Ανάμεσα στο όρος Πατέρας, που αποτελεί προέκταση της Πάρνηθας, και τα Γεράνεια όρη, εκατοντάδες χιλιάδες λιόδεντρα απλώνονται μέχρι εκεί που φτάνει το μάτι. Μπορεί να μην είναι γνωστό στο ευρύ κοινό, ο μεγαλύτερος όμως σωζόμενος αρχαίος ελαιώνας της Αττικής βρίσκεται στα Μέγαρα και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή Καψαλός που διασχίζουμε αυτή τη στιγμή. Ο Ηλίας Πέγκος, γεωπόνος που εδώ και μία δεκαετία μελετά συστηματικά τα λιόφυτα της περιοχής, σταματά στα κατάλληλα σημεία για να μας δείξει κάποια από τα πιο εντυπωσιακά δέντρα. Πρόκειται για χιλιόχρονες ελιές, ο κορμός των οποίων παίρνει σχήματα που θυμίζουν περίτεχνα γλυπτά. Σε κάποιες περιπτώσεις, μετράμε ακόμα και πέντε «κορμούς» που περιστοιχίζουν το κενό όπου υπήρχε χιλιετίες πριν ο αρχικός, κεντρικός κορμός του δέντρου. Σε άλλες, το σώμα του δέντρου θυμίζει αψίδα ή περιστρέφεται με τη χαρακτηριστική γοητεία που αποκτούν τα λιόδεντρα με το πέρασμα των αιώνων.
Ο Ηλίας έχει καταγράψει περίπου 100 αρχαίες ελιές στα Μέγαρα και έχει μελετήσει σε βάθος την ιστορία και τη σύνδεσή τους με τον τόπο. Δείχνοντάς μου δύο δέντρα σε απόσταση κάποιων δεκάδων μέτρων, με προσκαλεί να διακρίνω ποιο ανήκει στην ποικιλία Μαύρα Δεντρά. Πρόκειται για αρχαίο είδος ελιάς που ευδοκιμεί στα Μέγαρα και έχει πιο σκούρο χρώμα φυλλώματος από τη Μεγαρίτικη, τη βασική τοπική ποικιλία. Σκανάροντας με τα μάτια τον ορίζοντα, για να δω αν μπορώ να εντοπίσω κι άλλα Μαύρα Δεντρά, εντυπωσιάζομαι από το εύρος τους πεδίου. Την ορατότητα αυτή ευνοεί η αραιή φύτευση των δέντρων, που αποδίδεται, όπως εξηγεί ο Ηλίας, σε νόμο που είχε θεσπίσει ο Σόλωνας και προέβλεπε κενό εννέα μέτρων ανάμεσα στους κορμούς τους.
Στον ελαιώνα των Μεγάρων έχουν αποτυπωθεί και πιο πρόσφατα στάδια της ιστορίας. Ρωτώ τον Ηλία για τους αριθμούς που φέρουν στους κορμούς τους οι περισσότερες ελιές και μου εξηγεί ότι παραπέμπουν στους ιδιοκτήτες τους. Αυτές οι πολύ μικρές ιδιοκτησίες προέκυψαν αφού κάθε οικογένεια φρόντιζε να μοιράσει την περιουσία της με τέτοιο τρόπο ώστε όλα τα μέλη της να πάρουν κάποια δέντρα στα πιο γόνιμα σημεία του ελαιώνα. Η περιοχή δεχόταν λίγες βροχοπτώσεις από την αρχαιότητα, κάνοντας την καλλιέργεια αρκετά απαιτητική. Εκεί όμως έρχεται να συμπληρώσει την εικόνα μία ακόμα ιδιαιτερότητα των Μεγάρων: το πρωτότυπο σύστημα ύδρευσης που έφτιαξε εδώ ο Ευπαλίνος.
Λέγεται ότι αυτό ήταν το πρώτο μεγάλο έργο του αρχαίου μηχανικού που καταγόταν από τα Μέγαρα και στο οποίο η πόλη όφειλε την υδροδότησή της μέχρι και τη δεκαετία του 1960.
Στο σύστημα που επινόησε ο αρχαίος μηχανικός Ευπαλίνος όφειλε η πόλη των Μεγάρων την υδροδότησή της μέχρι και τη δεκαετία του 1960.
Πρόκειται για μια σειρά από λίθινους αγωγούς λαξεμένους σε βάθος λίγων μέτρων κάτω από το έδαφος. Το νερό της βροχής φιλτραριζόταν μέσα από τα φυσικά πετρώματα και στη συνέχεια, μέσα από ένα ευρύ δίκτυο αγωγών, κυλούσε προς την πόλη. Βγαίνοντας από τον ελαιώνα, συναντάμε ένα κομμάτι γης σπαρμένο με άνηθο. Κοιτώ απορημένη τον Ηλία και μου εξηγεί ότι κάποιοι καλλιεργητές φυτεύουν και άλλα είδη ανάμεσα στις ελιές. Στην αρχαιότητα, μάλιστα, τα Μέγαρα φημίζονταν για την παραγωγή κρεμμυδιών και σκόρδου. Και ο ίδιος ασχολείται επαγγελματικά με τις καλλιέργειες της οικογένειάς του, χωρίς αυτό να αναιρεί το όνειρό του να προστατευτεί και να αναδειχθεί ο σημαντικότερος από τους εναπομείναντες αρχαίους ελαιώνες της Αττικής.
Ο κογχυλιάτης λίθος
Μια άλλη έκπληξη που επιφυλάσσει ο ελαιώνας των Μεγάρων είναι οι επτά βυζαντινοί ναοί που βρίσκονται κρυμμένοι ανάμεσα στις ελιές. Εικάζεται ότι σε κάποιο στάδιο της ιστορίας τους −ενδεχομένως μετά από κάποιον από τους ισχυρούς σεισμούς που χτύπησαν την περιοχή− οι Μεγαρείς είχαν μεταφέρει την πόλη τους σε αυτό το σημείο. Το μόνο που απομένει σήμερα από εκείνο τον οικισμό είναι οι εκκλησίες του και πανέμορφα αρχιτεκτονήματα της Βυζαντινής εποχής, όπως ο ναός του Χριστού και του Αγίου Αθανασίου. Εξερευνώντας την εξωτερική τους όψη, διαπιστώνεις ότι η πέτρα με την οποία χτίστηκαν φέρει επάνω της αμέτρητα αποτυπώματα κοχυλιών. Ο κογχυλιάτης λίθος, όπως ονομάζεται το συγκεκριμένο πέτρωμα, αφθονούσε στην περιοχή των Μεγάρων, η οποία, πολλές χιλιετίες παλιότερα, βρισκόταν κάτω από τη στάθμη της θάλασσας.
Ο κογχυλιάτης λίθος αφθονούσε στην περιοχή των Μεγάρων, η οποία, πολλές χιλιετίες παλιότερα, βρισκόταν κάτω από τη στάθμη της θάλασσας.
Μία από τις πιο εντυπωσιακές εικόνες του «διαλόγου» ανάμεσα στον άνθρωπο και τα στοιχεία της φύσης είναι αυτή που συνθέτουν ο βυζαντινός ναός του Αγίου Γεωργίου με τον αρχαίο ελαιώνα: Οι περισσότεροι τοίχοι της συγκεκριμένης εκκλησίας έχουν υποχωρήσει, με αποτέλεσμα να μπορούμε να δούμε απευθείας την Αγία Τράπεζα με τους μαρμάρινους κίονές της και, ακριβώς δίπλα, τις αρχαίες ελιές. Η γύρω περιοχή λέγεται Αναπνοές, κάτι που ενδεχομένως οφείλεται στα πολλά φρεάτια αερισμού που είχε το υδρομαστευτικό σύστημα του Ευπαλίνου στο σημείο αυτό.
Τα αμπέλια που «φυλούν» τις ελιές
Εκτός από λιόδεντρα, οι Μεγαρείς συνήθιζαν να προικίζουν τα παιδιά τους και με αμπέλια. Και την «κληρονομιά» αυτή μπορεί να την απολαύσει κάθε περιηγητής που θα μπει στη διαδικασία να ανηφορίσει τον δρόμο προς τα Γεράνεια όρη. Όπως μου εξηγεί ο Χρήστος Κουλουριώτης, οι παραδοσιακές ποικιλίες που καλλιεργούνται στην περιοχή είναι το Σαββατιανό, ο Ροδίτης και το Μούχταρο. Ο ίδιος παράγει κρασιά ήπιων παρεμβάσεων στο μικρό οινοποιείο The Knack Project. Ανεβαίνουμε σε τετρακίνητο όχημα και σκαρφαλώνουμε τον νεροφαγωμένο χωματόδρομο προς την περιοχή Σώρας, όπου βρίσκεται ο πιο ορεινός αμπελώνας του Χρήστου. Η θέα από τα 630 μ. είναι εντυπωσιακή και φτάνει μέχρι την Αίγινα και τα Διαπόρια.
Περπατώντας ανάμεσα στα αμπέλια, που είναι καταπράσινα με φρέσκους βλαστούς, ο Χρήστος με ρωτά αν έχω ξανακούσει τη λέξη «κατουρίγια». Πρόκειται για την τεχνική των καταβολάδων, όπου ο αμπελουργός βυθίζει μια κληματίδα κάτω από το χώμα και την αφήνει να αναδυθεί σε άλλο σημείο, ώστε να δημιουργηθεί μια νέα ρίζα. Στη συγκεκριμένη τοποθεσία, που αποτελεί ένα από τα πιο ορεινά αμπελοτόπια της Αττικής, η έντονη εναλλαγή της θερμοκρασίας από τη μέρα στη νύχτα βοηθά να παραχθεί κρασί υψηλής ποιότητας. Κατηφορίζοντας προς την περιοχή της Μούρτιζας, στα 330 μ., το τοπίο εναλλάσσεται δραματικά κάθε λίγα χιλιόμετρα: από τα πεύκα και τον βράχο της κορυφής σε ήπιες καταπράσινες πλαγιές με οπωροφόρα δέντρα και άφθονα αμπέλια. Κατά μήκος του δρόμου συναντάμε πολλές μισογκρεμισμένες πέτρινες αγροικίες, στις οποίες είχαν στο παρελθόν τα οικογενειακά τους πατητήρια πολλοί Μεγαρείς.
Ο Μάης και η Τράτα
Επιστρέφοντας στα Μέγαρα, μέλη του λαογραφικού συλλόγου «Ο χορός της Τράτας» μάς υποδέχονται με κάποια από τα παραδοσιακά εδέσματα της περιοχής. Ανάμεσά τους, τα μπουμπάρια, νηστίσιμες πίτες σε σχήμα φλογέρας που έχουν στο εσωτερικό τους γλυκιά γέμιση από σπανάκι και σταφίδα, και η τριμερόπιτα, το παραδοσιακό γλυκό που πηγαίνει η νύφη στην πεθερά την τρίτη μέρα της νηστείας της Σαρακοστής.
Μοιάζει στη γεύση με τσουρέκι και οι γυναίκες που τη φτιάχνουν φροντίζουν να τη διακοσμήσουν συμβολικά με καλοφτιαγμένα στολίδια από ζυμάρι. Όπως μας εξηγεί η Ευαγγελία Πέγκου, πρόεδρος του συλλόγου, η άνοιξη είναι μια πολύ σημαντική εποχή για τα Μέγαρα.
Την παραμονή της Πρωτομαγιάς γιορτάζεται το έθιμο του Μάη, όπου αρραβωνιασμένες γυναίκες ντύνονται με παραδοσιακές φορεσιές και περπατούν μέχρι το σπίτι του γαμπρού για να του χαρίσουν το στεφάνι του Μάη. Αύρα αρχαίου μυστηρίου αποπνέει ο χορός της Λαμπριανής Τράτας, που χορεύεται την τρίτη μέρα του Πάσχα στο εκκλησάκι του Αϊ-Γιάννη του Χορευταρά. Πρόκειται για έναν από τους «χορούς της Τράτας» −όπως λέγονται οι τοπικοί χοροί στους οποίους οι συμμετέχουσες κρατούν τα χέρια τους σταυρωτά− και συμβολίζει τον κύκλο της ζωής, του θανάτου και της ανάστασης των ψυχών. Η Ευαγγελία ξεκινά να μου μιλά με λεπτομέρεια για το βαθύτερο νόημα που έχει καθεμία από αυτές τις παραδόσεις και εντυπωσιάζομαι με το πόσο ζωντανές παραμένουν στη συνείδηση των Μεγαριτών, παρά τη μικρή απόσταση που τους χωρίζει από την πρωτεύουσα. Παράλληλα, σκέφτομαι πως έχω βρει το επόμενο έναυσμα για να επισκεφτώ και πάλι τα Μέγαρα, μια περιοχή της Αττικής που αξίζει οπωσδήποτε να αναδειχθεί περισσότερο. Πού αλλού, άλλωστε, συνυπάρχουν η ανθρώπινη και η φυσική ιστορία της Αττικής τόσο αρμονικά και με τόσο εντυπωσιακό τρόπο;
Για να επισκεφτούμε τα βυζαντινά ξωκλήσια του αρχαίου ελαιώνα των Μεγάρων, ξεκινάμε από την πλατεία της Έξω Βρύσης και ακολουθούμε την οδό Αγίας Βαρβάρας προς τα βόρεια. Τρία τετράγωνα πιο πάνω, στη διασταύρωση με την οδό Αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου, υπάρχει ένα τμήμα του αρχαίου υδρομαστευτικού συστήματος του Ευπαλίνου, καθώς και πινακίδα που εξηγεί τη χρήση του. Επιστρέφοντας στην οδό Αγίας Βαρβάρας, ακολουθούμε τις πινακίδες προς τις βυζαντινές εκκλησίες του Χριστού, του Αγίου Αθανασίου και του Αγίου Γεωργίου.
Το οινοποιείο του The Knack Project είναι επισκέψιμο κατόπιν συνεννόησης (τηλ. 6944.617434), ενώ στα Γεράνεια βρίσκεται επίσης το Κτήμα Εύχαρις (τηλ. 22960-90346).
Το έθιμο του Μάη θα γιορταστεί φέτος το απόγευμα της Παρασκευής 10 Μαΐου και αυτό της Τράτας το απόγευμα της Τρίτης του Πάσχα.