Είναι ο έρωτας εξίσωση με δύο άγνωστους Χ; Ουδείς μπορεί να πει μετά βεβαιότητος. Το σίγουρο είναι, όμως, ότι στην περίπτωση της Αγγελικής Γιαννακίδου η γνωριμία με τον σύζυγό της, Χρόνη, και συνεπακολούθως με τη Θράκη έγινε χάρη σε μια δύσκολη μαθηματική πράξη. Δεκαεξάχρονη μαθήτρια στη Θεσσαλονίκη, ζήτησε από έναν νεαρό γείτονα που σπούδαζε στο Πολυτεχνείο και έτυχε να περνά έξω από το σπίτι της, να τη βοηθήσει με τις ασκήσεις της. Εκείνος άδραξε την ευκαιρία και μαζί με τους υπολογισμούς που έκανε στο τσακ μπαμ, της δήλωσε ευθαρσώς: «Εγώ εσένα μια μέρα θα σε παντρευτώ». Δεν ήταν λόγια του αέρα. Κάθε φορά που τη συναντούσε, της επαναλάμβανε την ίδια πρόταση.
Κάπως έτσι, λοιπόν, η Αγγελική σε ηλικία 18 ετών άφησε πίσω τη Θεσσαλονίκη και πήγε νύφη στην Αλεξανδρούπολη, το 1967. Σήμερα, 56 χρόνια αργότερα, όχι μόνο έχει φτιάξει με τη βοήθεια του συζύγου της ένα από τα ωραιότερα μουσεία της Ελλάδας, το Εθνολογικό Μουσείο Θράκης, μια κιβωτό μνήμης και αντικειμένων, αλλά και η ίδια είναι, παρότι ξενομερίτισσα, ο άνθρωπος που γνωρίζει τον τόπο και τους κατοίκους του σαν την παλάμη του χεριού της: από τον τελευταίο σιδερά και τις Πομάκισσες που ζουν στην περιοχή μέχρι τους ψαράδες στο ποτάμι, τους μελισσοκόμους και τους αγρότες. Όλοι όσοι ανεβαίνουν στη βορινή εσχατιά την έχουν ως πυξίδα: από την καλλιτεχνική διευθύντρια του οίκου Dior, Μαρία Γκράτσια Κιούρι, μέχρι δημοσιογράφοι, επιχειρηματίες, καλλιτέχνες και επιμελητές. Η Αγγελική είναι το κλειδί που ανοίγει όλες τις «πόρτες».
Αλλά, τα του Καίσαρος τω Καίσαρι: «Τίποτε από αυτά δεν θα είχε γίνει αν δεν υπήρχε ο Χρόνης, αυτός ο τρομερός Θρακιώτης, ένας πολύτιμος λίθος που δεν επιδέχεται και πολλή κατεργασία. Χαρακτήρας ντόμπρος, μυαλό μαθηματικό, πρακτικό, εκείνος με έφερε σε τούτα εδώ τα μέρη και κυρίως μου έδωσε τη σιγουριά να κάνω ό,τι έκανα», μου λέει. Όταν έφτασε νέο κορίτσι στην Αλεξανδρούπολη με εκείνον στο πλευρό της, ο οποίος στο μεταξύ είχε γίνει μηχανικός και άνοιξε τη δική του κατασκευαστική εταιρεία, η πόλη είχε ηλεκτροδοτηθεί, αλλά όλη η περιφέρειά της μέχρι τα ακριτικά χωριά ήταν ακόμα δίχως ρεύμα. Παραγωγικές διαδικασίες και ρυθμοί στους αγροτικούς οικισμούς σε πήγαιναν εκατοντάδες χρόνια πριν, με την εξαίρεση του αυτοκινήτου και του τηλεφώνου. Τις Κυριακές οι γυναίκες έβαζαν τις χειροποίητες παραδοσιακές στολές και χόρευαν στις πλατείες, διότι, πέραν αυτού και της εκκλησίας, άλλη διασκέδαση και κοινωνικοποίηση δεν υπήρχε. Εκείνη την περίοδο, που συμπίπτει χρονικά με τη δικτατορία, άρχισε να έρχεται και το πρώτο συνάλλαγμα από το εξωτερικό, μια και πάρα πολλοί Θρακιώτες είχαν μεταναστεύσει στο εξωτερικό, κυρίως στη Γερμανία.
Διασώζοντας τη συλλογική μνήμη
«Οι άνθρωποι ήθελαν να γυρίσουν την πλάτη στους αιώνες του μόχθου και της ανέχειας και να αγκαλιάσουν τη νεωτερικότητα, η οποία πράγματι σήμαινε την εκμηχάνιση της παραγωγής και τη διευκόλυνση στη δύσκολη καθημερινότητα της ελληνικής υπαίθρου. Όμως την ίδια στιγμή πετούσαν τα υφασμένα ρούχα για να βάλουν νάιλον πουκάμισα και γκρέμιζαν το παλιό πέτρινο σπίτι τους για ένα διαμέρισμα. Τότε λοιπόν κατάλαβα –ενστικτωδώς και όχι από κάποια οργανωμένη σκέψη ή σχέδιο– πως όλα αυτά που έβλεπα σε λίγο θα περνούσαν στην οριστική λήθη», μου λέει. «Αποφάσισα να ασχοληθώ με αυτούς τους ξεχασμένους ακρίτες και εκείνοι μου το ανταπέδωσαν με το ενδιαφέρον και την αγάπη τους. Χωρίς να το συνειδητοποιήσω τότε –ήμουν άλλωστε πολύ νέα–, άρχισα να μαζεύω· ιστορίες και πράγματα, μαρτυρίες και αντικείμενα. Στην αρχή κρυφά από τον Χρόνη, ο οποίος έπασχε από το ίδιο σύνδρομο πόνου για το παρελθόν όπως οι συντοπίτες του. Είχε γεννηθεί σε μια αγροτική οικογένεια στο χωριό Πετράδες, κοντά στο Διδυμότειχο, και ήθελε να αποδιώξει τις παιδικές μνήμες του μόχθου. Ήταν ο πρώτος που σπούδασε στην οικογένεια».
Λες και ήταν λαογράφος –τελείωσε τη Ζαρίφειο Παιδαγωγική Ακαδημία Αλεξανδρούπολης–, διέσωσε τάματα, φορεσιές, εκκλησιαστικά αντικείμενα, εργαλεία κάθε είδους, κεντήματα. «Είχαμε ως βάση μας την πόλη, αλλά ο Χρόνης δραστηριοποιήθηκε επαγγελματικά στην περιφέρεια. Με έστελνε στα χωριά να πάρω στοιχεία για τα τοπογραφικά για τις οικοδομικές άδειες και έτσι μου άνοιξε πόρτες, διότι γνώρισα τους πάντες. Δούλευα στην Αλεξανδρούπολη, αλλά ζούσα στα χωριά. Θυμάμαι πάντως ότι, πριν ασχοληθώ με αυτό και ανακαλύψω τον άγνωστο κόσμο του Έβρου, όταν πρωτοήρθα εδώ, με έπιασε απόγνωση. Μεγαλωμένη στη Θεσσαλονίκη, περπατούσα στον κεντρικό δρόμο της Αλεξανδρούπολης και αναρωτιόμουν αν ήθελα να μείνω. Τελικά πήρα την απόφαση, ανασκουμπώθηκα και άρχισα να δημιουργώ ρίζες».
Τα επόμενα χρόνια, η Γιαννακίδου κινήθηκε ανάμεσα στους αστούς της Αλεξανδρούπολης και τους αγρότες της Θράκης, συλλέγοντας ό,τι θα μπορούσε να πεταχτεί ή να απαξιωθεί. «Αρχικά τα στέγαζα όλα στην αποθήκη της αδελφής μου. Μετά από καμιά επταετία, το είπα στον Χρόνη, ο οποίος έγινε τελικά ο μεγαλύτερος συμπαραστάτης μου. Άρχισε να βλέπει τα πράγματα με διαφορετικό μάτι και στο τέλος τα φρόντιζε καλύτερα και από μένα. Αργότερα, το 2002, με έπεισαν οι δύο γιοι μας –o Θεοδόσης και ο Ορφέας– να κάνουμε ένα μουσείο. Tους είπα ότι είναι ένα δύσκολο εγχείρημα που θα κοστίσει πολύ. Μου απάντησαν: “Εδώ μεγαλώσαμε, πρέπει να δώσουμε κάτι πίσω στον τόπο, να μη χαθούν όλα αυτά που έσωσες”. Αυτά τα λόγια με συγκίνησαν τόσο, που τελικά μπήκα στην περιπέτεια της δημιουργίας του Εθνολογικού Μουσείου Θράκης».
Εκποιήθηκε ένα οικογενειακό ακίνητο για να χρηματοδοτήσει το εγχείρημα και ως στέγη επελέγη ένα καταπληκτικό παλαιό αρχιτεκτόνημα του 1899, που σταδιακά διαμορφώθηκε σε εξαιρετικό εκθεσιακό περιβάλλον. Σήμερα είναι ένα από τα κοσμήματα της πόλης, ικανό να διηγηθεί την ιστορία της ευρύτερης περιοχής με αισθητική, πληρότητα, κόντρα σε κάθε μισαλλόδοξη προσέγγιση. «Είναι ωραίο που βρίσκεται το μουσείο αυτό στην Αλεξανδρούπολη. Πρόκειται για μια πόλη απότοκο της βιομηχανικής επανάστασης και του εκσυγχρονισμού, που ιδρύθηκε σε μια εποχή ριζικών μεταβολών και ανακατατάξεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Είναι μια μεγάλη αγκαλιά στο Αιγαίο, που συνδέει τη θάλασσα με τον βορρά. Μπροστά κοιτάς το νησί των Μεγάλων Θεών, τη Σαμοθράκη, και πίσω σου έχεις όλη την ενδοχώρα που απλώνεται στα Βαλκάνια και στην Τουρκία. Είναι μια πόλη νεαρή σε ηλικία που θα σε οδηγήσει εύκολα στην Ανατολή – η απόσταση από την Αδριανούπολη και την Κωνσταντινούπολη είναι μικρή. Από το λιμάνι της ξανοίγεσαι στον νησιωτικό κόσμο και από την πλάτη της μπορείς να πας στη Βουλγαρία. Λες και δεν υπάρχουν σύνορα. Είμαστε ένα είδος κέντρου μακριά από το κέντρο», παρατηρεί.
Αλλαγή συσχετισμών
Πόσο έχει αλλάξει μέσα στα χρόνια η Αλεξανδρούπολη; «Εγώ την πρόλαβα ως πόλη μονοκατοικιών και την είδα να αλλάζει δέρμα όπως το φίδι. Από τη στιγμή που χτίστηκαν οι πολυκατοικίες, άλλαξαν και οι κοινωνικοί συσχετισμοί. Συστεγάστηκε ο παλαιός αστός με τους συγγενείς του ανθρώπου που μετανάστευσε στη Γερμανία και έστειλε λεφτά για την αγορά διαμερίσματος, όπως και με τον αγρότη που έφυγε από το χωριό για να ζήσει στην πόλη. Είμαστε ταυτόχρονα ένα γιγαντιαίο χωνευτήρι ντόπιων, προσφύγων από τη Θράκη και τη Μικρασία, αλλά και Ελλήνων που ήρθαν από άλλα μέρη παλαιότερα, για να βρουν δουλειά και εμπορικές ευκαιρίες. Αναπτύξαμε κώδικες συνύπαρξης και ανοχής, ζυμωθήκαμε και βγήκε κάτι νέο και ανθεκτικό, δυναμικό και ακμαίο. Σήμερα, όμως, η Αλεξανδρούπολη λειτουργεί ως μαγνήτης για τους λίγους κατοίκους που έχουν απομείνει στην περιφέρεια, αποδυναμώνοντας τη μεθόριο. Εξελίσσεται σε μια τρύπα που καταπίνει την ικμάδα του Έβρου και αυτή η διαδικασία θα ενταθεί αν η πόλη διασυνδεθεί, όπως ακούμε, με τα παγκόσμια ενεργειακά και άλλα δίκτυα. Όλες αυτές οι φήμες δημιουργούν προσδοκίες που δεν ξέρω αν θα βγουν αληθινές».
Εν κατακλείδι: «Η λύση είναι να μην αποκτήσουμε τον εγωισμό της Αθήνας, αλλά να φερθεί η Αλεξανδρούπολη μητροπολιτικά και να φροντίσει τα περίχωρά της, που φτάνουν έως τα σύνορα της χώρας. Να αιμοδοτήσει και να μην αφαιμάξει την επαρχία. Άλλωστε το μουσείο, από τη γέννησή του έως τώρα, αυτόν τον σκοπό είχε: να εντάξει την πόλη μέσα στο όλον που λέγεται Θράκη και μέσα από τη διάδραση με την κοινωνία να στείλει το μήνυμα ότι αυτό που γράφει Ιστορία, όπως λέει ο ιστορικός Τόινμπι, είναι η απάντηση του ανθρώπου απέναντι στην πρόκληση όταν μια δυσοίωνη συγκυρία μάς οδηγεί στο όριο».
Και τα σχέδια του μουσείου για το 2024; «Αυτή την περίοδο καταπιανόμαστε με τρεις εκδόσεις που θα αξιοποιήσουν το αρχειακό υλικό μας. Σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού, προχωράμε σε εκπαίδευση ενηλίκων, για να μπορούν ως ξεναγοί να ερμηνεύουν σε ένα ενιαίο αφήγημα όλα τα ίχνη του παρελθόντος στο Σουφλί, στο Διδυμότειχο και στον βόρειο Έβρο. Συνεχίζουμε επίσης την έρευνα για τη δημιουργία και την οργάνωση των γαστρονομικών διαδρομών του τόπου», λέει η κ. Γιαννακίδου, αφήνοντας το καλύτερο για το τέλος: την επέκταση του Δικτύου Τεχνουργών Riza, που ξεκίνησε το 2020 από τα ορεινά χωριά της Ξάνθης και τους οικισμούς του βόρειου Έβρου, με την ανάπτυξη περισσότερων εργαστηρίων όπου τοπικοί τεχνίτες, κεντήστρες, υφάντρες και μάστορες φτιάχνουν νέα αντικείμενα με βάση το σύγχρονο ντιζάιν.