Φωτ.: Shutterstock
Ακούστε το άρθρο
Σκεφτείτε τη μητέρα σας. Τη βλέπετε, έτσι; Το πρόσωπό της έρχεται νοητά στο μυαλό σας, τα χαρακτηριστικά του, ίσως να τη σκέφτεστε και εν κινήσει, να γελάει, να κάνει κάποια χαρακτηριστική γκριμάτσα, σε κάποιον χώρο που σας είναι γνώριμος.
Οι 4 στους 100 ανθρώπους δεν μπορούν να παράξουν στο μυαλό τους αυτή την εικόνα. Για την ακρίβεια, δεν καταλαβαίνουν τι εννοούμε όλοι οι υπόλοιποι όταν λέμε ότι «βλέπουμε» κάτι στο μυαλό μας. Γνωρίζουν και θυμούνται ανθρώπους, χώρους, αντικείμενα και ενώ μπορούν να περιγράψουν κάποιον ή κάτι, δεν μπορούν να οπτικοποιήσουν στο μυαλό τους ένα αγαπημένο τους πρόσωπο ή ένα μήλο, λόγου χάρη.
Αυτή η συνθήκη έχει όνομα και λέγεται «αφαντασία» (σαφής η ελληνική ρίζα της λέξης). Η πρώτη της αναφορά πάει πίσω στη Βικτωριανή εποχή και το 1880 οπότε και ο «πατέρας» της σχολής του συμπεριφορισμού Φράνσις Γκάλτον την εισήγαγε. Ηταν όμως μόλις εννέα χρόνια πριν, το 2015, όταν ο Ανταμ Ζέμαν, καθηγητής νευρολογίας στο Πανεπιστήμιο του Εξετερ, έκανε την αφαντασία κομμάτι πλέον της έρευνας.
Ενας, δύο, χίλιοι άνθρωποι με αφαντασία
Πριν είκοσι χρόνια, ο Ανταμ Ζέμαν συνάντησε έναν ασθενή που δεν μπορούσε να δει εικόνες στο μυαλό του. Μελετώντας και δουλεύοντας με την περίπτωσή του προέκυψε μια επιστημονική έκθεση, τα ευρήματα της οποίας παρουσιάστηκαν και από το αμερικανικό περιοδικό Discovery. Μετά από αυτό, ο Ζέμαν δέχθηκε περίπου 20 τηλεφωνήματα από ανθρώπους που συνειδητοποίησαν πως ούτε αυτοί μπορούσαν να δουν νοητά ανθρώπους και αντικείμενα.
Κάπως έτσι, διαδόθηκε ο όρος «αφαντασία» και ξαφνικά οι είκοσι έγιναν μερικές χιλιάδες. Κάποιοι από αυτούς είχαν πράγματι αφαντασία, βρίσκονταν δηλαδή στη μία πλευρά του φάσματος και κάποιοι στην εντελώς αντίθετη. Είχαν δηλαδή, «υπερφαντασία», που σημαίνει ότι οι νοητές εικόνες που παράγουν είναι τόσο έντονες που μπορούν ακόμα και να μπερδέψουν το άτομα ως προς το τι είναι αληθινό και τι κατασκεύασμα του μυαλού τους.
Τι συμβαίνει, όμως, και κάποιοι άνθρωποι απλά δεν μπορούν να παράξουν νοητές εικόνες στο μυαλό τους; Η νευρολογική έρευνα ακόμη διεξάγεται, επομένως δεν υπάρχει μία «τελική» απάντηση, όπως επισημαίνει ο Ανταμ Ζέμαν. «Πάντως, υπάρχουν ήδη ισχυρές ενδείξεις ότι η αφαντασία έχει να κάνει με τις συνδέσεις στον εγκέφαλο», λέει. Και εξηγεί: «Οταν κάποιος σκέφτεται με εικόνες, έχει ισχυρότερες συνδέσεις μεταξύ του μετωπιαίου λοβού του εγκεφάλου και την οπτική περιοχή. Συνδέσεις που δεν είναι ισχυρές σε κάποιον με αφαντασία». (Να σημειωθεί πως η αφαντασία είναι φάσμα και επομένως, υπάρχουν διαβαθμίσεις, κάποιος μπορεί να βλέπει νοητά πολύ θολά έως καθόλου).
Με τα έως τώρα δεδομένα επίσης, η αφαντασία δείχνει να συνδέεται συχνά με αδύνατη μνήμη των προσωπικών αναμνήσεων του παρελθόντος, με τον αυτισμό, μπορεί να συνεπάγεται δυσκολία στην αναγνώριση προσώπων, ενώ κάποιες φορές, είναι κληρονομική. Μπορεί επίσης να επηρεάσει και άλλες αισθήσεις. Δηλαδή, αν κάποιος δυσκολεύεται να φέρει ένα πρόσωπο στο μυαλό του, είναι πιθανό να δυσκολεύεται επίσης να φέρει και έναν ήχο.
Παρόλα αυτά, ο Βρετανός νευρολόγος υπογραμμίζει πως όταν μιλάμε για αφαντασία, δεν μιλάμε για κάποια ασθένεια ή αναπηρία. Είναι απλώς μια διαφορετική αντιληπτική συνθήκη.
«Είμαι 43, έμαθα ότι έχω αφαντασία πριν ένα χρόνο»
Η Μέρι Γουόδεν είναι επιτυχημένη δικηγόρος στο Τσέλτεναμ της Αγγλίας, όπου ζει με τον σύζυγό της και τους δύο της γιους, 3 και 5 ετών, αντίστοιχα. Παρόλο που ποτέ στη ζωή της δεν είδε νοητές εικόνες -«Αυτό που μου φαίνεται περίεργο είναι ότι εσείς βλέπετε τέτοιες εικόνες», λέει γελώντας- ανακάλυψε πως έχει αφαντασία μόλις πριν έναν χρόνο.
Αφορμή ήταν οι γιοι της. Οπως όλα τα παιδιά αυτής της ηλικίας, αγαπούν τα δημιουργικά παιχνίδια. Τα παρατηρούσε λοιπόν μια μέρα να καβαλάνε νοητά άλογα και άμαξες και να βυθίζονται σε αυτή τους την εμπειρία. Οταν το εξηγούσε σε έναν φίλο της, εκείνος ενστικτωδώς της είπε «Γιατί δεν φαντάζεσαι και εσύ κάτι αντίστοιχο και να βυθιστείς στην εμπειρία μαζί τους;». Φυσικά δεν μπορούσε και εκεί κατάλαβε ότι μάλλον της συμβαίνει κάτι διαφορετικό από ό,τι στην πλειοψηφία.
Εμαθε λοιπόν ότι έχει αφαντασία. Και μάλιστα, το ενδιαφέρον είναι πως ο σύζυγός της ανακάλυψε πως βρίσκεται στην άλλη πλευρά, έχει υπερφαντασία. Δεν έχουν βέβαια κανένα πρόβλημα στη μεταξύ τους επικοινωνία, όπως και η ίδια δεν έχει κανένα πρόβλημα να επικοινωνεί με κάθε άνθρωπο και να εκφράζεται. Οι έρευνες έχουν δείξει πως τα άτομα με αφαντασία είναι συνήθως πιο εσωστρεφή, πάντως η Μέρι Γουόδεν δείχνει κοινωνική και ομιλητικότατη.
Αυτό που ακούει συνήθως από τους άλλους είναι «Α, δηλαδή δεν έχεις φαντασία». Κάτι που δεν ισχύει. Οπως εξηγεί η 43χρονη, μπορεί να φανταστεί κάτι και δεν έχει θέμα με τη μνήμη της. «Μπορώ να θυμηθώ κάτι που μου έχει συμβεί και να το περιγράψω με κάθε λεπτομέρεια. Απλά δεν μπορώ να το κάνω εικόνα», σχολιάζει. Πολύ απλά, οι σκέψεις της παραμένουν σκέψεις.
Είναι απορίας άξιο αν και πώς οι άνθρωποι με αφαντασία βλέπουν όνειρα. Ο Ανταμ Ζέμαν επιβεβαιώνει ότι οι περισσότεροι από αυτούς ονειρεύονται κανονικά: «Αυτό οφείλεται στο ότι πολύ διαφορετικές λειτουργίες συμβαίνουν στον εγκέφαλο κατά τη διάρκεια των ονείρων από ό,τι στον ξύπνιο μας. Τα όνειρα είναι μια παρορμητική διαδικασία και ωθείται από βαθιά σημεία του εγκεφάλου». Αυτό δεν ισχύει πάντως και για τη Μέρι Γουόδεν η οποία όπως παραδέχεται δεν βλέπει καθόλου όνειρα -ή τουλάχιστον, δεν τα θυμάται.
Η 43χρονη δικηγόρος δεν κρύβει πως γυρνάει συχνά στο μυαλό της το ενδεχόμενο να «βελτιωθεί» και μια μέρα να βλέπει νοητά εικόνες. Ο νευρολόγος Ανταμ Ζέμαν εξηγεί πως κάποιος με ολική αφαντασία είναι δύσκολο να «δει» ξαφνικά εικόνες. Αλλά και για εκείνους που η αφαντασία είναι μερική η όποια βελτίωση «έχει ένα όριο που δύσκολα μπορεί να ξεπεραστεί».
Ολα όμως έχουν δύο πλευρές κι έτσι, οι άνθρωποι με αφαντασία, σε γενικές γραμμές, είναι καλύτεροι στο να ζουν τη στιγμή -ίσως επειδή, δεν υπάρχουν εικόνες στο μυαλό τους για να τους αποσπάσουν. Στη Μέρι Γουόδεν πήρε τόσα χρόνια για να καταλάβει την ιδιαιτερότητά της, ίσως κιόλας επειδή όπως λέει «Δεν ένιωσα να λείπει κάτι από τη φαρέτρα μου. Τα πήγαινα μια χαρά χωρίς να το γνωρίζω». Μαθαίνοντάς το, όμως, άλλαξε κάτι στη ζωή της; «Είναι κάτι που σκέφτομαι κάθε μέρα. Μου έχει χαρίσει μεγαλύτερη ενσυναίσθηση στο βαθμό του ότι αντιλαμβάνομαι καλύτερα πόσο διαφορετικοί είμαστε όλοι μας», καταλήγει.