Από τα τέλη της οθωμανικής κυριαρχίας και ολόκληρο τον 19ο αιώνα, η αγορά των Ιωαννίνων καταλάμβανε την οδό Ανεξαρτησίας και τις παρόδους της (συνοικία Μπαχράμ). Ράφτες, σιδεράδες, βαρελάδες, κουδουνάδες, ταμπάκηδες δεν ήταν κρυμμένοι σε στοές, αλλά εξασκούσαν την τέχνη τους μπροστά στους περαστικούς. Παζάρια με είδη τροφίμων και εργαστήρια αργυροχοΐας βρίσκονταν και αυτά στους γύρω δρόμους, συνθέτοντας την εμπορική και οικονομική δύναμη της πόλης. Όλα αυτά μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1960, οπότε η πολεοδομική ανάπτυξη των Ιωαννίνων άλλαξε ριζικά αυτή την εικόνα. Η οριοθέτηση του Ιστορικού Κέντρου, το νέο σχέδιο ρυμοτόμησης και η εκβιομηχάνιση –που είχε φτάσει– μετακίνησαν τις αγορές και κατήργησαν επαγγέλματα. Σήμερα, τα στενά αυτά πλακόστρωτα δρομάκια φιλοξενούν, κυρίως, μοντέρνα στέκια διασκέδασης. Ελάχιστες βιοτεχνίες παραμένουν εδώ, αν και τελευταία νέοι τεχνίτες αναζητούν στέγη για να επιστρέψουν – όσοι φυσικά μπορούν να στεγάσουν τη δραστηριότητά τους εντός του Ιστορικού Κέντρου. Τα πιο βαριά επαγγέλματα, έτσι κι αλλιώς, έχουν μετακινηθεί από καιρό εκτός της πόλης ή στα όριά της. Συναντήσαμε έξι παραδοσιακούς τεχνίτες, που σε πείσμα των καιρών δουλεύουν με τα χέρια τους και μας μίλησαν για την προσπάθειά τους να συνεχίσουν να αποτελούν ζωντανό μέρος της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και όχι μουσειακό είδος.
Δημήτρης Μαγειρίας ξυλογλύπτης
H ξυλογλυπτική αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ηπειρώτικης παράδοσης. Η λαϊκή αυτή τέχνη, που γοητεύει μέχρι σήμερα, ξεκίνησε μετά το 1659 από τους Μετσοβίτες ταλιαδόρους, οι οποίοι ταξίδευαν σε μπουλούκια μεταλαμπαδεύοντας την τέχνη τους στην Ελλάδα, στα Βαλκάνια και στην Κεντρική Ευρώπη.
Στα Γιάννενα η ανοικοδόμηση της πόλης στη διάρκεια του 19ου αιώνα συνδυάζει βυζαντινά με ανατολίτικα στοιχεία, καθώς πολλά σπίτια χτίστηκαν στα πρότυπα των αρχοντικών που κάηκαν κατά την πυρπόληση της πόλης από τον Αλή Πασά (1820). Στην πορεία ο ξυλόγλυπτος διάκοσμος έγινε αναπόσπαστο στοιχείο των ναών, με τέμπλα, αναλόγια, δεσποτικά και άλλα να μαρτυρούν τα ικανά χέρια των μαστόρων που τα σκάλισαν.
Αυτά, κυρίως, συνεχίζουν να δουλεύουν οι εναπομείναντες ταλιαδόροι, καθώς τα σύγχρονα σπίτια δύσκολα εντάσσουν ξυλόγλυπτα κομμάτια στην επίπλωσή τους. Ανάμεσά τους ο Δημήτρης Μαγειρίας, που ξεκίνησε το 1988 αντλώντας γνώση και έμπνευση από δύο έμπειρους ταλιαδόρους, τον Αποστόλη Ηλία και τον Ηρακλή Μπαλάβα, αποφοίτους της φημισμένης Τεχνικής Σχολής Γεωργίου Σταύρου. Δίπλα τους δούλεψε για τον διάκοσμο του Αγίου Ραφαήλ στη Γουμένισσα και του Αγίου Νεκταρίου στα Τρίκαλα, ενώ από το 1999, με τη δική του επιχείρηση, έχει ολοκληρώσει μεταξύ άλλων την Ιερά Μονή Λεκατσά στην Πρέβεζα και τον Άγιο Νεκτάριο στη Ναύπακτο. Τα μοτίβα που κυριαρχούν είναι τα βυζαντινά και τα μπαρόκ, με τα πρώτα να είναι πιο οικονομικά, καθώς έχουν πιο απλά θέματα και απαιτούν σκάλισμα σε μικρότερο βάθος. «Πάντα συνεργαζόμαστε με τον ιερέα, όμως όλες οι δουλειές μας είναι διαφορετικές. Ποτέ δεν έχουμε φτιάξει ίδιο σχέδιο για δύο ναούς», διευκρινίζει. Εξηγεί επίσης ότι χρησιμοποιεί αποκλειστικά ντόπια καρυδιά, ενώ δρυ προμηθεύεται από την Ελλάδα αλλά και από Αμερική, Σλοβενία και Σερβία.
Παναγιώτης Σούλιος και Παναγιώτης Σούλιος βαρελοποιοί
Η οικογενειακή βαρελοποιία Παναγιώτης Σούλιος, που δημιουργήθηκε το 1916 στη Μηλιά Μετσόβου, έχει περάσει πλέον στα χέρια της τέταρτης γενιάς. «Στη Βόρεια Ελλάδα υπήρχαν κάποτε πολλά εργαστήρια, αλλά τώρα έχουν μείνει τέσσερα. Η δουλειά μας εξαφανίζεται, γιατί η ζωή άλλαξε. Οι άνθρωποι δεν έχουν υπόγεια για να βάλουν βαρέλια ή επιλέγουν πιο οικονομικά δοχεία. Όμως το βαρέλι έχει διάρκεια ζωής, ο αγοραστής θα το αλλάξει σε 50 χρόνια, οπότε στην ουσία αποτελεί επένδυση», εξηγούν τα δύο πρώτα ξαδέλφια με το ίδιο όνομα (Παναγιώτης Σούλιος), συνεχιστές της τέχνης των χειροποίητων βαρελιών.
Οι ίδιοι ειδικεύονται σε βαρέλια για κρασί και υποστηρίζουν ότι για ένα ποιοτικό αποτέλεσμα το βαρέλι είναι μονόδρομος. «Το ξύλο αναπνέει και προσδίδει αξία στο κρασί που παλαιώνει, ενώ τα αδρανή υλικά δεν προσθέτουν τίποτα». Από την άλλη, το τσίπουρο είναι καλό να μείνει στο βαρέλι έναν χρόνο: να πάρει τη βανιλίνη και τα αρώματα του ξύλου, διατηρώντας τη φρεσκάδα του.
Δουλεύουν κυρίως με ελληνική και ρουμανική δρυ, προμηθεύονται όμως και καστανιά και καρυδιά. Αγαπούν πολύ το ρόμπολο, ενδημικό της Πίνδου που είναι πλέον προς εξαφάνιση και ενδείκνυται για ρετσίνα – γιατί το ίδιο το ξύλο βγάζει ρετσίνι δίνοντας φυσικό άρωμα. Πελάτες τους είναι ιδιώτες και μικρά οινοποιεία, καθώς τα μεγαλύτερα αγοράζουν γαλλικά βαρέλια, γιατί επιδοτούνται», λένε με παράπονο για την έλλειψη στήριξης από την πολιτεία σε ένα επάγγελμα που εξαφανίζεται.
Εκτός από βαρέλια για κρασί, φτιάχνουν επίσης δοχεία για τυρί, καρδάρες, πινακωτές, γουδιά, βούτες όπου χτυπάνε το γάλα να γίνει βούτυρο, αλλά και βαρέλια για μπαρ ή δοχεία για φύτευση δέντρων σε κήπους και επαγγελματικούς χώρους.
Νικολέτα Τζιόμπου τεχνίτρια υφαντικής
Με μαλλί, βαμβάκι και πολύ μεράκι, σκυμμένες πάνω από τους αργαλειούς τους, σπουδάστριες και τεχνίτριες της Ριζαρείου Χειροτεχνικής Σχολής στο Μονοδένδρι αναβιώνουν την υφαντική, που αποτελεί μέρος της παράδοσης και του πολιτισμού της Ηπείρου. «Η τέχνη αυτή κατάφερε να διασωθεί χάρη στις σχολές του ΕΟΜΜΕΧ, ωστόσο η Ριζάρειος έχει την ιδιαιτερότητα ότι από το 1979 που λειτουργεί παρέχει, εκτός από επαγγελματική κατάρτιση, και στέγη στα κορίτσια», εξηγεί η διευθύντρια της σχολής, Ιφιγένεια Γέπη.
Η 24χρονη Νικολέτα Tζιόμπου ήρθε στη σχολή πριν από τέσσερα χρόνια και με τη σαΐτα της άρχισε να υφαίνει τη δική της επαγγελματική πορεία. Έχει ολοκληρώσει την εκπαίδευσή της και επιθυμία της είναι να παραμείνει στη σχολή ως τεχνίτρια και αργότερα ως δασκάλα. Με έμπνευση από την τεράστια κληρονομιά της περιοχής, τα υφαντά της περιλαμβάνουν κλασικά αλλά και πιο σύγχρονα μοτίβα. «Μπορείς να φτιάξεις πολλά σχέδια, αλλά ο αργαλειός έχει τους δικούς του περιορισμούς κι αυτό ακονίζει το μυαλό και τη δημιουργικότητα», λέει.
Οι τεχνίτριες εδώ δουλεύουν αποκλειστικά με τα χέρια: μαθαίνουν να βγάζουν το σχέδιο στο χαρτί και με αυτό ως οδηγό αρχίζουν να υφαίνουν το πανί και να κεντάνε ταυτόχρονα – κάτι που απαιτεί προσοχή και συγκέντρωση. Παρά τη δυσκολία, όλες συμφωνούν ότι από τις διάφορες τεχνικές που μαθαίνουν εδώ, αυτή είναι η πιο απαιτητική αλλά και η πιο ενδιαφέρουσα.
Επισκέπτες, ιδιώτες που κάνουν παραγγελίες και το πωλητήριο της σχολής απορροφούν τη δουλειά του εργαστηρίου. Υφαντά τοίχου, κουρτίνες, τραπεζομάντιλα, πάντες τζακιού, χαλιά κ.ά. μας υπενθυμίζουν τον κόπο των χειροποίητων πραγμάτων, τον σεβασμό στο περιβάλλον και, ίσως, δημιουργούν ένα νέο κύμα δημιουργίας μεταξύ χειροτεχνίας και τέχνης.
Σταύρος Ντούκας οργανοποιός
Επιστρέφοντας από το Βισμπάντεν της Γερμανίας το 1985, ο Χρήστος Ντούκας έστησε το εργαστήριο συντήρησης και κατασκευής εγχόρδων Dukas Guitars στα Γιάννενα – με ειδίκευση στις κιθάρες. Μαθητής των Dragan Musulin και Christian Stoll, μετέδωσε την τέχνη της οργανοποιίας στον γιο του Σταύρο, που έχει αναλάβει πλέον τη δουλειά. Σήμερα έχει πελάτες από την Κίνα, τη Γαλλία, την Ιταλία, τη Γερμανία, ενώ από το εργαστήριό του έχουν περάσει, μεταξύ άλλων, ο Νίκος Πορτοκάλογου, o Doug Aldrich των Whitesnake, ο Νιγηριανός κιθαρίστας της αφρο-τζαζ Adetayo Adedeji, η Βάσω Δημητρίου, ο κιθαρίστας της μπλουζ Ηλίας Ζάικος, ο Γιώργος Γάκης κ.ά.
Κάθε είδος μουσικής έχει και άλλες απαιτήσεις, όμως η αγάπη του Σταύρου για τη ροκ τον ώθησε να ασχοληθεί με τις βιδωτές ή αλλιώς bolt-on neck. Κατασκευάζει κατά παραγγελία χειροποίητες ηλεκτρικές κιθάρες για όσους θέλουν ένα μοναδικό όργανο με ιδιαίτερη αισθητική. Κάθε κομμάτι προκύπτει έπειτα από συζήτηση για τις προδιαγραφές, τα υλικά και τη διακόσμησή του και έχει τη δική του μοναδική ιστορία.
Από το 2003 έχει φτιάξει περισσότερες από 120 κιθάρες, αναζητώντας πάντα προσεκτικά τα ξύλα κατασκευής τους. Σημύδα, σφένδαμος, καρυδιά, το εξαιρετικά σπάνιο πλέον Brasilian Rosewood, όλα γίνονται εισαγωγή – εκτός από την ελιά, που τη χρησιμοποιεί για ένα συγκεκριμένο pickguard. Μέντοράς του σε αυτή τη διαδικασία είναι ο Γερμανός Nik Huber, κορυφαίος κατασκευαστής παγκοσμίως. Πριν από δέκα χρόνια, μαζί με τη μουσικό σύζυγό του Γιώτα, ο Σταύρος Ντούκας άρχισε να συλλέγει σπάνια αναγεννησιακά πιάνα, τα οποία επιδιορθώνει για πελάτες που αναζητούν κάτι ξεχωριστό.
Πυρογραφία, αερογραφία, ζωγραφική στο χέρι είναι μερικές από τις τεχνικές που χρησιμοποιούνται για τη διακόσμηση της κιθάρας και ο Σταύρος μιλάει με θαυμασμό και σεβασμό για τους πολύτιμους συνεργάτες του που αναλαμβάνουν αυτό το κομμάτι της δουλειάς, όπως την Αλεξάνδρα Καλτσούνη, που ζωγραφίζει εξαιρετικά, και τον Στέλιο Λαμπαδάρο, βραβευμένο για τις αερογραφίες του σε μηχανές Harley-Davidson.
Βαγγέλης Γκόγκος μαχαιροποιός
Το εργαστήριο του «Τέλη» έχει περάσει πλέον στα χέρια του Βαγγέλη Γκόγκου και της συζύγου του Ράνιας Πιτένη, εγγονής του μαχαιροποιού Αριστοτέλη και κόρης του Αδαμάντιου, ο οποίος έμαθε την τέχνη στον γαμπρό του. Το 2016, όταν το ζευγάρι ανέλαβε τον χώρο, αποφάσισε να συνδέσει την παραδοσιακή μαχαιροποιία με τις σύγχρονες ανάγκες. Έτσι, συνεργάστηκε με ντόπιους βιομηχανικούς σχεδιαστές, εμπλουτίζοντας τα σχέδια της συλλογής με νέα. Όλα όμως τα αντικείμενα που βγαίνουν από το εργαστήριο φτιάχνονται αποκλειστικά στο χέρι.
Συναντηθήκαμε στο μικρό εργαστήριο της οδού Ζάππα, στο κέντρο των Ιωαννίνων, απέναντι από το κατάστημα «Τέλης», το οποίο έχει επίσης αναμορφωθεί και εκσυγχρονιστεί. «Εδώ κάνω μικροδουλειές, τροχίσματα, κολλήματα, επιδιορθώσεις. Το κανονικό εργαστήριο είναι έξω από την πόλη», μας εξηγεί. Είναι Σάββατο βράδυ, παρ’ όλα αυτά έχει αρκετές ώρες δουλειάς ακόμα, που όπως λέει θα συνεχιστεί και την επομένη. «Το μέταλλο που χρησιμοποιώ είναι παλιός χάλυβας που βρήκαμε σε απόθεμα στην αποθήκη. Είναι δύσκολο υλικό και δεν επιδέχεται λάθη. Αν δεν το κόψεις ίσια στην αρχή, μόλις μπει στον τροχό θα στραβώσει και θα πάει χαμένη όλη η προηγούμενη δουλειά. Πολλοί προσπαθούν να το διορθώσουν ή να το κρύψουν, εγώ το πετάω γιατί στην πραγματικότητα δεν θα είναι ποτέ άρτιο», λέει.
Εκτός από τα μαχαίρια για το κρέας και τους μπαλτάδες, τα μαχαίρια τυριού και τα γενικής χρήσης, κατασκευάζει επίσης γεωργικά και κτηνοτροφικά εργαλεία, όπως ψαλίδια για το κούρεμα των ζώων, τσεκούρια κ.ά.
Μιχάλης Παπαφωτίου τεχνίτης μπρούντζου
Επί της οδού Ανεξαρτησίας 116, δρόμου αναφοράς για την παλιά αγορά των Ιωαννίνων, βρίσκεται σήμερα το τελευταίο εργαστήριο κατασκευής διακοσμητικών και χρηστικών ειδών από μπρούντζο. Ο Μιχάλης Παπαφωτίου και ο Αναστάσιος-Δίας Μαρίνος παρέλαβαν τη δουλειά από τους πατεράδες τους, που υπήρξαν φίλοι και συνέταιροι για πολλά χρόνια. Δίπλα τους έμαθαν την «τέχνη του Ηφαίστου», όπως χαρακτηριστικά λέει ο κ. Μαρίνος, ο οποίος, αν και έχει συνταξιοδοτηθεί, έρχεται καθημερινά στο μαγαζί-εργαστήριο. Τη δεκαετία του 1960, οι γονείς τους είχαν στη δούλεψή τους μια ντουζίνα τεχνίτες για να προλαβαίνουν τις παραγγελίες. Σήμερα, ο κ. Παπαφωτίου συνεχίζει με το ίδιο πάθος και μεράκι να φτιάχνει εκκλησιαστικά είδη, που είναι το βασικό είδος σε ζήτηση, μινιατούρες από αρχαιοελληνικά αγαλματίδια, βάζα και άλλα διακοσμητικά, αλλά και κουδούνες, κλειδιά και χρηστικά σκεύη, όπως ταψιά, κατσαρόλες, γουδιά κ.ά.
Οι καμπάνες ήταν κάποτε βασικό προϊόν παραγωγής του «Μπρούντζου», όχι όμως πια. «Έχει δημιουργηθεί ένα νέο εργαστήριο στην Παραμυθιά, εκτός Ιωαννίνων, που κάνει πολύ καλή δουλειά. Εμείς συνεχίζουμε να φτιάχνουμε κάποιες καμπάνες, κυρίως σε μικρά μεγέθη». Ειδικεύονται, τέλος, στα αντίγραφα όπλων από διάφορες περιόδους της ελληνικής ιστορίας – θα δείτε από δόρυ της αρχαιότητας και βυζαντινά σπαθιά μέχρι πιστόλες της Επανάστασης.
INFO
Δημήτρης Μαγειρίας
Ροδοδένδρι Ιωαννίνων
τηλ. 6983-666151
Βαρελοποιία Σούλιος
Κωνσταντίνου Παλαιολόγου 17, Νέα Ζωή Ιωαννίνων
τηλ. 6972-768146
vareli.gr
Ριζάρειος
Χειροτεχνική Σχολή Μονοδένδρι Ζαγορίου
τηλ. 26530-71382
πωλητήριο
τηλ. 26530-71119
rizarios.eu
Dukas Guitars
Ελευθερίας 136, Ελεούσα
τηλ. 26510-61005
dukasguitars.com
Τέλης
Ζάππα 1, Ιωάννινα
τηλ. 26510-29166
Μπρούντζος
Ανεξαρτησίας 11, Iωάννινα
τηλ. 26510-23703