«Εξερεύνησα τον κόσμο και δεν βρήκα τίποτα παρά μόνο ζάχαρη και βία», λέει η Μπέλα Μπάξτερ του Poor Things, αφού έχει καταβροχθίσει ένα σωρό πορτογαλικά pasteis de nata. Αν η Μπέλα έκανε στάση στην Αθήνα του 2024, ανάμεσα στο ταξίδι της στη Λισαβόνα και την Αλεξάνδρεια, θα αρκούσε να επισκεφτεί κάποιο σούπερ μάρκετ και να κοιτάξει τα συστατικά των συσκευασιών στα ράφια των τροφίμων. Ζάχαρη, παντού ζάχαρη: στο ψωμί, στα δημητριακά, στις σφολιάτες, στις σάλτσες, στα βαζάκια, στα φρούτα, στις κονσέρβες, στους φαινομενικά υγιεινούς φυσικούς χυμούς που πωλούνται συσκευασμένοι στα ψυγεία και στα φαινομενικά υγιεινά μπισκότα με βρόμη. Σχεδόν ό,τι τρώμε έχει ζάχαρη. Και αυτό είναι κάπως βίαιο για τον οργανισμό μας. Όπως βίαιη είναι και η στέρησή της: Εδώ και έναν μήνα αποφάσισα, δίκην πειράματος, να δω πώς είναι να ζει κανείς χωρίς ζάχαρη, γλυκαντικά και υποκατάστατα.
Παλεύοντας να βρω με ποιον τρόπο θα μπορούσα να γεμίσω με λέξεις την άδεια σελίδα, συνήθως τσιμπολογούσα κάτι. Θα ήταν ένα μπισκότο, που ποτέ δεν ήταν μόνο ένα; Λίγη σοκολάτα για τη δύναμη; Δύο τοστ με τυρί γκούντα, γαλοπούλα, μαγιονέζα; Ξεκινώντας τη συγγραφή αυτού του βιωματικού πειράματος, σας διαβεβαιώνω πως είναι πρωί και για την ώρα έχω πιει μόνο μία κούπα ελληνικό καφέ χωρίς ζάχαρη, συνήθεια που προέκυψε από τον sugar-free μήνα, και έχω φάει δύο αυγά. Βέβαια, για να πω την αλήθεια, ο καφές δεν είναι κομμάτι της καθημερινότητάς μου, αλλά μια λύση ανάγκης όταν οι προθεσμίες για τα κείμενα πιέζουν ασφυκτικά.
Ζαχαρούχα δημητριακά
Ένας μήνας χωρίς ζάχαρη. Από 18 Φεβρουαρίου μέχρι 18 Μαρτίου, την Καθαρά Δευτέρα. Τα απορημένα βλέμματα κάποιων συναδέλφων στο γραφείο μεταφράζονταν ανάμεσα σε δύο φράσεις: «χαρά στο κουράγιο σου» και «εγώ δεν θα μπορούσα να το κάνω». Το θέμα όμως ήταν τι θα μπορούσα να μάθω μέσα από αυτό το πείραμα. Θα ανακάλυπτα κάτι καινούργιο για τις διατροφικές μου συνήθειες που δεν ήξερα; Θα αποτελούσε τη λύση στο πρόβλημα της γαστροοισοφαγικής παλινδρόμησης που με ταλαιπωρεί εδώ και μήνες; Θα ήταν ένα τεστ αντοχής απέναντι στην πρωινή συνήθεια του κουλουριού, σε κάθε πειρασμό για λιχουδιά μετά το μεσημεριανό και σε κάθε βραδινή λαιμαργία πριν από τον ύπνο; Θα έχανα κιλά ή θα έχανα τον ύπνο μου; Και τι είδους διατροφή θα ακολουθούσα; Θα έπρεπε να συμβουλευτώ διατροφολόγο; Και αν μου έλεγε να ξεκινήσω τη χορτοφαγία; Δεν έχω χειρότερο.
Πρώτα ψώνια στο σούπερ μάρκετ. Κέτσαπ, μαγιονέζες και μουστάρδες θεωρούνται ήδη παρελθόν. Οι φυσικοί χυμοί του ψυγείου, οι οποίοι παρασκευάζονται από το ένα μέρος του εκχυλίσματος συμπυκνωμένων φρούτων, απορρίπτονται με παλιότερη εντολή διατροφολόγου. Ο διάδρομος με τις σοκολάτες είναι διαθέσιμος μόνο για οφθαλμόλουτρο. Όσο για τα συσκευασμένα ψωμιά, ακόμα και στην πιο υγιεινή επιλογή που περιέχει αλεύρι ζέας, η ζάχαρη είναι βασικό συστατικό. Η αναζήτηση τροφών χωρίς ζάχαρη ισοδυναμεί με την αναζήτηση της χαμένης Ατλαντίδας. Ακόμα και τα προϊόντα που διατείνονται ότι δεν έχουν ζάχαρη, διαθέτουν γλυκαντικά, όπως η φυτική στέβια. Επομένως, απορρίπτονται.
Ωστόσο, η μεγαλύτερη έκπληξη βρισκόταν στα ράφια των δημητριακών. Είτε μιλάμε για μπάρες είτε για συσκευασίες με νιφάδες καλαμποκιού ή με μείξη φρούτων, όλα περιέχουν ζάχαρη. Σύμφωνα με τη διατροφολόγο – διαιτολόγο Σοφία Κουτρίδου, ανάμεσα στις τροφές που περιέχουν ζάχαρη ή γλυκαντικά ανήκουν τα επιδόρπια γιαουρτιού, η γκρανόλα, τα αποξηραμένα φρούτα, τα ντρέσινγκ για σαλάτες, το νερό που είναι εμπλουτισμένο με βιταμίνες, τα φρούτα σε κονσέρβες και τα έτοιμα smoothies. Σύντομα άρχισε να γίνεται φανερό πως το σούπερ μάρκετ θα ήταν χρήσιμο μόνο για τα γαλακτοκομικά προϊόντα. Έπρεπε να ακολουθήσω τη συμβουλή των συναδέλφων από τον Γαστρονόμο και να απευθυνθώ σε άλλου είδους καταστήματα, προκειμένου να αναζητήσω τρόφιμα χωρίς ζάχαρη. Μοναδική εξαίρεση στο πείραμα ήταν η πρόσληψη φυσικών σακχάρων από τα φρούτα και το μέλι. «Τα φρούτα κρατούν το σάκχαρο σταθερό. Έτσι, η απαραίτητη ημερήσια πρόσληψη για τον οργανισμό καλύπτεται», επισημαίνει η διατροφολόγος.
Το ναρκωτικό του 21ου αιώνα
Tην ίδια στιγμή, το ίντερνετ είναι γεμάτο συμβουλές για τη «ζαχαρονηστεία», ενώ παράλληλα κυριαρχούν ειδησεογραφικοί τίτλοι που ταυτίζουν τον εθισμό στη ζάχαρη με τον εθισμό στην κοκαΐνη. «Άρθρα στον Τύπο που περιέχουν πληροφορίες για μπισκότα που είναι πιο εθιστικά από την κοκαΐνη θεωρούνται υπερβολικά, αλλά δεν πρέπει να υποτιμάμε τη σημασία της πρόσθετης ζάχαρης να μας παρασύρει ξανά και ξανά στο φαγητό», δήλωσε στο Healthline ο δρ Άλαν Γκριν, διατροφολόγος που ειδικεύεται στη διατροφή των παιδιών. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας συστήνει ημερήσια κατανάλωση της τάξης των 25 γραμμαρίων. Αυτά ισοδυναμούν με 6 κουταλάκια του γλυκού την ημέρα ή, εναλλακτικά, το 10% της ημερήσιας πρόσληψης θερμίδων.
Ακόμα και τα προϊόντα που διατείνονται ότι δεν έχουν ζάχαρη, διαθέτουν γλυκαντικά, όπως η φυτική στέβια. Επομένως, απορρίπτονται.
Τις πρώτες ημέρες του πειράματος, τα cookies του TikTok με «κατάλαβαν» και στην οθόνη του κινητού εμφανίστηκαν βίντεο απλοποιημένης επιστήμης του χημικού Δημήτρη Κουλουμάση, γνωστού και ως MrChem, να αναλύουν πόση ζάχαρη εμπεριέχεται μέσα σε τροφές και ποτά. Κράτησα μόνο την πληροφορία για τα 500 ml γνωστού αναψυκτικού, το οποίο διαθέτει 14 κουταλάκια. Δηλαδή, πάνω από τη διπλάσια συνιστώμενη δόση.
«Σηκώνοντας» τα (βιολογικά) μαγαζιά
Αρχικά, επισκέφτηκα ένα κατάστημα βιολογικών προϊόντων στο κέντρο της Αθήνας, απ’ όπου μεταξύ άλλων προμηθεύτηκα μέλι βιολογικής γεωργίας από παραγωγό, ένα λίτρο φυσικό χυμό καρότου, ένα σακουλάκι πολέντα (βραστό καλαμποκάλευρο που χρησιμοποιείται στη Θεσσαλία και στη Φθιώτιδα ως χυλός) και ψωμί του τοστ από φαγόπυρο. Μέχρι τότε, το φαγόπυρο δεν το ήξερα, αλλά ο υπάλληλος του καταστήματος με διαβεβαίωσε πως, χάρη σε αυτό το μαύρο σιτάρι που κατατάσσεται στην κατηγορία των «ψευδοδημητριακών», θα χορταίνω εύκολα, φτιάχνοντας ένα τοστ αντί για δύο. Ενημερώνοντάς τον για το πείραμα που έκανα, με κατηύθυνε στη μελάσα από τεύτλα παντζαριού. Αυτό το παχύρρευστο, σιροπιαστό υγρό που παράγεται από τον χυμό των τεύτλων διαθέτει μεν αντιοξειδωτικές ιδιότητες, αλλά, εφόσον περιέχει και σακχαρόλη, όπως κάθε προϊόν ζάχαρης, φυσικό ή επεξεργασμένο, απορρίπτεται.
Βέβαια, όταν βρέθηκα στο ταμείο, ένα μικρό σοκ διαδέχθηκε την αγορά αυτών των προϊόντων, καθώς κόστιζαν πολύ παραπάνω από το συνηθισμένο. Συγκεκριμένα, το ψωμί του τοστ (περίπου δεκαέξι φέτες) κόστιζε 4,60 ευρώ. Από την άλλη, το ψωμί του πρωινού, ένα πολύσπορο καρβέλι από φαγόπυρο και κεχρί, από το οποίο έκοβα μία φέτα και την άλειφα με ταχίνι με μέλι, κόστιζε 6,50 ευρώ. Μπορεί η φρεσκάδα του να διατηρούνταν για μία εβδομάδα, σε αντίθεση με το ψωμί του συνοικιακού φούρνου που μπαγιάτευε σε ένα 24ωρο, αλλά στην υποθετική περίπτωση που θα ήθελα να ακολουθήσω μόνιμα μια καθημερινότητα χωρίς ζάχαρη, αυτό σήμαινε πως θα έπρεπε να ξοδεύω μηνιαίως τον μισό μου μισθό για τρόφιμα; «Η διακοπή της ζάχαρης από την καθημερινότητά μας με την πληθώρα προϊόντων που υπάρχουν είναι εφικτή, αλλά σίγουρα το κόστος είναι μεγαλύτερο», επιβεβαιώνει η κ. Κουτρίδου.
Το ψωμί του πρωινού, ένα πολύσπορο καρβέλι από φαγόπυρο και κεχρί, από το οποίο έκοβα μία φέτα και την άλειφα με ταχίνι με μέλι, κόστιζε 6,50 ευρώ.
Ο άλλος παράγοντας που δεν υπολόγισα ήταν ο χρόνος προετοιμασίας για ζύμες που χρειαζόταν να φτιάξω μόνος μου, καθώς τα παράγωγα των φούρνων περιείχαν ζάχαρη (αυτό το πείραμα απέτυχε και κατέφυγα στις μαγειρικές λιχουδιές της μητέρας μου), για σάλτσες με ξινή γεύση από ντομάτες που πολτοποιήθηκαν στο μπλέντερ και για χειροποίητο πανάρισμα στα σνίτσελ. Λόγω των ωρών που λείπω από το σπίτι, συνηθίζω να μαγειρεύω εύκολα και γρήγορα φαγητά. Χωρίς τη ζάχαρη, θα έπρεπε να βρω άλλες εναλλακτικές, οι οποίες όμως ήταν επίσης χρονοβόρες. «Εκτός από το κόστος, ενδέχεται και ο χρόνος προετοιμασίας των γευμάτων να αυξηθεί, καθώς πολλά προϊόντα που θα μπορούσε κανείς να αγοράσει έτοιμα θα χρειαστεί να τα παρασκευάσει σπίτι, ώστε να πληρούν τις προδιαγραφές», αναφέρει η διατροφολόγος.
Το πείραμα της Θεσσαλονίκης
Κατά τα άλλα, το διατροφικό πρόγραμμα δεν ήταν απαιτητικό. Τα πρωινά ξεκινούσαν με τις πίτες της μαμάς ή το άγευστο ψωμί που αποκτούσε γεύση με το ταχινόμελο, το οποίο προτιμούσα σε σχέση με το θυμαρίσιο μέλι. Για μεσημεριανό μπορούσα να φάω ό,τι ήθελα, αρκεί να μη συνόδευα το γεύμα με λευκές ζύμες, αναψυκτικά, σόδες με λεμόνι. Το δεκατιανό και το απογευματινό μου αποτελούνταν από φρούτα, όπως ξινόμηλα και πορτοκάλια, και εθιστική κατανάλωση ξηρών καρπών (αμύγδαλα, ηλιόσποροι). Το βράδυ υπήρξαν φορές που αντιμετώπισα τη λαιμαργία μου με ένα σακουλάκι αλμυρά πατατάκια, στα συστατικά των οποίων δεν αναγραφόταν κάποιο προϊόν ζάχαρης, ή με σουβλάκια και τηγανητές πατάτες, χωρίς τη συνοδεία ψωμιού ή πίτας.
Ωστόσο, η μεγαλύτερη πρόκληση του πειράματος εμφανίστηκε στην καθιερωμένη μηνιαία ανάβαση στη Θεσσαλονίκη. Με το «καλημέρα», οι φίλοι που αντιλήφθηκαν πως ήρθα, έστελναν μηνύματα για να πάμε να φάμε μπουγάτσα. Έκανα την καρδιά μου πέτρα και τους απάντησα αρνητικά. Για επιδόρπιο μετά το μεσημεριανό γεύμα η μητέρα έβγαλε από το ψυγείο ένα ταψί γλυκό από μπισκότα Digestive, σοκολάτα και ζαχαρούχο γάλα. Ο πατέρας το έκοβε επιδεικτικά αργά και σχολίαζε την… ανικανότητά μου να το δοκιμάσω. Έπνιξα την οργή μου ξεφλουδίζοντας δύο πορτοκάλια. Το βράδυ, σε ένα πάρτι ο οικοδεσπότης μού πρόσφερε κοκτέιλ και ένα κομμάτι από μια τούρτα τιραμισού. Αναγκάστηκα να του αρνηθώ. Εκείνο το Σαββατοκύριακο, η Θεσσαλονίκη μετατράπηκε για πρώτη φορά σε έναν απαγορευμένο γαστρονομικό πειρασμό με μουσειακό χαρακτήρα. Μπορούσα να δω και να μυρίσω τα παρασκευάσματα των φούρνων και των ζαχαροπλαστείων, αλλά δεν επιτρεπόταν στιγμή να τα αγγίξω και να τα δοκιμάσω.
Χρήσιμα συμπεράσματα
Λίγο πριν από την Καθαρά Δευτέρα, η οποία σηματοδοτεί την έναρξη της νηστείας από το κρέας και τα γαλακτοκομικά, η δική μου νηστεία οδεύει προς το τέλος της. Ο οργανισμός μου αισθάνεται κάπως αποτοξινωμένος, το μυαλό σκέφτεται καθαρότερα, η διάθεση παραμένει σταθερά θετική, παρά κάποιες επιμέρους αποκλίσεις, και τόσο η ενέργεια όσο και η λίμπιντο παρουσιάζουν ανοδική πορεία. Τα επεισόδια της παλινδρόμησης έχουν μειωθεί σημαντικά, ενώ και η ποιότητα του ύπνου έχει βελτιωθεί. Μερικοί συνάδελφοι στο γραφείο σχολιάζουν πως η επιδερμίδα μου είναι πιο καθαρή απ’ ό,τι συνήθως. Θα έλεγα πως παραλογίζονται, αλλά βλέπω τις σημειώσεις της κ. Κουτρίδου και διαβάζω πως, «μειώνοντας τη ζάχαρη από την καθημερινή μας διατροφή, έχουμε, μεταξύ άλλων, ως αποτέλεσμα τη μείωση του κινδύνου εμφάνισης διαβήτη και του κοιλιακού λίπους, βελτίωση της μνήμης, λαμπερή επιδερμίδα και ενίσχυση του ανοσοποιητικού. Επίσης, όσο ελαχιστοποιούμε την ποσότητα ζάχαρης που καταναλώνουμε, τόσο μειώνεται και η όρεξή μας για γλυκές λιχουδιές».
Μπορεί να μην αντιλαμβάνομαι τη μείωση του κοιλιακού λίπους ή τη βελτίωση της μνήμης, επιβεβαιώνω όμως πως η όρεξη για γλυκές λιχουδιές παραμένει μειωμένη. Το πρόσεξα τόσο τις φορές που κάποιος/α έφερνε γενέθλια κεράσματα στο γραφείο, όσο και με την ολοκλήρωση του πειράματος. Τον Φεβρουάριο θυμάμαι να λέω από μέσα μου πως μόλις έρθει η Καθαρά Δευτέρα, θα τρέξω σε ένα ζαχαροπλαστείο και θα παραγγείλω ένα μεγάλο κομμάτι γαλακτομπούρεκο ή δύο πάστες ποντικάκι. Η έναρξη της Σαρακοστής έχει φτάσει και δεν υπάρχει η ελάχιστη διάθεση να πάω ούτε μέχρι το διπλανό ψιλικατζίδικο και να αγοράσω μία σοκολάτα.
Θα μπορούσα να είχα κάνει κάτι διαφορετικά; Σίγουρα ναι, καθώς έχω την υποψία πως κάπου έκανα λάθος και πως η ζάχαρη θα ήταν κρυμμένη σε κάποια τροφή, χωρίς να το ξέρω. Ενημερώνοντας την κ. Κουτρίδου, θεωρεί πως κινήθηκα σωστά. Μοναδική αμφιβολία, το γάλα βρόμης με το οποίο συνόδευσα το τσάι μου. Ακόμα, συστήνει «να κινείται κανείς με ένα πλάνο διατροφής που βασίζεται σε πρωτεΐνη, άμυλο και φρεσκάδα. Όσο τα γεύματα βασίζονται σε αυτή την τριάδα, παράγεται η ορμόνη της χαράς (σεροτονίνη) και ο εγκέφαλος λαμβάνει την εντολή για καλή διάθεση, κορεσμό και καύση λίπους».
Ανεβάζω ένα στόρι στο Instagram, όπου γνωστοποιώ τη λήξη του πειράματος. Όσα άτομα ξέρουν γι’ αυτό στέλνουν επιφωνήματα έκπληξης, ρωτώντας πόσο δύσκολο είναι ή πώς αντέχει κανείς χωρίς ζάχαρη. Αυτή την απορία θα είχα κι εγώ. «Η μετάβαση στη ζωή χωρίς ζάχαρη μπορεί να γίνει είτε εντελώς σταδιακά, με την κατανάλωση γλυκισμάτων χωρίς ζάχαρη, είτε περισσότερο αποφασιστικά, με αποκλεισμό της γλυκιάς γεύσης. Αυτό έχει να κάνει με τον χαρακτήρα του καθενός και με το πόσο εύκολα προσαρμόζεται στις αλλαγές πρόσληψης», τονίζει η διατροφολόγος. Εύκολο χαρακτήρα δεν με λες, αλλά θα συνεχίσω να αποφεύγω τα γλυκά, τα αναψυκτικά, τα δημητριακά και τα ψωμιά. Όσο τουλάχιστον μου το επιτρέπει αυτός ο κόσμος, ο γεμάτος ζάχαρη και βία.
* Το κείμενο αποτελεί βιωματικό σχόλιο και όχι επιστημονική προσέγγιση.