μπει σε μια διαδικασία συνεπαγωγών για να καταλάβει ότι ο άλλος εκφράζει τον θυμό του». Θα μπορούσαμε άραγε να πούμε ότι πρόκειται για μια εκδικητική συμπεριφορά; «Σε βάζει σε ένα λούκι να προβληματιστείς, να αναλογιστείς για ποιο λόγο ο άλλος σού έστειλε κάτι με τον συγκεκριμένο τρόπο». Υπάρχει όμως και ένα παράδοξο. Η σιωπή συχνά είναι ο πιο εκκωφαντικός τρόπος για να εκφράσει κάποιος τη δυσαρέσκειά του.
Ο Φρόιντ είχε χαρακτηρίσει την παθητική επιθετικότητα ως μέρος της άλυτης τραγωδίας της ανθρώπινης κατάστασης. Σήμερα, πάντως, δεν θεωρείται συμπεριφορική διαταραχή.
Την ίδια στιγμή τα σύμβολα εξελίσσονται συνεχώς. Τα σημαίνοντα στην εποχή μας μεταβάλλονται. Πάρτε ως παράδειγμα τη χρήση των emojis. Τα μέλη της γενιάς Ζ χρησιμοποιούν με εντελώς διαφορετικό τρόπο σε σχέση με τους μιλένιαλ τα μικροσκοπικά προσωπάκια που κατακλύζουν το διαδίκτυο. «Τα emojis δηλώνει συναίσθημα και αυτό ίσως είναι πολύ πιο πλούσιο από το σημείο στίξης, όπως ένα θαυμαστικό», λέει η κ. Θεοδωροπούλου.
Μια έρευνα της McKinsley & Company ανέδειξε ότι η γενιά Ζ πιστεύει στην αποτελεσματικότητα του διαλόγου για να επιλυθούν οι διαφορές και να βελτιωθεί ο κόσμος μας. Την προτίμηση αυτή τη βλέπουμε και στον τρόπο που χρησιμοποιούν τα emojis οι μικρότερες ηλικίες. Η ειδική στη γλώσσα του σώματος Έρικα Νταβάν ανέφερε στη The Wall Street Journal πως όσοι είναι άνω των τριάντα ετών συνηθίζουν να χρησιμοποιούν τα emojis με την κυριολεκτική τους σημασία, ενώ οι νεότεροι ίσως προσθέσουν άλλα νοήματα. Πάρτε ως παράδειγμα την κλασική χαμογελαστή φατσούλα. Τη στιγμή που φαινομενικά αποτελεί ένα σύμβολο θετικότητας, μπορεί να αποκτήσει τρομερές passive aggressive διαστάσεις. Σκεφτείτε πόσα ψήγματα ειρωνείας, θυμού, ενόχλησης, θλίψης μπορεί να κρύβονται πίσω από την πιο συνηθισμένη συμβολική εκδήλωση ευτυχίας της ψηφιακής εποχής. Το ίδιο φυσικά ισχύει και για το σύμβολο του like. Εάν κάποτε ένας υψωμένος αντίχειρας ήταν κουλ, πλέον για τους νεότερους δηλώνει ότι το πρόσωπο που θα το χρησιμοποιήσει, στην πραγματικότητα προτιμά να μην αφιερώσει χρόνο για να απαντήσει στο τελευταίο μας μήνυμα, ότι θέλει να λήξει τη συζήτηση εκεί.
Ακόμη και για μια απλή τελεία έχουν γίνει ολόκληρες αναλύσεις για το πώς αυτή τείνει να εξαλειφθεί από τις φιλικές συνομιλίες στα σόσιαλ μίντια. Μια ανάλυση των New York Times υποστηρίζει πως στις νεότερες γενιές η χρήση τέτοιων σημείων στίξης σε ένα οικείο πλαίσιο «μπορεί να δώσει μια εντύπωση επισημότητας που προσεγγίζει την αγένεια, που δείχνει ότι ο συνομιλητής ίσως να μην αισθάνεται αρκετά άνετα με εκείνον που στέλνει μηνύματα». Τα σημεία στίξης είναι συνεπώς ευγενικά όταν μιλάτε σε κάποιον μεγαλύτερο από εσάς ή πάνω στη δουλειά, αλλά ενοχλητικά μεταξύ φίλων.
Νέα ήθη στο γραφείο
Οι λεπτές ισορροπίες που διέπουν ένα εργασιακό περιβάλλον στη σημερινή κοινωνία, οι ποικίλες ιεραρχικές δομές και η καθιέρωση της εργασίας εξ αποστάσεως δημιουργούν ένα σύστημα στο οποίο οι passive aggressive συμπεριφορές ευδοκιμούν. Σύμφωνα με μια έρευνα στις ΗΠΑ (Preplay), το 20% των ερωτηθέντων απάντησαν ότι το πιο passive aggressive άτομο στη ζωή τους βρίσκεται στη δουλειά τους. (Το 18% ανέφεραν τη μητέρα τους και το 16% τους φίλους.) Μια άλλη έρευνα της πλατφόρμας e-learning solution Go1 έδειξε ότι οι Βρετανοί εργαζόμενοι έπρεπε να διαχειριστούν passive aggressive συμπεριφορές από τους συναδέλφους τους κατά μέσο όρο τέσσερις φορές την εβδομάδα, με το 44% να υποστηρίζουν ότι η κατάσταση είναι χειρότερη από ποτέ. Ο σαρκασμός και το ειρωνικό παίξιμο των ματιών ήταν από τους πιο συχνούς τρόπους έκφρασης της παθητικής επιθετικότητας. Οι λόγοι; Σύμφωνα με τους εργαζομένους, ευθύνονται η έλλειψη soft skills και η κακή διαχείριση του άγχους.
Ο σαρκασμός και το ειρωνικό παίξιμο των ματιών θεωρούνται από τους πιο συχνούς τρόπους έκφρασης της παθητικής επιθετικότητας στον εργασιακό χώρο.
Θα μπορούσαμε να παραθέσουμε πολλά παραδείγματα, το γλωσσάρι της παθητικής επιθετικότητας μοιάζει να είναι ατέλειωτο. Το να κοινοποιείται, λόγου χάρη, σε μια οδηγία που λαμβάνετε μέσω email ο προϊστάμενός σας. Το να υπογράφει ο συνομιλητής σας ένα email με τη φράση «ευχαριστώ εκ των προτέρων», καθιστώντας σας υπόχρεο γι’ αυτό που ζητά. Μπορεί την πιο χαρούμενη μέρα της καριέρας σας να ακούσετε «Δεν το περίμενα να πάρεις προαγωγή, μπράβο σου».
«Πρόκειται για μια στρατηγική που όταν υιοθετείται με τρόπο γενικευμένo, άκαμπτo κι επιτακτικό, τόσο στις επαγγελματικές σχέσεις όσο και στις διαπροσωπικές, δημιουργεί καταστάσεις που γίνονται εξαιρετικά τοξικές», λέει ο κ. Μπατάκης. Στις ερωτικές σχέσεις η παθητική επιθετικότητα είναι επίσης παρούσα. Εκεί όμως είναι συχνά δύσκολο να καμουφλαριστεί πίσω από διφορούμενες λέξεις, αφού οι εκφραστικοί κώδικες που προκύπτουν από τον τόνο της φωνής, τη γλώσσα του σώματος κ.ά. είναι ήδη γνωστοί ανάμεσα στα πρόσωπα. Έτσι, μια απόκλιση από αυτά οδηγεί στο να αναγνωριστεί αμέσως ο θυμός που κρύβεται πίσω από τις λέξεις. Το ερώτημα είναι αν σε έναν κόσμο που τα πάντα υπονοούνται, μπορούμε να μιλήσουμε ανοιχτά μεταξύ μας για όσα μας ενοχλούν. Τη στιγμή που στη σύγχρονη εργασιακή κουλτούρα υπάρχουν κανόνες αρμονικής συμπεριφοράς, που οι άνθρωποι ιεραρχούνται επαγγελματικά σε όλο και περισσότερα επίπεδα, που οι λέξεις, σε ψηφιακά και μη περιβάλλοντα, μοιάζουν βαριές και πολύτιμες, αυτή είναι η πρόκληση που φαίνεται να ξεπροβάλλει: μπορούμε να λύσουμε τα προβλήματά μας μαζί;
Παθητική επιθετικότητα
Οδηγίες χρήσης*
Τα χαρακτηριστικά μιας passive aggressive συμπεριφοράς
Όπως η κύρια στρατηγική του εξαρτητικού ατόμου είναι η προσκόλληση και του αποφευκτικού ατόμου η αποφυγή, η κύρια στρατηγική του παθητικοεπιθετικού ατόμου είναι η αντίσταση.
-Αντιστέκεται παθητικά στην εκπλήρωση κοινωνικών και επαγγελματικών καθηκόντων ρουτίνας.
-Παραπονιέται ότι παρεξηγείται και δεν εκτιμάται από τους άλλους.
-Είναι σκυθρωπός και συχνά εριστικός.
-Ασκεί αδικαιολόγητη κριτική και περιφρονεί την εξουσία.
-Εκφράζει φθόνο και δυσαρέσκεια προς τους φαινομενικά πιο τυχερούς.
-Εκφράζει υπερβολικά και επίμονα παράπονα για την προσωπική του ζωή.
Πώς να συμπεριφερθούμε σε έναν passive aggressive χαρακτήρα
Αν δεν θεωρήσουμε την παθητικοεπιθετική συμπεριφορά ως μια διαταραχή προσωπικότητας, αλλά ως μια δυσκολία που πηγάζει από την έλλειψη επικοινωνιακών δεξιοτήτων, θα μπορούσαμε να πούμε ότι για πιο υγιείς διαπροσωπικές κι επαγγελματικές σχέσεις θα βοηθούσε η ικανότητά μας να βλέπουμε τα πράγματα μέσα από την οπτική του άλλου και η εκπαίδευση στους τομείς που ακολουθούν:
-Δεξιότητες της αποτελεσματικής επικοινωνίας
-Έκφραση σκέψεων και συναισθημάτων στις δεξιότητες της αποτελεσματικής επικοινωνίας
-Διαχείριση του θυμού
-Έκφραση των αναγκών με τρόπο που δεν παραβιάζει τα δικαιώματα των άλλων
-Αντιμετώπιση της κριτικής με έναν περισσότερο επωφελή τρόπο
-Πώς να θέτουμε τα όριά μας με τους άλλους
-Πώς να αυξήσουμε τα όρια ανοχής μας στη δυσφορία και την αβεβαιότητα.
«Εξήγησέ μου τι σε απασχολεί»
Ο Τζον Μπόου εργάστηκε για 30 χρόνια σε μέσα όπως οι New York Times και το New Yorker, σήμερα είναι speech expert και έχει γράψει το βιβλίο I have something to say. Μας μίλησε για τον τρόπο με τον οποίο θα έπρεπε να απευθυνθεί κανείς σε ένα πρόσωπο με passive aggressive συμπεριφορά.
«Το σημαντικότερο είναι να μη δείξεις κι εσύ θυμό. Το πρώτο πράγμα που έχεις να κάνεις, είναι να είσαι όσο λιγότερο απειλητικός μπορείς. Πες ό,τι θέλεις να πεις στο πρόσωπο αυτό όταν είστε μόνοι σας και όχι μπροστά σε άλλους και μην το κοιτάξεις και φωνάξεις: “Είσαι θυμωμένος μαζί μου;”. Συνήθως κάποιος που είναι passive aggressive είναι νευριασμένος, αλλά φοβάται να μιλήσει. Πες του: “Εξήγησέ μου τι σε απασχολεί”. Το πρώτο πράγμα, λοιπόν, που έχεις να κάνεις είναι να δημιουργήσεις μια καλή συνθήκη για να μιλήσετε. Αν είναι απασχολημένος ή είναι κι άλλοι άνθρωποι γύρω, καλύτερα να μην το κάνεις. Αν χρειάζεται, ζήτα πέντε λεπτά από τον χρόνο του και πηγαίνετε σε κάποιο meeting room. Μη ρωτήσεις “πάει κάτι λάθος;”, γιατί θα σου απαντήσει αμέσως αρνητικά. Και όταν τελικά αρχίσει να μιλάει, πρέπει να ακούσεις πολύ καλά τι θα σου πει, να μην απαντήσεις αμέσως. Άφησε να υπάρξει μια στιγμή ησυχίας, σκέψου από πού προέρχεται αυτό το συναίσθημά του. Μπορείς να απαντήσεις: “Πες μου περισσότερα, δεν το έχω αντιληφθεί αυτό που λες”. Μην κρίνεις ή διαφωνείς αμέσως. Εάν κάποιος είναι passive aggressive, έχει αποφασίσει ότι δεν μπορεί να μιλήσει, είναι φοβισμένος ή νομίζει ότι είσαι επιθετικός και δεν μπορεί να επικοινωνήσει μαζί σου. Άσ’ τον λοιπόν να το κάνει, ακόμη κι αν είναι εκατό τοις εκατό λάθος σε αυτό που λέει».
*Ευχαριστούμε για τη βοήθεια τον ψυχολόγο Μιχάλη Μπατάκη.