«Ο πρώτος πόλεμος τεχνητής νοημοσύνης» διαβάζουμε στο εξώφυλλο του περιοδικού Time, δύο χρόνια μετά το ξέσπασμα του πολέμου στην Ουκρανία. Στη συνέχεια ακολουθεί μια εκτενής ανάλυση για το πώς η πληροφορική και η τεχνητή νοημοσύνη παίζουν βασικό ρόλο στην έκβασή του. Παράλληλα, υπάρχει ο σαφής υπαινιγμός ότι οι τεχνολογίες που δοκιμάζονται σήμερα στην Ουκρανία δεν έχουν να κάνουν μόνο με τον συγκεκριμένο πόλεμο. Επί της ουσίας, μας προϊδεάζουν για το μέλλον των συρράξεων. Τι εννοούμε όμως όταν λέμε την έκφραση «υβριδικός πόλεμος»; Η εξήγηση μας δόθηκε από τα χείλια μιας καθ’ ύλην αρμόδιας: της Γιάννικα Μέριλο, συμβούλου της ουκρανικής κυβέρνησης σε θέματα ψηφιακού μετασχηματισμού.
H γεννημένη στο Ταλίν της Εσθονίας σύμβουλος του Ουκρανού προέδρου επισκέφτηκε την Αθήνα ως ομιλήτρια του 11ου Information Security Conference. Εμείς τη συναντήσαμε στο roof garden του ξενοδοχείου Crowne Plaza, όπου μας περίμενε χαμογελαστή και γοητευτική, ανατρέποντας ευχάριστα το στερεότυπο του επαγγελματία στους ανδροκρατούμενους χώρους της πληροφορικής και της άμυνας. Πρέπει να σημειώσουμε ότι, όταν το 2018 την προσέγγισε ο Βολοντιμίρ Ζελένσκι – όντας ακόμη ηθοποιός που σκεφτόταν να κατέβει στις εκλογές–, εκείνη είχε ήδη διακριθεί από τους Financial Times ως μία από τους 100 καινοτόμους ανθρώπους που αλλάζουν τον κόσμο μας προς το καλύτερο. Οι συζητήσεις με τον Ζελένσκι είχαν αρχικά ως αντικείμενο την ανάπτυξη ενός προγράμματος ψηφιακού μετασχηματισμού της χώρας. Τελικά, οι εξελίξεις τούς υποχρέωσαν να δοκιμαστούν σε πολύ πιο δύσκολα και επικίνδυνα πεδία.
Τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο «υβριδικός πόλεμος»;
Ο σύγχρονος πόλεμος δεν γίνεται μόνο με τανκς και αεροπλάνα. Έχει πολλές διαφορετικές εκφάνσεις και γι’ αυτό και τον αποκαλούμε «υβριδικό»: εκτείνεται από το πεδίο μάχης μέχρι την κυβερνοασφάλεια, τα πεδία της πληροφορίας και της ανθρώπινης ψυχολογίας, ενώ παράλληλα επιστρατεύει νέες τεχνολογίες, όπως τα drones και η τεχνητή νοημοσύνη. Δεν έχουμε ακόμη επικαιροποιημένο ορισμό του τι σημαίνει πλέον πόλεμος. Στο παρελθόν, τα πράγματα ήταν πιο απλά: ο πόλεμος οριζόταν αποκλειστικά από τα στρατιωτικά μέσα και την άσκηση βίας. Βία μπορεί όμως να ασκηθεί πλέον και στον κυβερνοχώρο – και μάλιστα να παραμένει ελεύθερη κυρώσεων.
Θα πρέπει επίσης να αντιληφθούμε ότι η Ρωσία και η Δύση δεν δίνουν στον πόλεμο τον ίδιο ορισμό. Πριν από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, η Ρωσία όριζε τον πόλεμο ως έκφραση της πολιτικής θέλησης με στρατιωτικά μέσα. Σήμερα όμως έχει επαναπροσδιορίσει το δόγμα της: Αναγνωρίζει ως πόλεμο και τις εχθροπραξίες που γίνονται σε επίπεδο πληροφορίας ή στον κυβερνοχώρο. Αν δούμε λοιπόν τα πράγματα από την οπτική της Ρωσίας, η χώρα ήδη βρίσκεται σε πόλεμο με τη Δύση. Και είναι πολύ ιδιαίτερη συνθήκη να θεωρεί μόνο μία από τις δύο πλευρές ότι βρίσκεται σε πόλεμο· γιατί αυτό σημαίνει ότι ο αντίπαλος δεν αμύνεται, δεν προστατεύεται, δεν παίρνει θέση.
Τι μαθήματα αντλούμε από την περίπτωση της Ουκρανίας όσον αφορά αυτή τη νέα μορφή πολέμου που προκύπτει;
Το πρώτο μάθημα είναι ότι ένας πόλεμος αυτού του είδους δεν αφορά μόνο την Ουκρανία και τη Ρωσία: επηρεάζει ολόκληρο τον κόσμο. Ένα από τα πεδία του υβριδικού πολέμου είναι η πληροφορία και ο κυβερνοχώρος και, στο επίπεδο αυτό, ο πόλεμος μαίνεται όχι μόνο εναντίον της Ουκρανίας, αλλά και ενάντια στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Γνωρίζουμε ότι η Ρωσία υποστηρίζει τους χάκερ που κρύβονται πίσω από τις κυβερνοεπιθέσεις τις οποίες δέχονται πολλές χώρες. Ο στόχος συχνά είναι η δημιουργία κλίματος φόβου και πανικού, ώστε να σταματήσουν οι ξένες χώρες να υποστηρίζουν την Ουκρανία. Σε κάποια κράτη, για παράδειγμα, οι Ρώσοι έκοψαν ακόμα και τα καλώδια του ίντερνετ ή τους σωλήνες του φυσικού αερίου προκειμένου να προκαλέσουν φόβο. Στο στόχαστρο μπορεί να βρεθεί ένα εθνικό ταχυδρομείο ή το σύστημα μισθοδοσίας μιας ιδιωτικής εταιρείας. Η Microsoft και η HP είναι τρανταχτά παραδείγματα εταιρειών που δέχτηκαν επιθέσεις επειδή συμπαραστάθηκαν στην Ουκρανία. Όταν ένας πόλεμος μαίνεται σε επίπεδο κυβερνοχώρου, όλοι μας είμαστε δυνητικά θύματα.
Παράλληλα, βασική πρακτική των Ρώσων είναι η παραπληροφόρηση των συμμάχων της Ουκρανίας. Έχουν δημιουργήσει ένα αφήγημα στο οποίο θέλουν να πιστέψει ο κόσμος, δαπανώντας απίστευτα χρήματα για την προώθησή του. Για παράδειγμα, αυτή την περίοδο θέλουν να δημιουργήσουν την εντύπωση ότι η Ουκρανία πουλάει τον στρατιωτικό εξοπλισμό με τον οποίο την ενίσχυσαν οι σύμμαχοί της ή ότι η χώρα δεν εμπιστεύεται την ηγεσία της – πράγματα που είναι ψευδή. Η Ρωσία επενδύει εκατομμύρια δολάρια στην προώθηση ειδήσεων μέσω εφημερίδων, τηλεόρασης και μπλογκ, αλλά και μέσω Think Tanks καθώς και διεφθαρμένων πολιτικών. Μάλιστα, σύμφωνα με το Forbes, από το 2014 μέχρι σήμερα, η Ρωσία έχει δαπανήσει 300 εκατ. δολάρια προκειμένου να ασκεί επιρροή σε πολιτικά κόμματα και πολιτικούς.
Ένα άλλο σημαντικό μάθημα που έχουμε πάρει σε επίπεδο τεχνολογικού εξοπλισμού είναι οι δυνατότητες που δημιουργεί η τεχνητή νοημοσύνη (ΑΙ). Διαθέτουμε πλέον drones ικανά να αναγνωρίζουν συγκεκριμένα αντικείμενα και να προτεραιοποιούν τους στόχους τους. Αναλύοντας αυτά τα στοιχεία, αντλούμε σημαντική πληροφορία σε επίπεδο επιτήρησης αλλά και για μια σειρά από άλλες χρήσεις. Πολύ σημαντική ανάμεσά τους είναι η ανθρωπιστική και αφορά τον εντοπισμό των παιδιών που απάγουν οι Ρώσοι από την Ουκρανία.
Με πόσους τρόπους χρησιμοποιούνται τα drones σε αυτή τη σύρραξη;
Πρώτα απ’ όλα, χρησιμοποιούνται για παρακολούθηση, αφού μας επιτρέπουν να δούμε πίσω από τη γραμμή του εχθρού, και για την επίθεση κατά στρατιωτικών στόχων. Τα τελευταία drones διαθέτουν τεχνολογία ΑΙ και είναι σε θέση να ανιχνεύουν τανκς ή κέντρα απομακρυσμένου ελέγχου. Κάποια από τα drones που κατασκευάστηκαν στην Εσθονία ήταν τα πρώτα που είχαν τη δυνατότητα να βλέπουν σε απόσταση τριών χιλιομέτρων και είναι αυτά που εντόπισαν τους Ρώσους στρατιώτες που κρύβονταν μέσα στον πυρηνικό σταθμό της Ζαπορίζια. Μπορούν επίσης να επιτεθούν σε άλλους στόχους, όπως τα ρωσικά διυλιστήρια πετρελαίου, ακόμα και σε απόσταση χιλίων χιλιομέτρων. Υπάρχει επίσης ο στόλος των θαλάσσιων drones, τα οποία είναι πλωτά και επιτίθενται σε μεγάλα πολεμικά σκάφη των Ρώσων στη Μαύρη Θάλασσα, ελευθερώνοντας τον διάδρομο μέσω του οποίου η Ουκρανία εξάγει τα σιτηρά της. Ο ρόλος τους είναι πάρα πολύ σημαντικός. Και επειδή ακριβώς τα χρησιμοποιούν και οι δύο μεριές, πρόκειται για έναν πόλεμο τεχνολογίας. Ποιος μπορεί να πετάξει για μεγαλύτερες αποστάσεις χωρίς να εντοπιστεί; Ποιος διαθέτει περισσότερα drones;
Ο πόλεμος θα κριθεί τελικά στο πεδίο μάχης ή σε τεχνολογικό επίπεδο;
Ο Βαλέρι Ζαλούζνι, πρώην επικεφαλής των Ενόπλων Δυνάμεων της Ουκρανίας, είπε ότι θα κερδίσει εκείνος που έχει το τεχνολογικό πλεονέκτημα. Σήμερα, μετά από δύο χρόνια πολέμου, οι δύο πλευρές βρίσκονται σε παρόμοιο επίπεδο όσον αφορά τις δυνάμεις εδάφους που έχουν τοποθετήσει. Η Ρωσία βέβαια έχει μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση, η οποία δεν δίνει ιδιαίτερη σημασία στην ανθρώπινη ζωή. Επίσης, διαθέτει περισσότερα στρατεύματα και πυροβολικό. Αν όμως η Ουκρανία μπορεί να φτάσει πίσω από τη γραμμή του εχθρού με τα drones της και να καταστρέψει, για παράδειγμα, τη γραμμή της τροφοδοσίας του, τότε η τεχνολογία είναι εκείνη που κρίνει το παιχνίδι.
Πόσοι άνθρωποι «στρατεύτηκαν» σε επίπεδο πληροφορικής για λογαριασμό της Ουκρανίας;
Η Ουκρανία έχει δημιουργήσει έναν στρατό πληροφορικής στον οποίο συμμετέχουν εθελοντικά επαγγελματίες από διαφορετικά σημεία του κόσμου και τομείς εξειδίκευσης. Πρόκειται για 260.000 ανθρώπους, Ουκρανούς και μη, που βοηθούν να διατηρούνται τα απαραίτητα συστήματα σε λειτουργία και που κάνουν επιθέσεις σε βάσεις δεδομένων με σημαντική στρατιωτική πληροφορία. Η ίδια η Ουκρανία είναι η δεύτερη σε σειρά κατάταξης χώρα παγκοσμίως όσον αφορά τις επιθέσεις που δέχεται ο κυβερνοχώρος της και έχει αναπτύξει σημαντικές δεξιότητες σε επίπεδο κυβερνοασφάλειας.
Είναι διαφορετικές οι αποφάσεις που παίρνει ένας άνθρωπος όταν πολεμά με ένα πληκτρολόγιο αντί για όπλο;
Αυτό είναι μια συνθήκη που θα έλεγα ότι επηρεάζει και θετικά και αρνητικά. Αν όμως εξετάσουμε το θέμα με βάση τη στατιστική, θα δούμε ότι η Ουκρανία έχει πληθυσμό 40 εκατομμυρίων κατοίκων έναντι των 140 της Ρωσίας. Δεν θα ήταν λοιπόν σε θέση να συντηρήσει έναν πόλεμο εφόσον αυτός μαινόταν μόνο στο παραδοσιακό πεδίο μάχης. Η Ουκρανία επωφελείται του ασύμμετρου σχήματος και της διεξαγωγής του πόλεμου εξ αποστάσεως.
Σε τι βαθμό επιταχύνει ο πόλεμος την εξέλιξη της ίδιας της τεχνητής νοημοσύνης;
Οι μεγαλύτερες καινοτομίες προκύπτουν σήμερα σε επίπεδο στρατιωτικής τεχνολογίας. Ο πόλεμος είναι σαφώς ένας από τους παράγοντες πίσω από την εξέλιξη του ΑΙ για την αντιμετώπιση των νέων απειλών που προκύπτουν. Οι εφαρμογές είναι πολλαπλές: από την παροχή προστασίας σε επίπεδο κυβερνοασφάλειας μέχρι την καταγραφή των καταστροφών. Γνωρίζουμε μέσω τεχνητής νοημοσύνης τι ποσοστό κτιρίων και δρόμων έχουν καταστραφεί, σε τι βαθμό έχουν πληγεί σχολεία, τι ποσοστό της αγροτικής παραγωγής έχει χαθεί. Θα ήταν αδύνατον όλα αυτά να γίνουν με άλλον τρόπο. Η αμερικανική εταιρεία πληροφορικής Palantir έχει βοηθήσει πολύ την Ουκρανία σε αυτόν τον τομέα.
Πώς βοηθά η τεχνητή νοημοσύνη τον εντοπισμό των χιλιάδων παιδιών που έχουν απαχθεί από τους Ρώσους στην Ουκρανία;
Δεν μπορώ να μοιραστώ πολλές λεπτομέρειες, γιατί αυτό θα αποκάλυπτε τον τρόπο με τον οποίο εργαζόμαστε. Διαθέτοντας μεγάλη εμπειρία στον χώρο της πληροφορικής, θέλησα να αξιοποιήσω τις γνώσεις μου για να μπορέσω να βοηθήσω σε αυτόν τον ιδιαίτερα ευαίσθητο τομέα. Από το 2014, είναι δυστυχώς πάρα πολλά τα παιδιά ηλικίας από δύο έως δεκαεπτά ετών που πέφτουν συστηματικά θύματα απαγωγής από τους Ρώσους και μεταφέρονται σε άγνωστα σημεία στη Ρωσία. Σύμφωνα με το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, πρόκειται για έγκλημα πολέμου και αποτελεί μια μορφή γενοκτονίας. Η Ρωσία υποστηρίζει ότι πρόκειται για 700.000 παιδιά. Εμείς έχουμε καταγράψει τα ονόματα 20.000 παιδιών και εκτιμούμε ότι μιλάμε για 200.000 παιδιά συνολικά. Ψάχνοντας για τον τρόπο να εντοπίσουμε και να επαναπατρίσουμε όσο περισσότερα παιδιά μπορούμε, στραφήκαμε επίσης στο ΑΙ, το οποίο και μας βοηθάει να αναλύσουμε έναν τεράστιο όγκο πληροφορίας και να εντοπίσουμε κρίσιμες ομοιότητες. Ο χρόνος βέβαια είναι εναντίον μας, καθώς τα χαρακτηριστικά των παιδιών μεταβάλλονται καθώς μεγαλώνουν. Αλλάζουν ακόμα και τα ονόματα και το μέρος στο οποίο ζουν.
Μέχρι στιγμής έχουμε βοηθήσει να επιστρέψουν στην Ουκρανία 400 παιδιά. Και καθένα από τα παιδιά αυτά έχει τη δική του ιστορία. Πρόσφατα ελευθερώσαμε έναν δεκαεπτάχρονο τον οποίο οι Ρώσοι θα ανάγκαζαν να καταταγεί στον στρατό. Γνωρίζω μια γιαγιά που ταξίδεψε σε όλη τη Ρωσία για να εντοπίσει το εγγόνι της, ενώ ο γονιός ήταν κρατούμενος σε ρωσική φυλακή. Πολλά παιδιά δακρύζουν κάθε φορά που βλέπουν την ουκρανική ή την ευρωπαϊκή σημαία. Αφού επιστρέψουν, έχουμε βέβαια πολλά προβλήματα να αντιμετωπίσουμε. Εν καιρώ πολέμου δεν είναι εύκολο να παρέχουμε επαρκή ψυχολογική υποστήριξη. Για τον εντοπισμό και τον επαναπατρισμό των παιδιών έχω δημιουργήσει τη ΜΚΟ Heroiam Slava (Heroiamslava.org) και συνεργαζόμαστε στενά με τον Επίτροπο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Ουκρανίας και με την πρωτοβουλία Bring Kids Back UA.
Ως επαγγελματίας της τεχνολογίας που έχει διακριθεί για τη συνεισφορά της στην καινοτομία, σε ποιους άλλους τομείς θα θέλατε να συνεισφέρετε μετά το τέλος του πολέμου;
Ως επικεφαλής της στρατηγικής eHealth της Εσθονίας, πιστεύω πολύ στις εξελίξεις που έρχονται σε αυτόν τον κλάδο. Στην Εσθονία, ήδη από το 2007, το σύνολο του ιατρικού φακέλου των πολιτών είναι ηλεκτρονικό. Η τεχνητή νοημοσύνη βοηθά τους γιατρούς σε επίπεδο ανάλυσης της πληροφορίας που χρειάζονται για να κάνουν μια σωστή διάγνωση. Κι αυτό είναι σημαντικό εργαλείο σε μια εποχή γενικευμένης έλλειψης ιατρικού προσωπικού. Ξεκινήσαμε πριν από είκοσι χρόνια να συνδέουμε ηλεκτρονικά όλες τις επιμέρους πληροφορίες του φακέλου υγείας κάθε πολίτη: από το τι εμβόλια έχει κάνει και ποιες είναι οι αλλεργίες του μέχρι το τι φάρμακα έχει πάρει και τι ακτινογραφίες έχει βγάλει. Το δικαίωμα πρόσβασης στην πληροφορία το δίνει με δική του απόφαση ο ασθενής στον γιατρό της επιλογής του. Το γεγονός ότι και η Ευρωπαϊκή Ένωση κινείται πλέον σε αυτή την κατεύθυνση επικυρώνει ότι αυτό που κάναμε στην Εσθονία ήταν σωστό.
Το μέλλον της υγείας είναι η αξιοποίηση του ΑΙ με στόχο την εξατομικευμένη προσέγγιση. Με βάση τα γενετικά δεδομένα, το ιατρικό ιστορικό και τον τρόπο ζωής, προσπαθούμε να δώσουμε μια εξατομικευμένη διάγνωση και συνταγογράφηση φαρμάκων για κάθε ασθενή αλλά και συμβουλές για πρόληψη ασθενειών με βάση το προφίλ του.
Η Εσθονία έκανε λοιπόν πριν από είκοσι χρόνια κάτι που η ΕΕ προσπαθεί να εφαρμόσει σήμερα. Πώς βρεθήκατε τόσο μπροστά από τις εξελίξεις;
Μετά την ανεξαρτητοποίησή μας από τη Σοβιετική Ένωση το 1991, δεσμευτήκαμε ως έθνος να μην έχουμε γραφειοκρατία. Η διαφθορά εξαλείφεται όταν όλα γίνονται αυτοματοποιημένα.
Οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές είναι υπεράνω δωροδοκίας. Οι υπηρεσίες του Δημοσίου στήθηκαν εξαρχής σε ψηφιακό επίπεδο και με ζητούμενο να είναι τόσο εύχρηστες όσο μια εμπορική εφαρμογή για κινητό τηλέφωνο. Είμαστε πολύ μικρή χώρα [σ.σ. 1,3 εκατομμύρια κάτοικοι] για να αντέξουμε το οικονομικό κόστος της γραφειοκρατίας! Ακόμα και η ψηφοφορία στις εκλογές μπορεί να γίνει μέσω κινητού, και μάλιστα με συνολικά ποσοστά συμμετοχής γύρω στο 70%.
Έχοντας φτάσει σε αυτό το επίπεδο, ποιοι είναι οι επόμενοι στόχοι σας;
Προσπαθούμε να δημιουργήσουμε αυτό που αποκαλούμε «personalized government», μια εξατομικευμένη επαφή του πολίτη με το Δημόσιο για όλες τις επιμέρους υπηρεσίες που λαμβάνει από αυτό. Κι αυτό καλύπτει τα πάντα, από την υγεία μέχρι την εκπαίδευση. Για παράδειγμα, ο φροντιστής της ηλικιωμένης μου μητέρας μπορεί να μπει σε μια εφαρμογή και να γνωρίζει τι φάρμακα πρέπει να της δώσει. Ο γιος μου, που δυσκολεύεται στα μαθηματικά, θα λάβει προτάσεις για ασκήσεις που μπορεί να κάνει online ώστε να βελτιώσει τις δεξιότητές του.
Πώς νιώθετε ως επαγγελματίας που δραστηριοποιείται σε τομείς που είναι τόσο έντονα ανδροκρατούμενοι;
Εργάζομαι στον χώρο της πληροφορικής και των επενδύσεων εδώ και είκοσι πέντε χρόνια, και μάλιστα με εμπειρία σε ιδιαίτερα συντηρητικές χώρες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι κινούμαι ενάντια στο ρεύμα. Και ότι έχω σταθεί τυχερή γιατί συνεργάζομαι με ανθρώπους που δεν περιορίζονται από τα στερεότυπα. Πιστεύω όμως ότι οι γυναίκες καλούμαστε πάντα να αποδείξουμε την αξία μας περισσότερο απ’ ό,τι οι άνδρες συνάδελφοί μας. Προσωπικά πιστεύω ότι η δουλειά ενός επαγγελματία κρίνεται από το αποτέλεσμά της.
Ευχαριστούμε το Crowne Athens Plaza για την ευγενική φιλοξενία.
